Taal en Tongval. Jaargang 47

[p. 5]

[Themanummer 8
Historische dialectologie]

J. Goossens, J. Van Loon, H. Niebaum
Inleiding

Op 17 november 1995 vond in het gebouw van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde te Gent een TT-colloquium plaats met als thema: Historische dialectologie. Sprekers waren A.F. Buccini, J. Van Loon en A. Berteloot. De bijgewerkte versies van hun lezingen openen dit themanummer.

Vooral de tekst van Buccini is uitgedijd, zodat zijn bijdrage Ontstaan en vroegste ontwikkeling van het Nederlandse taallandschap de omvang van een normaal TT-artikel ruimschoots overschrijdt. Wij hebben zijn stuk nochtans in extenso opgenomen, omdat het een belangrijke studie is, waarin het ontstaan van het Nederlands in een ruimer westgerm. verband wordt gethematiseerd. Dat is een vraagstelling die nog door geen enkel van de recente handboeken over Nederlandse taalgeschiedenis expliciet wordt behandeld, hoewel ze daar eigenlijk voor de hand ligt. Voortbouwend op recente inzichten van hemzelf en anderen biedt de auteur een zeer specifiek historisch-dialectologische oplossing aan. Het oudste Nederlands was een vóór de mnl. periode door de bewoners van de westelijke Nederlanden gesproken taal, die daar door enting van een uit het oosten overgenomen taalgebruik op de eigen spraakgewoonten is ontstaan. Zelf is dat westen achteraf expansief geworden, waardoor een Nederlands taalgebied tot stand is gekomen.

In de oudnl. periode beweegt zich ook de bijdrage van J. Van Loon over Een Laatoudnederlands sjibbolet. De grafeemsequens <an> in uitgangen is in die tijd een kenmerk van westelijk Vlaanderen, Holland (en Zeeland?). Hij bevat de weergave van een zeer open realisatie van een voorlopig resultaat in het verdoffingsproces van oorspronkelijk heldere onbetoonde klinkers.

De studie van A. Berteloot over Regionale, lokale en individuele variatie in de dertiende-eeuwse Nederlandse oorkondentaal bevat een kritische terugblik op de resultaten en de werkwijzen van het onderzoek waartoe het ambtelijke Corpus-Gysseling heeft aangezet en gaat dan in op de telmethodes die bij het verdisconteren van de bewijsplaatsen gebruikt zijn. Hij observeert

[p. 6]

het schrijfgedrag van 13de-eeuwse Brugse klerken. Er is een specifiek Brugs schrijfgedrag, maar er zijn ook duidelijke verschillen. Berteloot erkent dat elke in praktijk gebrachte werkwijze bij het tellen haar eigen inbreng heeft, maar betoogt ook dat de individualiserende methode ‘een bijzonder reliëf aanbrengt in onze globale inzichten.’ Vanuit een andere gezichtshoek voert Ann Marynissen eveneens Een vergelijking van diverse telmethodes in het historisch-linguïstisch onderzoek door. Zij concludeert dat alle gebruikte telmethodes statistisch betrouwbare resultaten opleveren, maar geeft om drie welbepaalde redenen toch de voorkeur aan de methode waarbij alle vindplaatsen uit alle documenten worden meegerekend.

Over de lokalisering van Middelnederlandse ambtelijke bescheiden handelt de bijdrage van J.W.J. Burgers. Hij schetst een betrouwbare lokaliserings-methode die in veel gevallen (niet bij handen waarvan slechts één stuk is overgeleverd) kan functioneren en kan op die manier sommige verkeerde lokaliseringen van Gysseling aantonen. Op basis van zijn uitgangspunt beschrijft hij de ontwikkeling van het schriftwezen in de Hollandse steden, het grafelijke hof en in geestelijke scriptoria. Het blijkt dan ook mogelijk, tot uitspraken over een aantal hapaxen te komen. Tenslotte geeft Burgers een schets van de problemen en mogelijkheden bij het lokaliseren van ambtelijke teksten na 1300.

E. van den Berg onderzoekt in Op reis met Sint Brandaan: van Rijnland via Gent naar Brussel een literaire tekst. De analyse van de rijmen van de Brandaan in het Comburgse (C) en het Hulthemse handschrift (H) stelt hem in staat genetische lagen historisch-dialectologisch af te pellen. Het Rijnlandse gedicht is eerst in het Oostvlaams vertaald. Op die tussenredactie gaat C als Vlaamse, maar ook H als Brabantse tekst terug. In beide gevallen kunnen er tussen de verloren Oostvlaamse vertaling en de beide bewaarde versies, waarvan C de Nederlandse grondtekst het betrouwbaarst representeert, afschriften bestaan hebben, die verloren zijn.

J. Goossens bespreekt Karteringsmogelijkheden in de historische taalgeografie aan de hand van gepubliceerde kaarten en atlassen uit verschillende taalgebieden. Hij geeft in principe de voorkeur aan puntkaarten met complexe symbolen, waarvan de varianten in complexiteit kunnen verschillen. Moet er met verscheidene parameters rekening worden gehouden, dan kan het voordelig zijn, de gegevens over twee of meer kaarten te verdelen.

In Enige Hagelandse plantnamen in oude woordenboeken geeft F. Claes een beknopte woordgeschiedenis van acht gewestelijke plantnamen die hij bij Kiliaan en in andere oude woordenboeken (te beginnen met mnl. glossaria) of aanverwante werken heeft aangetroffen. Daarmee slaat hij de brug naar de moderne woordgeografie.

[p. 7]

Jo Daan bespreekt in Betje Wolff en het Beemster dialect enkele brieven waarin de 18de-eeuwse schrijfster de taal van Beemster boeren en bakers heeft willen typeren. Dat deed ze niet systematisch, maar wel door het gebruik van enkele woorden, klanken en vormen die haar opvielen. Nochtans is op grond van die kenmerken een precieze lokalisering in de Beemster niet verantwoord; die taalelementen zien er eerder uit als behorend tot de algemene Hollandse volkstaal.

De laatste bijdrage van deze bundel houdt zich bezig met de beschrijving van de ontwikkeling van een element uit een historisch klanksysteem (de ogerm. ai) in de moderne dialecten: J.A. van Leuvensteijn, Variatie door anticipatie en reductie. Zoals de titel aangeeft, ligt daarbij de nadruk op het verloop van de klankhistorische processen, zodat het stuk past in een bundel over historische dialectologie.

De omvang van deze bundel overtreft ruimschoots die van de meeste vorige themanummers van dit tijdschrift. Dit kan als indicatie voor de huidige bloei van de historische dialectologie in het Nederlandse taalgebied geïnterpreteerd worden. Die bloei is voor een belangrijk deel aan de beschikbaarheid van het Corpus-Gysseling te danken. Dat heeft tot een stroom publikaties aanleiding gegeven, waarin twee zwaartepunten zijn te herkennen: enerzijds de exploratie van de taalhistorisch-geografische feiten, vooral op het gebied van de klank- en vormleer, anderzijds methodische reflexie. Deze heeft te maken met de lokalisering van teksten, literaire en ambtelijke, met de manier waarop de gegevens statistisch verwerkt en ook met die waarop ze gekarteerd dienen te worden. Door dat alles is onze blik op historisch taalmateriaal de laatste jaren veel scherper geworden.

Ten tweede heeft de bloei van de historische dialectologie bij ons te maken met het ontstaan van aandacht voor de vraag, hoe het Nederlands in een westgerm. continuum een eigen taal is kunnen worden, en daarmee samenhangend met een vernieuwde aandacht voor het Oudnederlands. Daarop blijken we toch, niettegenstaande de schaarste aan documenten, door een nauwkeurige geografische analyse van het materiaal en via de studie van de huidige dialecten en van de overgeleverde teksten die daaraan voorafgaan, geleidelijk meer vat te krijgen. Dat er, zoals uit deze bundel blijkt, naast deze twee centrale gegevens nog ruimte is voor andere soorten beoefening van de historische dialectologie, is een tot voldoening stemmende verruiming van het spectrum.