Taal en Tongval. Jaargang 50

[p. 135]

Niels-Erik Larsen
Een Vroegmiddelnederlands sandhiverschijnsel in de uitgang van de derde persoon enkelvoud presens indicatief

Summary

It has been proposed that the occasional spelling of the inflectional ending in the third person singular of the present indicative as d instead of t in some Early Middle Dutch texts might be an Ingweonic residue. To test this hypothesis three texts with abundant d-spellings have been analyzed. It turned out that d and t vary according to the final sound of the verbal stem. If this is unvoiced, t is written; d-spelling only appears if the final sound is voiced. This variation indicates that the d-spelling is a sandhi phenomenon. Moreover, it appears that the d-spelling only occurs if the schwa of the inflectional ending has been deleted. This confirms the sandhi interpretation of the linguistic facts. If the relatively recent schwa-deletion is a prerogative for the d-spelling, this cannot be Ingweonic.

0. Inleiding

In de recentelijk verschenen Geschiedenis van de Nederlandse taal oppert W. Pijnenburg (e.a.) de mogelijkheid dat een aantal Vroegmiddelnederlandse d-spellingen in plaats van t in het suffix van de derde persoon enkelvoud presens indicatief een mogelijk Ingweoons restant zouden kunnen zijn (1997: 119). De uitgang -d zou te vergelijken zijn met de uitgangen -þ in het Oudengels en -th in het Oudfries. De d-spelling komt voornamelijk in Zeeuwse en Westvlaamse teksten van het begin van de 13e eeuw voor. Als documentatie worden de vormen nemd, blijfd, comd en draghd aangehaald.

De aangevoerde hypothese is de aanleiding om hier de toegankelijke d-attestaties te inventariseren en de oorzaak van hun optreden na te gaan. De bewijsplaatsen zijn genoteerd op basis van de dertiende-eeuwse ambtelijke teksten van het zogenoemde Corpus-Gysseling (cg). De ontsluiting van de teksten door o.m. gewone en retrograde indices, en nu laatstelijk door de uitgave op cd-rom, maakt het gemakkelijk de spellingen te identificeren en in de teksten op te zoeken. Wegens de grafische weergave van de auslautverscherping in veel Middelnederlandse spellingssystemen is het aantal woor-

[p. 136]

den dat op een d eindigt, vrij beperkt. Weliswaar is in sommige teksten het beginsel van gelijkvormigheid zoals in de hedendaagse spelling gedeeltelijk toegepast. Zo schrijven de Middelburgse keuren uit 1254 (cg 12) zonder enige uitzondering d in bv. goed, land, raed, strijd gelijkvormig met goede, lande, rade, stride. Het doornemen van de bewijsplaatsen laat zien dat de d- spellingen als werkwoordelijk morfeem hoofdzakelijk in bepaalde teksten voorkomen. Het kopstuk in dit opzicht is de pas genoemde Middelburgse Keuren uit 1254 (cg 12), maar ook de Statuten van de Gentse Leprozerie uit 1236 (cg 3) en de Keure van de lakennijverheid te Brugge uit 1277 (cg 201) laten vrij veel d-spellingen zien. Bovendien zijn verspreide attestaties in een aantal teksten genoteerd, zeer vaak in dezelfde woorden. Ook de voorbeelden van Pijnenburg (e.a.) 1997 zijn uit deze teksten gehaald: de grafie nemd (in de gedrukte uitgave van cg némd) stamt uit de Gentse Leprosenstatuten, de overige blijfd, comd en draghd uit de Middelburgse Keuren uit 1254.¹

1 Bewijsplaatsen: némd (cg: 28,24; het cijfer vóór de komma geeft de bladzijde in het cg aan, dat achter de komma de regel), blijfd (53,18; 54,25), comd (55,14; 55,26; 58,35) en draghd (55,15).

1. De Middelburgse Keuren uit 1254

1.1. Gegevens

Als eerste tekst onderzoek ik de Middelburgse Keuren uit 1254. Met 111 oftewel 60,3% d-spellingen van de 184 gedocumenteerde derde persoon enkelvoud presens indicatief-uitgangen typeren de d-spellingen deze tekst in opvallende mate.

Het blijkt dadelijk dat de keuze tussen t en d nauw samenhangt met het auslautende consonantisme van de werkwoordelijke stam. Na een stemloze medeklinker of klinkercombinatie komt op enkele uitzonderingen na slechts t voor. De gedocumenteerde werkwoordelijke stammen met auslautende stemloze medeklinkers eindigen op /p/, bv. in grijpt (53,8), /k/, bv. in sprekt (56,4), /s/, bv. in quetst (53,41) en lx/² in escht (56,29). Bij stammen op /t/ valt de stamauslautende medeklinker samen met de uitgang, bv. in vecht (55,19). Bij 36 attestaties met stemloze medeklinker komen slechts 3 voorbeelden (= 8,3%) van d-spelling van de uitgang voor, namelijk in werpd (53,28) naast werpt (53,7) en twee keer in brekd (53,34; 53,40) naast vijf keer brekt.

2 Als /n/ tenminste nog steeds voorhanden is en escht niet slechts een etymologische schrijfwijze is.

[p. 137]

Laten we daarna de spellingen na werkwoordstammen met stemhebbende medeklinker bekijken. Bij auslautende nasaal (/m/ en /n/) en liquida (slechts /r/ is gedocumenteerd) komen voornamelijk d-spellingen voor. Dat is vooral bij /n/, bv. in woend (54,11) en /r/, bv. in beterd (52,39) het geval, ook bij / m/ is er een aantal d-spellingen geattesteerd (5× oftewel 38,5%), bv. in nemd (54,38), maar een aantal co(e)mt-spellingen (naast co(e)md) laat het percentage dalen. Het percentage van d-spellingen na stammen op nasaal en liquida is 69,7% oftewel 23× uit 33 attestaties (zie voor de precieze gegevens tabel 1 hierbeneden).

Bovendien verschijnt d-spelling na een aantal werkwoordelijke stammen met oorspronkelijk stemhebbende medeklinker die door de e-syncope van de uitgang -et door de auslautverscherping stemloos geworden zijn.³ Toch wordt er in een grote meerderheid van attestaties ook in deze gevallen in de uitgang d geschreven, bij /v/, bv. in blijfd (53,18) en bij /g/, bv. in draechd (55,17). Vooral bij stammen op /g/ is er vaak geen aanduiding van de auslautverscherping, bv. in toeghd (53,2). Het percentage d-spellingen na stammen op /v/ en /g/ is 65,6% oftewel 21× uit 32 attestaties. Bij stammen op /d/ valt de stamauslautende medeklinker en uitgang in alle gevallen samen, bv. in word (53,1).

Tenslotte zijn er een aantal zogenoemde athematische werkwoorden waar de stam op een vocaal eindigt. Ook hier is er een meerderheid van d-spellingen, bv. in gaed (55,7), slaed (53,16) en geschied (54,43). Slechts in het werkwoord doet, bv. (53,17), wordt op enkele uitzonderingen na slechts t geschreven.⁴ In totaal is er bij de athematische werkwoorden een percentage van 60,0% d-spellingen, bij uitsluiting van vormen van doen is het percentage 87,5%.

De percentages van de d/t-spellingen zijn in tabel 1 aangegeven.

3 Het aantal niet-gesyncopeerde uitgangen is in de Middelburgse keuren uit 1254 vrij beperkt, namelijk slechts 9× tegenover 175 gesyncopeerde vormen. Ik kom later op deze problematiek terug.

4 Een reden is vooralsnog niet aan te geven. Vermijding van homografie is het niet; ook het adjectief ‘dood’ als deel van het samengestelde werkwoord ‘doodslaan’ wordt altijd met auslautende t geschreven, bv. in Sowie so binden vreide iemen doet slaed (54,1).

[p. 138]

Tabel 1: Percentages van t, respectievelijk d-spelling van de uitgang van de derde persoon enkelvoud presens indicatief in Middelburgse keuren uit 1254
Uitgang:	t		d		Totaal
Stam:	N	%	N	%	N	%
/p/	6	85,7	1	14,3	7	100,0
/k/	17	89,5	2	10,5	19	100,0
/s/	3	100,0	-	-	3	100,0
/n/	2	100,0	-	-	2	100,0
/t/	5	100,0	-	-	5	100,0
Stemloze stamauslaut in totaal	33	91,7	3	8,3	36	100,0
/n/	2	18,2	9	81,8	11	100,0
/r/	-	-	9	100,0	9	100,0
/m/	8	61,5	5	38,5	13	100,0
/v/	6	31,6	13	68,4	19	100,0
/g/	4	33,3	8	66,7	12	100,0
/d/	-	-	34	100,0	34	100,0
athem. ww.	20	40,0	30	60,0	50	100,0
Stemhebbende stamauslaut in totaal	40	27,0	108	73,0	148	100,0
Stamauslaut in totaal	73	39,7	111	60,3	184	100,0

1.2. Interpretatie van de gegevens

De gegevens tonen aan dat de d, respectievelijk de t-spelling van de derde persoonsuitgang een vrijwel complementaire distributie laten zien. Er is weliswaar geen sprake van een strikte regel, maar wel van een vrij duidelijke tendentie. De distributie doet aan de bekende ‘'t kofschip’-regel voor de verdeling van de -de(n) en -te(n)-uitgangen van de onvoltooid verleden tijd van de zwakke werkwoorden in het hedendaagse Nederlands denken, waar de stam met -te(n) wordt voorzien als de (abstracte) stam eindigt op t, k, f, s, ch of p, met -de(n) in andere gevallen (vgl. Haeseryn (e.a.) 1997: 72).

[p. 139]

Er is dus vermoedelijk in beide gevallen sprake van een sandhiregel die de distributie van de t- en d-vormen regelt. Bovendien heeft de middeleeuwse regeling klaarblijkelijk dezelfde bijzonderheid als de moderne regel doordat ze in zekere contexten d voorschrijft in overeenstemming niet met de onmiddellijk voorafgaande stemloze medeklinker, maar met de stemhebbende medeklinker van de abstracte oftewel infinitiefstam. Zoals men nu in verfde, reisde een d schrijft in overeensteming met de infinitieven verven, reizen laten de Middelburgse keuren grafieën zien zoals bv. blijfd (54,3), ghefd (53,34), hefd (54,20) en beclaechd (57,10), draechd (55,17). Andere spellingsmogelijkheden zonder auslautverscherping van de medeklinker, bv. toeghd (53,2) en spelling van de uitgang als -t, bv. toeght (56,4), komen evenwel ook voor.

Tegen deze achtergrond bezien is er nauwelijks sprake van een mogelijk Ingweoons restant bij de d-spellingen in de uitgang van de derde persoon enkelvoud presens indicatief, vgl. Pijnenburg (e.a.) 1997: 119. Het kan weliswaar niet a priori uitgesloten worden dat zo'n restant zich vooral in bepaalde fonische omgevingen gehandhaafd heeft. Mijns inziens zijn er echter andere tekstgegevens die op een sandhiregel duiden. Het blijkt namelijk dat ook de spelling van het enclitische onzijdige persoonlijk voornaamwoord van het enkelvoud, -t, tussen -t en -d variëert op een manier die aan de pas geanalyseerde werkwoordelijke uitgang doet denken. Jammer genoeg is er in de tekst geen werkwoordelijke stam op /l/ gedocumenteerd maar gezien het feit dat er na nasaal en liquida veelvuldig sprake is van d-spelling, zou d-spelling ook na /l/ niet onwaarschijnlijk zijn. Die is in ieder geval bij het enclitische voornaamwoord vrijwel algemeen. Spellingen zoals sald sal het (bv. 52,40), wild wil het (bv. 58,4) komen in 29 gevallen voor tegenover slechts één attestatie met t, namelijk salt (54,16). Ook in ofd of het (55,9; 59,29) is er twee keer sprake van d-spelling (hoewel er hier geen onderliggende stemhebbende consonant voorhanden is). Het laatste is wel het geval bij maechd mag het (58,27). Parallelle spellingen met t zijn echter ook voorhanden, bv. drie keer oft, en na /n/ in bv. int (53,1), na /r/ in dart daer het (57,18) en na vocaal hijt, hit hi het (59,19; 53,29). Omdat er bij dit voornaamwoord geen sprake is van een oude þ, is Ingweoonse oorsprong van de d-spellingen hier uit te sluiten.

Een andere wegens het kleine aantal bewijsplaatsen weliswaar zwakke indicatie dat er bij de d-spellingen sprake is van een sandhiverschijnsel, blijkt bij de niet-gesyncopeerde werkwoordelijke vormen. Wegens de nog steeds gerealiseerde sjwa van de uitgang moet aangenomen worden dat assimilatie van de t van de uitgang aan de stemhebbende medeklinker van de stam nauwelijks heeft kunnen plaatsvinden, er is immers geen direct con-

[p. 140]

tact. Er zijn in de Keuren slechts negen attestaties van niet-gesyncopeerde uitgangen, waarvan er zes de uitgang -et laten zien, de overige -ed. Er is dus een meerderheid van t-spellingen, bv. driemaal heuet (56,32; 57,29; 59,4) tegenover éénmaal heued (55,31). Bij de gesyncopeerde vormen van dit werkwoord is de verhouding andersom, namelijk hefd (53,39 en 4 andere bewijsplaatsen) tegenover éénmaal heft (54,28).

De indicaties de ik hierboven heb aangehaald voor de variatie tussen d en t bij de werkwoordelijke uitgang -t, namelijk een nagenoeg complementaire verdeling in overeenstemming met de aard van de (abstracte) stam, de parallelle variatie bij het enclitische voornaamwoord -t en tenslotte de ‘omgekeerde’ variatie bij de niet-gesyncopeerde werkwoordelijke vormen, laten zien dat er met hoge waarschijnlijkheid sprake is van een systeem van interne variatie die aan sandhi toegeschreven kan worden. Ingweoonse oorsprong van de d-spellingen kan daarom voor deze tekst niet bevestigd worden.

2. De statuten van de Gentse Leprozerie uit 1236

2.1. De gegevens

Buiten de Ingweoonse context vertonen ook de Oost-Vlaamse statuten van de Gentse Leprozerie uit 1236 (cg 3) een aantal d-spellingen in de hier behandelde werkwoordelijke uitgang.

In vergelijking met de Middelburgse Keuren laten de gegevens van de statuten meteen een heel ander beeld zien. In tegenstelling tot de Keuren zijn de d-spellingen niet over de gehele tekst verspreid maar komen ze uitsluitend vanaf fol. 6 v^o van het handschrift voor. De oorzaak daarvan is onbekend maar dit feit heeft natuurlijk consequenties voor de percentages van de d-spellingen in vergelijking met de Middelburgse Keuren. De percentages zijn immers veel lager, slechts 13× oftewel in 12,1% van de 107 werkwoordelijke vormen komt d-spelling voor. Bij de Keuren is het percentage 60,3%. Er zijn geen grote procentuele verschillen bij het percentage van d-spellingen in stemloze respectievelijk stemhebbende omgeving. Ook dat staat in tegenstelling tot de Middelburgse Keuren (zie tabel 1).

Ook op een andere manier verschillen de werkwoordelijke spellingen in de Leprozenstatuten van die van de Middelburgse Keuren. Bij de Keuren waren het aantal niet-gesyncopeerde werkwoordelijke uitgangen vrij gering, namelijk slechts 9× oftewel 4,9% van alle derde persoonsuitgangen. In de Statuten is de syncope heel wat minder gevorderd. Hier hebben 59 oftewel 55,1% van de werkwoordelijke uitgangen de sjwa bewaard. Als de hierboven voorzichtig opgestelde hypothese waar is, namelijk dat een niet-gesynco-

[p. 141]

peerde sjwa het sandhiproces belemmert, zal het percentage d-spellingen alleen om die reden minder zijn.

Om beter vergelijkingen tussen de d/t-spellingen in de Middelburgse Keuren en de Gentse Statuten te kunnen maken, zullen we in het vervolg slechts de werkwoordelijke vormen in het laatste gedeelte van het handschrift - namelijk vanaf de eerste attestatie van een d-spelling, m(ur)merd (cg 28,23) - tot het einde van de tekst in ogenschouw nemen.⁵ In dit gedeelte komen 42 werkwoordelijke vormen voor waarvan 28,6% d, 71,4% t hebben. Er zijn verschillen aan te wijzen tussen spellingen na stemloze werkwoordelijke stamauslaut (22,2%) en na stemhebbende werkwoordelijke stamauslaut (30,3%) maar de verschillen zijn niet groot. Ik ga de gegevens hier niet gedetailleerd doornemen (de percentages voor alle contexten zijn in tabel 2 te zien). Dat er in stemloze omgeving sprake is van een meerderheid van t-spellingen, verrast natuurlijk niet; de twee uitzonderingen zijn werepd (28,32) en stichted (29,25). Tekenend is dat een liquida bevorderlijk is voor d-uitgang. Dat is het geval na /l/, namelijk in speld (29,1), handeld (29,1); na /r/, namelijk in m(ur)merd (28,23; 28,31), suerd (29,5) naast t in behort (28,34). Ook na /m/ verschijnt d, namelijk in betamd (28,37) en némd (28,24), maar niet na /n/: ontrínt (29,1). Spelling van de uitgang als d komt bovendien in noded (28,36) en gad (28,24) voor, in werd (29,9) is er samenval van stam en uitgang (naast werdet (29,17)).

5 Een uitzondering is echter werd al op (23,20) waar de uitgang met de auslautende d van de stam samenvalt.

[p. 142]

Tabel 2: Percentages van t, respectievelijk d/-spelling van de uitgang van de derde persoon enkelvoud presens indicatief in het laatste deel (vanaf 28,33) van de Statuten van de Gentse Leprozerie uit 1236
Uitgang:	t		d		Totaal
Stam:	N	%	N	%	N	%
/p/	-	-	1	100,0	1	100,0
/k/	3	100,0	-	-	3	100,0
/s/^6	1	100,0	-	-	1	100,0
/t/	3	75,0	1	25,0	4	100,0
Stemloze stamauslaut in totaal	7	77,8	2	22,2	9	100,0
/n/	1	100,0	-	-	1	100,0
/r/	1	70,0	3	75,0	4	100,0
/l/	-	-	2	100,0	2	100,0
/m/	-	-	2	100,0	2	100,0
/v/	7	100,0	-	-	7	100,0
/n/	4	100,0	-	-	4	100,0
/d/	4	75,0	2	25,0	6	100,0
athem. ww.	6	85,7	1	14,2	7	100,0
Stemhebbende stamauslaut in totaal	23	69,7	10	30,3	33	100,0
Stamauslaut in totaal	30	71,4	12	28,6	42	100,0

6 De /s/ in het geattesteerde woord, leset (29,32), is mogelijk gerealiseerd als een stemhebbende allofoon [z], vgl. Goossens 1974: 75.

2.2. Interpretatie van de gegevens

Evenals bij de Middelburgse Keuren zou men ook bij de Gentse statuten aan een sandhiverschijnsel kunnen denken, vooral in verband met de enigszins duidelijke voorkeur voor d-spelling van de uitgang na /l/, /r/ en /m/. Een verschil met de Keuren is echter dat er in de Statuten na /v/ en /g/ slechts t-spelling gedocumenteerd is. Als er van eenzelfde sandhiproces sprake was, zou ook hier d-spelling te verwachten zijn.

[p. 143]

Om de gegevens verder te analyseren wend ik me tot de syncope in de werkwoordelijke uitgang -et. Ik heb hierboven al het vermoeden geuit dat een niet-gesyncopeerde sjwa de assimilatie van de t aan de auslautende consonant van de werkwoordelijke stam zou kunnen tegenhouden. Om dat vermoeden te kunnen onderzoeken heb ik in tabel 3 de gegevens volgens wel of niet aangeduide syncope opgesplitst.

Tabel 3: Percentages van t, respectievelijk d-spelling van de uitgang van de derde persoon enkelvoud presens indicatief in het laatste deel (vanaf 28,33) van de Statuten van de Gentse Leprozerie uit 1236; de gegevens volgens wel of niet aangeduide syncope van de uitgang opgesplitst.
	Gesyncopeerde uitgang		Niet-gesyncopeerde uitgang
	t	d	t	d
Stemloze stamauslaut	4	1	3	1
in totaal	80,0%	20,0%	75,0%	25,0%
Stemhebbende stam-	8	9	15	1
auslaut in totaal	47,1%	52,9%	93,8%	6,3%
Stamauslaut in totaal	12	10	18	2
	54,5%	45,5%	90,0%	10,0%

Tabel 3 laat zien dat ons vermoeden kennelijk waargemaakt is. In totaal is er bij niet-gesyncopeerde sjwa sprake van 90,0% t-spellingen in tegenstelling tot slechts 54,5% t-spellingen bij gesyncopeerde uitgang. Als we ons beperken tot de stemhebbende omgevingen waar immers de sandhi pas mogelijk is, wordt het verschil nog groter. Bij gesyncopeerde sjwa wordt er in een kleine meerderheid van 52,9% d geschreven in tegenstelling tot slechts 6,3% bij niet-gesyncopeerde sjwa. Een nadere beschouwing van de geattesteerde vormen laten nu ook zien waarom er na stamauslautende /v/ en /g/ in tegenstelling tot de Middelburgse Keuren geen sprake is van d-spelling in de uitgang: in de Gentse Statuten is de sjwa na deze consonanten niet gesyncopeerd, bv. geuet (28,23), betoget (29,11).⁷ Het is dus nauwelijks aan

7 De context heeft grote invloed op de syncope in de uitgang -et en de verschillen zijn groot. In de gehele tekst van de Statuten van de Gentse Leprozerie zijn de percentages van syncope als volgt: /n/, /v/ (0,0%), /t/ (14,3), /d/ (16,7%), /s/ (50,0%), /m/ (66,7%), /l/ (75,0%), /k/ (88,9%), /sn/, /n/, /p/, /r/ (100%). In sommige contexten is het aantal attestaties echter klein.

[p. 144]

twijfel onderhevig dat ook een sandhiproces voor de d-spellingen in de Gentse Statuten verantwoordelijk is maar dat de vele niet-gesyncopeerde sjwa's dit proces belemmeren. Als de d-spellingen inderdaad afhankelijk zijn van de sjwa-syncope in de werkwoordelijke uitgang, maakt dit feit een Ingweoonse oorsprong onmogelijk. De sjwa-syncope is een vrij jong verschijnsel dat chronologisch niet met Ingweoonse invloed te verbinden is. Het moet echter beklemtoond worden dat het aantal attestaties betrekkelijk klein is en dat gevolgtrekkingen met voorzichtigheid gemaakt moeten worden. Van een Ingweoons restant is er m.i. geen sprake wat bij deze Oost-Vlaamse tekst ook nauwelijks te verwachten was.

3. Overige attestaties van d-spellingen

Als laatste tekst bespreek ik kort de Keure van de lakennijverheid te Brugge van 1277 (cg 201). Deze tekst is in verschillende handschriften bewaard. Hier wordt slechts het door M. Gysseling A genoemde handschrift behandeld, dat een origineel of een gelijktijdig afschrift is. Het beeld verschilt niet veel van wat we bij de twee vorige teksten al gezien hebben. Na stemloze stam verschijnt uitsluitend t, bv. copt (356,6), vlucht (354,4), evenzo bij niet-gesyncopeerde sjwa, bv. weuet (352,41), Beclaghet (353,33). De uitgang d komt bij sonanten voor: na /l/ in gheld (356,33), zegheld (356,33), na /r/ in scerd (352,37), v(er)bord (352,37)⁸ en na /n/ in leend (354,38), woend (353,36). Na /m/ is echter slechts t geattesteerd, namelijk in coemt (352,44), comet (353,25) en comt (353,21), evenzo bij het athematische werkwoord doen, bv. doet (353,12). Van enige wariatie tussen t en d in de verscheidene contexten is geen sprake.⁹

Het aantal teksten in het Corpus Gysseling met een combinatorische variatie tussen t- en d-spelling in de uitgang van de derde persoon enkelvoud presens indicatief is niet groot. Als we de d-spellingen in de overige teksten overzien, blijkt dat d-spelling hoofdzakelijk na auslautende /r/, /l/ en in zekere

8 Ik ga ervan uit dat de in het bijzonder de vele attestaties van v(er)bort inderdaad presens indicatief-vormen zijn; de tekst lijkt namelijk in het algemeen niet apocoperend. In de boetebepalingen wisselen dus uitdrukkingen in presens indicatief (bv. Diet cort(er) scerd; hi v(er)bord .iij. ¿ (352,37-38)) af met uitdrukkingen in preteritum conjunctief (bv. die hier jeghen dade; hi v(er)borde .ij. ¿ (352,36-37).

9 In andere handschriften van de Brugse Keur zijn er weliswaar vier gevallen met een t in omgevingen waar handschrift A een d heeft. In handschrift AB v(er)bort 359,4; in de 14de eeuwse afschrift C behort (366,31), v(er)gad(er)t (366,45; 367,2).

[p. 145]

mate ook bij athematische werkwoorden verschijnt. Er is hier slechts sprake van incidentele schrijfwijzen die geen gewicht in de schaal leggen in vergelijking met het aantal teksten met t-spelling. De schrijfwijze behord komt in 31 teksten voor en behoerd in 5, verbuerd in 9, verburd in 5 teksten, gheld in 9 teksten. Het lijkt dat we hier de restanten zien van een systeem waarbij de t van de uitgang in zekere stemhebbende contexten geassimileerd is aan de auslautende klank van de werkwoordlijke stam, een systeem dat in tegenstelling tot de variatie tussen t en d bij de uitgang in de onvoltooid verleden tijd van de zwakke werkwoorden de standaardtaal niet gehaald heeft. Een sandhiverschijnsel dat op het hier beschrevene lijkt, is echter in een aantal hedendaagse Zuidnederlandse dialecten niet onbekend. Onder verwijzing naar De Schutter-Taeldeman 1986 noemt Weijnen 1991: 176 ‘voicing’ van het werkwoordelijk suffix -t in het Brabants, Vlaams en Zeeuws als er een onderliggend [!] stemhebbend segment voorafgaat.¹⁰ Ook Stroop 1986: 151 beschrijft de ‘voicing’ van een /t/ die, voorafgegaan door een stemhebbend segment, vóór een vocaal staat; in een deel van zijn voorbeeldzinnen is in feite het werkwoordelijke suffix -t geïnvolveerd, bv. hij komd ook, hij gaad ook. Uitgaand van de geografische distributie van dit hedendaagse verschijnsel veronderstelt Stroop (152) dat ‘originally almost the whole southern part of the Dutch language area had this rule’. Dit moderne sandhi-verschijnsel komt zeker overeen met de Vroegmiddelnederlandse sandhi als beschreven in dit artikel, maar er zijn ook verschillen aan te wijzen. Van de door Stroop beschreven voorwaarden voor het optreden van de sandhi, namelijk dat de / t/ (en dus ook de t van de uitgang) òf vóór een consonant gedeletet is òf een onderliggend /t/ moet zijn, blijkt in de teksten niets. Ook lijken de Vroegmiddelnederlandse attestaties niet tot de positie vóór vocaal beperkt te zijn.

10 De Schutter-Taeldeman 1986 heb ik helaas niet kunnen inzien.

4. Besluit

De mogelijkheid dat de incidentele d-spelling van de werkwoordelijke uitgang in de derde persoon enkelvoud presens indicatief in sommige Vroegmiddelnederlandse teksten een Ingweoons restant zou zijn, is aan het dertiende-eeuwse materiaal in de ambtelijke teksten van het Corpus Gysseling getoetst. Na de analyse van drie teksten, namelijk de Middelburgse Keuren uit 1254, de Statuten van de Gentse Leprozerie uit 1236 en de Keure van de lakennijverheid te Brugge uit 1277, bleek dat de variatie tussen d en t als spelling van de uitgang nauw samenhangt met de auslautende klank van de (abstracte) werkwoordelijke stam. Is deze stemloos, dan wordt er in de regel

[p. 146]

t geschreven. Is er sprake van een stemhebbende consonant of vocaal, dan wordt er meestal d geschreven. Deze d-spelling is de grafische aanduiding van een sandhiverschijnsel en hoeft dus niet op een Ingweoonse oorsprong te wijzen. Het blijkt namelijk dat een meerderheid van de d-spellingen voorkomt wanneer de sjwa van de uitgang gesyncopeerd is. Is de sjwa nog steeds bewaard, dan wordt meestal t geschreven. Omdat de sjwa-syncope een betrekkelijk jong verschijnsel is, dat niet tot de Ingweoonse periode opklimt, is een Ingweoonse oorsprong van de d-spellingen mede om die reden vrijwel uitgesloten.

Bibliografie

Goossens, J.
	1974	Historische Phonologie des Niederlàndischen, Tübingen.
Gysseling, M. (ed.)
	1977	Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks I: Ambtelijke bescheiden. 's-Gravenhage. - Uitgave op cd-rom: cd-rom Middelnederlands, Den Haag, Antwerpen 1998.
Haeseryn, W. (e.a.)
	1997	Algemene Nederlandse Spraakkunst, Tweede, geheel herziene druk, Groningen, Deurne.
Pijnenburg, W. (e.a.)
	1997	‘Vroegmiddelnederlands (circa 1200-1350)’, in: M.C. van den Toorn (e.a.) (red.), Geschiedenis van de Nederlandse taal, Amsterdam, p. 69-145.
Schutter, G. de & J. Taeldeman
	1986	‘Assimilatie van stem in de zuidelijke Nederlandse dialecten’, in M. Devos & J. Taeldeman (red.), Vruchten van z'n akker. Opstellen van (oud-)medewerkers en oud-studenten voor Prof. V.F. Vanacker, 91-133.
Stroop, J.
	1986	‘Some sandhi-phenomena in the southern Dutch dialects’, in H. Andersen (ed.), Sandhi Phenomena in the Languages of Europe, Berlin, New York, Amsterdam.
Weijnen, A.
	1991	Vergelijkende klankleer van de Nederlandse dialecten. 's-Gravenhage 1991.