Taal en Tongval. Jaargang 50

[p. 147]

Frans Debrabandere
Sjees, seze en sieze

Algemeen wordt het woord sjees ‘licht, hoog tweewielig rijtuig, met kap’ (Van Dale), ‘hoog tweewielig rijtuig op veren en met kap’ (Verschueren) als een adaptatie van het Franse woord chaise verklaard. De Tollenaere dateert sjees in 1840, maar geeft ook oudere vormen sjeez, siaes (1747), chese (1682), chaise (1677), die teruggaan op Frans chaise (roulante) (1668) ‘rijdende stoel’.

Nu wordt de Franse ch [ ] in de Vlaamse dialecten altijd als [s] aangepast. Schuermans: 608 situeert sees in Brabant, Antwerpen en Vlaanderen en chees in Limburg. Vreemd is wel dat hij voor de uitspraak van een ‘scherplange e’ spreekt, terwijl we daar toch een zachtlange e verwachten en horen. In het Oost-Vlaams beantwoordt daar uiteraard seze aan. Lievevrouw-Coopman: 1264 omschrijft het Gentse seeze als ‘postwagen’ en geeft als 18e-eeuwse vormen: chaise, seege, chese, zeise, cheise, chieze, siege, chiege, seige. Hij noemt ook het werkwoord seezen ‘ergens naar toe rijden, met spoed te voet gaan’, met het voorbeeld ‘'k heb naar den apotheker mogen seezen’. Joos spelt het Wase woord ceeze: ‘met de ceeze naar de stad rijden’. Voor het Zuid-Oost-Vlaams vermeldt Teirlinck: II, 65 seeze: ‘Den dokteur rijdt in 'n seeze. Der ware' veel schoon seezen in de stoet’. Hij voegt er een paar samenstellingen aan toe, nl. seezekappe, seezeperd.

Het West-Vlaams heeft hier evenwel een afwijkend vocalisme, nl. [i:] in sieze. De Bo: 180 spelt cieze, ciezie ‘licht rijtuig op twee wielen, in de woordenboeken chees genaamd, l. cisium, fr. cabriolet’. Hij geeft de volgende voorbeelden: Eene schoone cieze. Met de cizie naar stad rijden. De tramen van eene cizie. Er worden meer kruisen in ciezen vervoerd dan op kordwagens. Ook in het Kortrijks en het Poperings (Vallaeys: 498) heet die koets nog altijd sieze. In het Oostends (Desnerck: 391) is het een siezje, ook met de betekenis ‘kinderwagen’.

Nu is de adaptatie van chaise als sjees, seze heel normaal. Het Franse woord fraise wordt in het Kortrijks freze, aan Thérèse beantwoordt Treze. Het lijkt me daarom heel moeilijk en bezwaarlijk om sieze tot chaise terug te

[p. 148]

voeren. Daarom vermoed ik dat Wvl. sieze de overname is van Picardisch siège, dat inderdaad met i uitgesproken werd. Picardische woorden met iè werden met i gehoord en overgenomen. Vgl. barrière > barriere, Pierre > Piere [pi:r],¹ Pierrot > piroo, soupière > soepiere, Pic. carrière (Fr. charrière) ‘wagenweg’ > kariere, keriere, assiette > Kortrijks assiete [‘si:t], lièvre > liever.² Sieze tot siège terugbrengen lijkt me daarom volkomen klankwettig, temeer omdat het Oostends zelfs de Franse g bewaard heeft in [siλ]. Dat die [λ] in het West-Vlaams [z] geworden is, is ook volkomen normaal. Ik wijs terloops ook op de 18e-eeuwse spellingen chieze, siege, chiege bij Lievevrouw-Coopman.

Een ander argument voor siège is de vorm ciezie bij De Bo. Franse woorden op -ge werden in het Vlaams ook met -gie overgenomen: Ofr. siège ‘zitting, zetel, beleg’ > Mnl. siegie, collegium > collège > collegie, Lat. horologium > horloge > horlogie, sarge > Mnl. saergie, Ofr. targe ‘schild’ > Mnl. ta(e)rgie, Ofr. estage > Mnl. stagie, Wvl. sponsie < Ofr. esponge, Fr. éponge < volkslat. spongia en sperzie < aspergie, asperge.

Alleen van semantisch oogpunt ligt de zaak iets moeilijker. Natuurlijk zijn chaise en siège nagenoeg synoniem. Maar ik vond in de woordenboeken geen siège met de betekenis ‘koets’. Wel betekent siège o.m. ‘bok, zitplaats van de koetsier’. Littré spreekt van ‘le siége d'un cocher’: ‘Le cocher était sur le siége. Il monta sur le siége et se mit à côté du cocher’. Ook het few geeft als betekenis sinds 1680: ‘endroit où le cocher est assis pour mener la voiture; siège d'une selle, partie de la selle sur laquelle le cavalier est assis’. Er zou dus betekenisverschuiving plaatsgevonden hebben van ‘bok’ naar ‘koets’. In geen geval zie ik een mogelijkheid in de suggestie van De Bo om cieze van Lat. cisium af te leiden. Dat West-Vlaanderen grenst aan het Picardische sprekende taalgebied, waaraan het West-Vlaamse zoveel woorden en vormen heeft overgenomen, pleit voor de overname van siège als sieze. Het aannemelijkst lijkt me dan de verwisseling en verwarring van de twee synonieme woorden chaise en siège.

1 Vgl. de familienaam Pire.

2 Als we als kinderen zeiden: ‘'k zou liever...’, dan zei moeder (Kortrijk) steeds: ‘ne liever es nen haze’.

[p. 149]

Bibliografie

Bo, L. de en J. Samyn
	1892	Westvlaamsch Idioticon. Gent, Siffer.
Claes, F.
	1996	Verschueren Groot encyclopedisch woordenboek. Antwerpen-Den haag, Standaard-Sdu.
Dale, J. van
	1995	Groot woordenboek der Nederlandse taal. Utrecht-Antwerpen.
Debrabandere, F.
	1986	Het Kortrijkse dialekt. Kortrijk, De Leiegouw.
Desnerck, J.
	1972	Oostends woordenboek. Handzame.
Joos, A.
	1900	Waasch Idioticon. Gent-Sint-Niklaas.
Lievevrouw-Coopman, L.
	1951	Gents woordenboek. Gent, Erasmus.
Littré, E.
	1873	Dictionnaire de la langue française. Paris.
Schuermans, L.W.
	1865-70	Algemeen Vlaamsch Idioticon. Leuven, Vanlinthout.
Teirlinck, I.
	1908-1922	Zuid-Oostvlaandersch Idioticon. Gent, Siffer.
Vallaeys, A.
	1997	Woordenboek van het Poperings. Poperinge, stadsbestuur.
Verschueren
	1996	Groot Encyclopedisch Woordenboek. Antwerpen - Den Haag.
Verwijs, E. en J. Verdam
	1885-1952	Middelnederlandsch woordenboek. 's-Gravenhage.
Vries, J. de en F. de Tollenaere
	1997	Etymologisch woordneboek. Den Haag, Het Spectrum.
Wartburg, W. von
	1948-1985	Französisches etymologisches Wörterbuch. Tübingen-Basel.