Taal en Tongval. Jaargang 50

[p. 116]

Frans Debrabandere
Ze ronken lijk de bietjes
Het bepaald lidwoord in de vergelijking

Elke germanist herinnert zich uit de grammaticales de Duitse regel voor het gebruik van het bepaald lidwoord bij een vergelijking in het meervoud. Spruyt: 13-14 zegt: ‘Oft vor einem Substantiv im Plural’, met de voorbeelden:

Ihr gebärdet euch wie die Kinder ‘Jullie gedragen je als kinderen’.
Sie hat Zähne wie die Perlen ‘Zij heeft tanden als parels’.
Die Pferde sind fromm wie die Lämmer ‘De paarden zijn gedwee als lammeren’.
Wir sitzen hier wie die Heringe ‘We zitten hier als haringen in een ton’.

Ook Kieft: 75 zegt: ‘Oft vor einem Substantiv im Plural in Vergleichungen’, met twee voorbeelden:

Sie brüllten wie die Stiere ‘Ze loeiden als stieren’.
Ihr benehmt euch wie die richtigen Schafsköpfe ‘Jullie gedragen je als echte dwazen’.

Postma: 7 is restrictiever, want hij vindt het bepaald lidwoord alleen ‘vereinzelt in Vergleichungen vor Substantiven in der Mehrzahl’:

Wir stehen hier ja wie die Heringe: ‘We staan hier als haringen opeengepakt’.
Sein Gesicht war gelb wie die Quitten (H.W. Richter) ‘Zijn gezicht was geel als een kweepeer’.
... wer sich da in Rußland benommen hat wie die wilden Tiere (F. Wolf) ‘die zich in Rusland als wilde dieren gedragen hadden’.

Hij voegt er evenwel aan toe, dat er gewoonlijk geen lidwoord staat, b.v. Ihr solltet euch nicht wie Kinder benehmen.... eingepökelt wie Heringe in einer Tonne (F. Wolf).

Duitse grammatica's door Duitstaligen gemaakt - Duden, Engel, Götze, Helbig, Jung, Weinrich en Schulz-Griesbach - vermelden het verschijnsel niet. Het is duidelijk dat Nederlandse spraakkunstauteurs meer contrastief werken en op die verschijnselen wijzen die afwijken van het Nederlands. Maar dat het nog tot het levende Duits behoort, blijkt b.v. uit een zinnetje dat me opviel in de Stern van 22 januari 1998 (blz. 34): Aber viele Männer baggern wie die Wilden. En in een uitzending uit de TV-serie ‘Ein Fall für Zwei’ (zdf 9 april 1998) hoorde ik: Sie benehmen sich wie die Schweine.

[p. 117]

Een mooi historisch voorbeeld vinden we in de Simplicissimus (1. Buch, 30. Kapitel) van Hans Jakob Christoffel von Grimmelshausen (± 1622-1678): Ich sahe einmal, daß diese Gäste die Trachten fraßen wie die Säue, darauf soffen wie die Kühe, sich dabei stellten wie die Esel und alle endlich kotzten wie die Gerberhunde. ‘Ik zag eens hoe die gasten schrokten als varkens, zopen als koeien, zich gedroegen als ezels en ten slotte allemaal kotsten als beesten’.

Zelfs het lexicon van H.J. Grimm over het gebruik van het lidwoord behandelt de vergelijking met een bepaald lidwoord in het meervoud niet. Wel geeft hij voorbeelden van een bepaald lidwoord bij een vergelijking in het enkelvoud ‘Wenn das Substantiv im Phraseologismus in generalisierender Weise gebraucht wird’ (blz. 84):

Wie die Katze um den heißen Brei herumgehen.
Dastehen wie die Kuh vorm neunen Tor.
Sich wohlfühlen wie die Made im Speck.

We kunnen er nog de uitdrukking weiß wie die Wand aan toevoegen.

In elk geval is het bepaald lidwoord meestal onmogelijk als er al een andere determinant voor het substantief staat, zoals blijkt uit de voorbeelden bij Grimm (blz. 136):

Die Kinder sahen aus wie kleine Schornsteinfeger.
Sie klettern schon wie richtige Bergsteiger.

Het is duidelijk dat naast Ihr benehmt euch wie die Kinder niets anders kan staan dan: Ihr benehmt euch wie kleine Kinder. Maar blijkens de voorbeelden bij Kieft (Ihr benehmt euch wie die richtigen Schafsköpfe) en Postma (wie die wilden Tiere) is het bepaald lidwoord zelfs dan niet onmogelijk.

Dit gebruik van het bepaald lidwoord was oorspronkelijk niet beperkt tot het Duits. Het kwam ook voor in het Middelnederlands. Weijnen: 62 constateert in het Middelnederlands ‘in vergelijkingen na gelijk: gelyc den steen, waar wij nog een lidwoord van onbepaaldheid kiezen’. Weijnen is hier ongetwijfeld schatplichtig aan Stoett: 52, die al vroeger op het gebruik van een bepaald lidwoord gewezen heeft ‘na gelijc, waar thans het lidwoord van onbepaaldheid gebruikt wordt’. En hij gaf de voorbeelden: gelijc den steen; gelijc den stiere; wel es de mensche ghelijc den scepe; ghelijc den brande waren si roet. In het Middelnederlands Woordenboek van Verwijs-Verdam: I, 363 vinden we daar dan ook talrijke voorbeelden van: alse die wise (Rijmbijbel), alse die vroede (Walewein, Lekenspiegel, Stoke), alse die dove, als de domme, alse die coene, als die boude, als donvervaerde (Reinaert), als die blode, alse die vrie, alse die fiere, alse die rasse, als die vervaerde, alse die keytive, als donwerde. Alleen is in die voorbeelden niet duidelijk of het

[p. 118]

om enkelvoud of meervoud gaat. Waarschijnlijk zijn die vergelijkingen te verklaren door elliptisch gebruik, met weglating van de persoonsvorm, b.v. alse die wise < alse die wise doen/doet

Ook in het Nieuwnederlands zijn daar nog voorbeelden van aan te wijzen. In het W.N.T. lezen we: En toont geen droevigh gesichte, gelijck de geveynsde (Matth. 6,16). En met als:

De dagen des menschen zijn als het gras (Ps. 103, 15).
Listig als de slangen en te gelijk onnoozel als de duiven (De Genestet 1829-1861).
Hij maeckt mijne voeten gelijck als der (genitief) hinden (2 Sam. 22, 34).

Ten slotte zijn daar sporen van in onze dialecten. In het Kortrijkse materiaal van wijlen dr. Jan Soete (Debrabandere 1986; Zonneweelde) vond ik de volgende voorbeelden:

Ze dronken lik de duvels ‘Ze dronken als duivels’.
Overeenkommen lik de katten en d'honden ‘Overeenkomen als kat en hond’.
Ze rien lik de zotten ‘Ze rijden als gekken’.
Ze ronken lik de bietjes ‘Ze gonzen als bijtjes, d.w.z. ze slapen mooi’.
't Zijn lik de slekken die krupen ‘Het zijn als slakken die kruipen. Ze kruipen als slakken’.
Ze smeren lik de boeren ‘Ze smullen als boeren’.

Bovenstaande uitdrukkingen hebben niet tot mijn Kortrijks dialect behoord. Ik heb ze nooit gehoord of gebruikt. Ik vermoed ook dat Soete ze opgetekend heeft uit de mond van oude volksmensen. Maar dr. Magda Devos en dr. Hugo Ryckeboer verzekerden me dat zulke uitdrukkingen hun ook in Noord- en West-West-Vlaanderen niet onbekend zijn. Maar tegen iemand die na de maaltijd op vrij onbeleefde wijze opstaat en aanstalten maakt om te vertrekken, wordt algemeen gezegd: Ga je doen lik de boeren? Ik herinner me ook een uitdrukking uit de mond van mijn moeder (1901-1975): j'hêd hem gewasschen lik de katjes ‘hij heeft zich gewassen zoals een katje, d.w.z. met weinig of geen water of zeep’.

Deze laatste uitdrukking komt ook voor in een Gentse variant: hem wasschen gelijk de katten. Bij Lievevrouw-Coopman vond ik bovendien nog een ander voorbeeld: vechten gelijk d'hanen. Maar aan Ndl. ‘overeenkomen als kat en hond’ beantwoordt in het Gents blijkbaar Overeenkommen gelijk honden en katten. Zou het lidwoord hier intussen weggevallen zijn?

Vechten gelijk de hanen wordt ook gezegd in het Wase dialect (Joos: 687). En de uitdrukking bestaat blijkbaar nog in het Lokers, want Pieters noteert: vèchte gelijk d'(h)oanen. Teirlinck: III, 217 kent de uitdrukking vechte gelijk d'hanen eveneens in het Zuid-Oost-Vlaams, naast vechte gelijk twie hanen. Maar hij kent alleen overee'komme gelijk kat en hond.

[p. 119]

Voor het West-Vlaams gaf dr. Magda Devos me nog een paar voorbeelden uit Klemskerke:

Hulen lik de brakken: huilen als jachthonden.
Je zijt junder lik de slijkplaten: jullie zijn smerig als slijk.

Voor Frans-Vlaanderen herinnert Cyriel Moeyaert zich de uitdrukking: ze lachen lijk de bulten. Dit is wel een vreemde vergelijking, wellicht een contaminatie van een vergelijking met de bekende uitdrukking zich een bult lachen, te vergelijken met de Duitse sich einen Ast lachen. Maar we moeten er rekening mee houden dat bulte in het West-Vlaams ook ‘bultenaar, gebochelde’ betekent.

Ik meen te mogen stellen dat het gebruik van het bepaald lidwoord bij een vergelijking in het meervoud een relict is van een vroeger veel algemener gebruik, dat in het Duits het langst heeft standgehouden en in het West-Vlaams, een perifeer en daardoor ook conservatiever dialect.

Bibliografie

Debrabandere, F.
	1986	Het Kortrijkse dialekt. Een verzameling radiolezingen van wijlen dr. Jan Soete. Kortrijk.
Duden
	1984	Duden Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. Mannheim-Wien-Zürich.
Engel, U.
	1988	Deutsche Grammatik, Heidelberg. 1988.
Götze, L., E.W.B. Hess-Lüttich
	1989	Knaurs Grammatik der deutschen Sprache. München, Knaur.
Grimm, H.J.
	1989	Lexikon zum Artikelgebrauch. Leipzig, VEB.
Grimmelshausen, H.J. Chr. von
		Der abenteuerliche Simplicissimus. Leipzig.
Helbig, G., J. Buscha
	1991	Deutsche Grammatik. Ein Handbuch für den Ausländerunterricht. Berlin, Langenscheidt.
Joos, A.
	1900	Waasch idioticon. Gent-Sint-Niklaas.
Jung, W.
	1984	Grammatik der deutschen Sprache. Leipzig.
Kieft, P.
	1976^5	Deutsche Sprachlehre für angehende Deutschlehrer. Zutphen.

[p. 120]

Lievevrouw-Coopman, L.
	1950-1951	Gents woordenboek, Gent, p. 1687, 1539, 1024.
Pieters, M.
	1995	Woordenboek van het Lokers dialect. Lokeren.
Postma, W.K.
	1982^3	Hochdeutsche Sprachlehre. Groningen.
Schulz, D., H. Griesbach
	1967^5	Grammatik der deutschen Sprache. München.
Soete, J.
	1928-60	(Bijdragen in) Zonneweelde. Tijdschrift van de Koninklijke Oud-Leerlingenbond van het Koninklijk Atheneum... te Kortrijk.
Spruyt, H.C.
	1961	Hochdeutsche Sprachlehre für Niederländer. Groningen.
Stoett, F.C.
	1909	Middelnederlandsche spraakkunst. Syntaxis. 's-Gravenhage.
Teirlinck, IS.
	1908-21	Zuid-Oostvlaandersch Idioticon. Gent.
Verwijs, E., J. Verdam
	1885-1952	Middelnederlandsch woordenboek. 's-Gravenhage.
Weijnen, A.A.
	1971	Schets van de geschiedenis van de Nederlandse syntaxis. Assen.
Weinrich, H.
	1993	Textgrammatik der deutschen Sprache, Duden.
W.N.T.
	1898, 1889	Woordenboek der Nederlandsche Taal, II, 240-241; IV, 1176.