Taal en Tongval. Jaargang 48

[p. 70]

P.C. Paardekooper
U (ond.) ook voor 1600

Tot dusver waren de oudste citaten van u (ond.) van Maria van Reigersberch (WNT 17.3.11) uit brieven aan haar broer [1624] en haar man [1627] en dus niet als beleefde aanspreking bedoeld. Ik kan daar twee citaten aan toevoegen van de bekende amsterdamse burgemeesterszoon Nicolaas Witsen: ‘“Rechts omkeert, u smijt u geweer neder en loopt int bos” seyde onlangs een Rus [“russisch”] hooft, als sij tegen de Polen streden’ [1665] (Locher en de Buck 1967: 324). Ook hier is geen sprake van een beleefdheidsvorm: het gaat om een bevel aan soldaten.¹

Het tweede is eveneens een direkte rede, maar nu in een zin van patriarch Nikon, gesproken tegen z'n bezoeker Witsen: ‘“En als u wat seyde, was ik een ketter” zeijde hij’ [1665] (Locher en de Buck 1966: 288). Hier kan een aparte beleefdheidsvorm bedoeld zijn.

Veel belangrijker zijn natuurlijk de oudere citaten. Ze komen allebei uit dagregisters van de Tweede Schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië. Het eerste is een soort raad aan andere schippers, en u betekent hier ‘men’; in de tekst ervoor staat twee keer ghij ‘men’: ‘ende u hebt in dese wech al 7 vame 6 vame ende bij lant komende 5 vamen’ [1599] (Keuning 1947: 95). De schrijver moet een Hollander geweest zijn.

Daarentegen is die van het andere 16e-eeuwse citaat Aelbert ter Haghe, waarschijnlijk een Arnhemmer. We vinden het in een brief aan Heren 17; het luidt: ‘Wat belangt die regerijnge is off soude te lanck sijn te verhaelen, dat sult v alles verstaen godt onss met lijff in Nerlant helpende.’[1599] (Keuning 1949: resp. [139] en [201]). Het briefje is ‘Met den haest’ geschreven, en bevat twee keer v.l. (als 1v resp. mv). Voor deze schrijver moet v een woord geweest zijn dat in het ABH ook in beleefde aanspreking bruikbaar was, zeker als je haast had.

Verder is van belang dat ze afkomstig zijn uit teksten die pas in onze eeuw gedrukt zijn; ze zijn m.a.w. ontsnapt aan de censuur van de 17e-eeuwse zetter.

1 Voor u enz. als onderwerp en als beleefdheidsvorm, zie Paardekooper 1987 en 1988.

[p. 71]

Met dat al wordt de oude ingewikkelde studeerkamer-konstruktie meer en meer onhoudbaar: de teorie dat de tekstafkorting UE via uwéé, uwéés en een (nooit waargenomen) aksentverspringing úwees en verzwakking tot uwes, uwe en u geleid zou moeten hebben. Ik verwijs nogmaals naar het WNT (17.3.10v).

Bij grotere aandacht voor gebrandmerkte en dus in tekst onderdrukte elementen uit de taal achter die tekst (vooral het ABH in al z'n varianten) zou die teorie waarschijnlijk nooit ontstaan zijn.

Bibliografie

Keuning, J.
	1947	De tweede Schipvaart der Nederlanders naar Oost-Indië [...] A. Het journaal van H.D. Joling. 's-Gravenhage.
Keuning, J.
	1949	Idem. B. Journaal van Reijer Cornelisz.; C. Journaal van Albert ten Haghe. 's-Gravenhage.
Locher, Th.J.G. en P. de Buck
	1965	Nicolaas Witsen, Moscovische Reyse 1664-1665. [...] Deel I. 's-Gravenhage.
Locher, Th.J.G. en P. de Buck
	1966	Idem. Deel II. 's-Gravenhage.
Paardekooper, P.C.
	1987/1988	‘De rol van half- en indirekte aanspreekvormen bij het ontstaan van u enz. als ond.- en als beleefdheidsvorm’.
		I De Nieuwe Taalgids 80 (1987), 491-511
		II ‘id’, id 81 (1988), 42-71.
WNT		Woordenboek der Nederlandsche Taal. I. 's-Gravenhage enz.