De Nieuwe Taalgids. Jaargang 30

De spotkoning bij Vondel.

Van Ham heeft in de vorige jaargang van dit tijdschrift een overzicht gegeven van de verschillende verschijningsvormen en gedaanteverwisselingen van het spotkoning-motief in de literatuur.

Bij de vervormingen van het oorspronkelijke rituele nieuwjaarsspel noemt hij o.a. het spel van de Meikoning. Hij had ook het Koningsspel van Driekoningenavond kunnen noemen, zoals dat uit de Zuidnederlandse en Rijnlandse folklore bokend

[p. 11]

is. (Zie b.v. Müller in Kulturströmungen u.K.i.d. Rheinl. blz. 219). Door loting, hetzij met koningsprentjes, hetzij met bonen, hetzij op nog andere wijze, wordt een koning aangewezen, die bij de feestviering een centrale plaats bekleedt. Onaangenaamheden zijn aan deze funktie niet verbonden. Het spotkoningmotief heeft hier dus wel geheel zijn scherpe kanten verloren.

Van Ham merkt echter op, dat het motief niet alleen in de verste oudheid wortelt, maar ook in de concrete situatie van het leven van alledag. Een bepaalde concrete situatie in het werkelijke leven of in het fantasieleven der literatuur kan soms een variant van het oude, overgeleverde motief opvangen en daaraan een nieuwe inhoud geven. Hoeveel histories zijn niet op de meest verschillende plaatsen in de meest verschillende tijden ‘waar’ gebeurd!

Door een toevallige samenloop kan de concrete situatie soms aan een motief een inhoud geven, die het weer plotseling doet terugspringen in een archaïscher, dichter bij de oorsprong staande gedaante. Ik vond dit in Vondels Joseph in Dothan, waar een Driekoningsspel-motief opduikt in een situatie, die merkwaardig sterk aan het oorspronkelijke spotkoning-motief herinnert.

De plaats is Joseph in Dothan, derde bedrijf, r. 603-616. Joseph heeft zijn broeders begroet, maar wordt door hen ontvangen eerst met nors stilzwijgen, dan met een stortvloed van hatelijkheden. Hij valt op zijn knieën neer en dan ontspint zich de volgende dialoog:

Levi:

Rijs op, het is geen wijs, dat koningklijcke zielen,
Zich buigende in het stof, voor onderdanen knielen.

Simeon:

Was vader niet de zon? Was moeder niet de maen?
Wij starren, schooven? he!

Joseph:

och broeders, laet my gaen.

Och broeders, laet my gaen: 'k wil gaerne voor u bucken,
Gelijck den jongste past.

Simeon:

rijs op. hoe zal 't hier lucken?

Levi:

Nu koning Joseph, zegh, wie zal uw stalknecht zijn?
Wie schrijver? wie poortier? wie schencker, om met wijn
Te kroonen 's konings disch? wie kamerling verstrecken?
Wie muilpaert? wie kameel? wie uw karossen trecken?
Koom herwaert Napthali. koom herwaert Zabulon.
Komt Asser, Isachar, Gad, Judas, Simeon,
En Dan: dit is de schoof: vernedert uwe schoven.
Duickt starren, zon en maen, dit licht zal 't al verdoven.

[p. 12]

Het is bekend, dat Vondel Joseph bedoeld heeft als de prefiguratie van Kristus. Het hele derde bedrijf is een tot in kleinigheden doorgevoerde parallel van de geschiedenis der kruisiging. Het is ook volkomen duidelijk welk onderdeel van Kristus' lijden in de hierboven aangehaalde passage wordt geprefigureerd: Joseph in zijn veelkleurige rok met zijn wandelstaf in de hand is Jezus met de doornen kroon, de purperen koningsmantel en de rietstok, de broeders, die Joseph bespotten, zijn de Romeinse soldaten, die het: Wees gegroet, gij koning der Joden! riepen. De spotkoning Joseph is dus de prefiguratie van de spotkoning Jezus. Dit is niets opmerkelijks. Vondels bron voor het spotkoningmotief in zijn Joseph in Dothan was natuurlijk het evangelieverhaal.

Maar daarmee is de passage nog allerminst verklaard. Hoe komt Vondel erbij om Joseph door zijn broeders te laten toespreken als koning (r. 603: koninklijcke zielen; r. 609: Nu koning Joseph), hoe komt Vondel erbij om Levi die burleske hofhouding te laten opsommen, die Joseph mag kiezen uit het aanwezige gezelschap? Want dat Jezus als koning werd bespot kon Vondel allerminst aanleiding geven om Joseph ook als koning voor te stellen.

De prefiguratie is voortdurend symbolisch gehouden en Vondel doet nergens geweld aan de concrete situatie, waarin Joseph geplaatst is en die geheel verschilt van de concrete situatie van de lijdende Kristus. De vraag is dus: waarom wordt Joseph bespot als koning?

De oplossing is m.i. deze. Levi komt, als hij Joseph belachelijk wil maken, plotseling op de gedachte om het Driekoningsspel met hem te spelen. De eerste toespeling hierop vindt men in r. 603-4: komaan, sta op, je bent toch immers onze (feest)koning en wij zijn je onderdanen! Simeon begrijpt dit nog niet zo dadelijk en moet zijn gemoed luchten in een ruwe interruptie (r. 605-6). Dan werkt Levi in r. 609 vgg. zijn inval verder uit en nodigt de feestkoning uit om zijn hovelingen onder de feestgenoten aan te wijzen. Hoe dit bij het Driekoningsspel ging kan men b.v. vinden bij De Cock, Spreekw. en Zegswijzen, 2e dr., blz. 172-6. Voor de koningsloting op Driekoningenavond werden de z.g. keuningsprentjes gebruikt, waarvan men een volledig stel vindt afgebeeld in Rond den Heerd, 1879, 29. De zestien personages van dit stel zijn: koning, raadsman, secretaris, kamerling, rentmeester, hofmeester, schenker, voorsnijder, biechtvader, medecijn,

[p. 13]

portier, bode, zanger, speelman, zot, kok. Deze personen vormen samen de koning met zijn hof. Ieder van de aanwezigen moet de rol vervullen, die op het hem toegevallen briefje staat aangeduid. De hierbedoelde keuningsprentjes werden gedrukt in de handel gebracht. Waar gebruik werd gemaakt van zelf geschreven briefjes, werd natuurlijk voor het scheppen van allerlei burleske hoffunkties vrij spel gelaten aan de fantasie van de spelers (zie De Cock t.a.p.).

Vergelijken wij de opsomming van hofdignitarissen door Levi met het stel keuningsprentjes uit Rond den Heerd, dan treft ons een overeenkomst, die te groot is om toevallig te kunnen zijn. Levi noemt o.a. een schrijver (secretaris), een portier, een schenker en een kamerling, die alle vier ook voorkomen in Rond den Heerd. Het is duidelijk, dat Vondel dus een dergelijk stel keuningsprentjes voor ogen moet hebben gehad, toen hij Levi deze woorden in de mond legde. De stalknecht ontbreekt in Rond den Heerd. Het muilpaard, het kameel en de paarden om 's konings karossen te trekken zijn venijnige gelegenheidsfunkties door Levi op het ogenblik zelf geimproviseerd. Hij laat dan zijn geraffineerde spot varen en wordt meer rechtstreeks venijnig. Bij het werkelijke Driekoningsspel komen dergelijke geimproviseerde funkties ook wel voor, zoals hierboven reeds gezegd werd, maar daar zijn ze van een goedmoediger soort. Men denke ook aan prins Carnaval met zijn trawanten. De nadruk valt er vooral op het drinken, van vernedering voor de koning is geen sprake.

Vondel heeft dus m.i., zoekend naar een profane parallel van Kristus' bespotting, het Driekoningsspel-motief aangegrepen. De Romeinse soldaten knielen voor de koning der Joden, de broeders van Joseph doen alsof deze door het lot is aangewezen tot de koning van Driekoningenavond, ten minste Levi tracht de haat der broeders in deze zin te regisseren. Zoals Jezus na zijn spotkoningschap gekruisigd wordt, moet Joseph na het Driekoningsspel in de put. Hiermee wordt aan het Driekoningsspel een bijsmaak van bittere ernst gegeven, die het al sedert eeuwen verloren had.

We zien hier, hoe merkwaardig de geschiedenis van een motief kan zijn. Vondel heeft een vage overeenkomst gevoeld tussen het verhaal van de lijdende Kristus en het Driekoningsspel, zonder natuurlijk in de verste verte te vermoeden, dat beide motieven ‘oerverwant’ waren.

[p. 14]

Door het Driekoningsspel in symbolische relatie te brengen met de historische spotkoning Jezus vulde hij het a.h.w. weer aan tot zijn oorspronkelijke, lang verloren gestalte. De spotkoning in Josef in Dothan bevat de elementen van het oorspronkelijke motief vollediger dan het lijdensverhaal of het Driekoningsspel ieder voor zich. In het lijdensverhaal ontbreekt het hof van de spotkoning, in het Driekoningsspel ontbreekt de bloedige afloop van het schijnkoningschap.

Vondels spotkoning is een toevallige gelegenheidsformatie, te zeer door de concrete situatie bepaald om aanleiding te kunnen geven tot navolging. Voor de motievenkunde is deze variant hierom wellicht niet zo erg belangrijk. Toch schijnt het mij wel van enige betekenis, dat wij hier het ontstaan van een literair motief nu eens helemaal kunnen nagaan. Als een dichter een motief aangrijpt om er een nieuw gedicht van te maken, kan men zelden met zekerheid aanwijzen, wat de dichter naar dat motief dreef. Het motief van het nieuwe gedicht is het oude motief plus een onbekende factor, waardoor het oude motief werd verjongd. Bij Vondels spotkoning kunnen wij niet alleen met zekerheid het motief aanwijzen (het Driekoningsspel), maar ook de ‘onbekende factor’, de oorzaak, die Vondel naar het Driekoningsspel-motief dreef en hem het deed omwerken, n.l. de behoefte om een profaan symbool te vinden voor het lijdensverhaal.

Wanneer men de ‘onbekende factor’, die aanleiding gaf tot de wijziging van het motief, over het hoofd ziet, krijgt men van de geschiedenis van een motief altijd een scheve voorstelling. Men maakt dan dezelfde fout, als wanneer men een stamboom uitsluitend van vaders of uitsluitend van moeders zou willen samenstellen. Bij Vondels spotkoning zijn vader en moeder beiden bekend. Zij blijken zelfs familie van elkaar te zijn en het aldus door ‘inteelt’ verwekte kind is door een gelukkige samenvloeiing van erffactoren van vader en moeder het sprekende evenbeeld geworden van hun gemeenschappelijke voorvader.

Leiden.

K. Heeroma.