Taal en Tongval. Jaargang 47

[p. 229]

S. de Vriendt
Hoe schrijf ik mijn (Brussels) dialect?

Van het Brussels dialect wordt soms beweerd dat het aan het verdwijnen is. Al moet dit ongetwijfeld met een korreltje zout genomen worden, toch kan niet ontkend worden dat veel sneller en veel ingrijpender dan in de andere Vlaamse dialecten - behalve in Frans-Vlaanderen - het gebruik van het dialect achteruitgaat en nu tot zogenaamde solidariteitsrelaties (onder verwanten en vrienden) beperkt wordt. Deze snelle evolutie kan verklaard worden door het feit dat in Brussel het dialect het tegen twee ernstige concurrenten moet opnemen, nl. het Frans en het Standaard-nederlands.

Wellicht is deze merkbare achteruitgang van het dialectgebruik de reden of een van de redenen van de toenemende belangstelling voor het Brussels (Vlaams). Onder de talrijke recente initiatieven wordt hier de stichting van een Academie van het Brussels (1991) vermeld omdat deze sinds 1992 een blad publiceert, Brussels dialect, waarin teksten in het Brussels verschijnen. De redacteurs van deze publicatie werden algauw geconfronteerd met het probleem van de spelling: de ingestuurde stukken vertoonden qua spelling nogal wat variatie, soms ook inconsequenties. Enkele voorbeelden van (soms begrijpelijke) variatie zijn:

-	het al dan niet spellen van een in het dialect onbestaande h: emme of hemme (hebben),
-	de spelling van het meervouds- en infinitiefmorfeem, dat normaal zonder n uitgesproken wordt, behalve als het volgende woord met een klinker begint: stole (‘stoelen’), stolen, of de ene keer stole, een andere keer stolen,
-	de spelling van het onbepaald lidwoord: en, een, ën, 'n.

De redactie deed in 1994 een oproep tot medewerkers om ‘een consequente spelling voor ons dialect uit te dokteren’. Deze spelling zou voor later ingezonden stukken aanbevolen worden en door de redactie voor de normalisering van afwijkende spellingen gehanteerd kunnen worden. De voorstellen van deze spellingcommissie zullen binnenkort gepubliceerd worden, vermoedelijk dus vóór het verschijnen van dit artikel. Iedereen zal er kennis van kunnen nemen - of genomen hebben. Daarom, en omdat de omvang van

[p. 230]

deze bijdrage beperkt moet blijven, zie ik af van een uiteenzetting over de spelling, maar geef ik de voorkeur aan de bespreking van enkele interessante aspecten van het ontwikkelen van een spelling voor een dialect.

1. Het ontwerpen van een spelling voor een dialect onderscheidt zich allereerst van een gelijkaardig project voor een standaardtaal door het feit dat men zich richt tot een ander, veel beperkter doelpubliek.

In taalgemeenschappen als de Nederlandse, de Duitse, de Franse, enz. kan de overgrote meerderheid van de bevolking lezen en schrijven. De rest zijn toekomstige (de kleine kinderen) of potentiële (de analfabeten) lezers - schrijvers. Voor dialecten is de situatie helemaal anders. Wie schrijft en leest immers dialect? Enerzijds zijn er de taalkundigen, in teksten die niet specifiek over de uitspraak of de (mor)fonologie van dialecten gaan, dus in studies over lexicologische, syntactische of semantisch pragmatische onderwerpen. Anderzijds minder of helemaal niet taalkundig geschoolden die twee soorten geschriften produceren: beschrijvingen van bepaalde aspecten van hun dialect (meestal de woordenschat) of ‘letterkundige’ produkten: korte verhalen, gedichten, fabels, liedjes, etc. Met andere woorden een veel beperktere groep producenten voor een veel beperkter publiek van consumenten. Daarmee gaat gepaard het klein aantal registers: (pseudo)wetenschappelijk en literair.

Dit stelt dan ook heel andere eisen aan de spelling: ze moet leerbaar zijn, echter niet voor kinderen van vijf of zes, maar voor volwassenen die al een andere, verwante standaardtaal kennen. Er moet dus rekening gehouden worden met een aantal spellinggewoonten, die men bij volwassenen bijna spellingreflexen kan noemen: het verdient dan ook aanbeveling om aan te sluiten bij de algemene principes die kenmerkend zijn voor de spelling van de standaardtaal. Daarover meer in het volgende onderdeel. Tevens moeten de in de aanbevolen spelling opgestelde teksten goed leesbaar zijn: de lezer wil graag de tekst gemakkelijk kunnen ontcijferen, weten wat hij betekent, maar hij wil er ook graag in terugvinden wat eigen is aan zijn dialect, hij wil er graag in proeven wat het ‘anders’ maakt dan de standaardtaal of dan andere dialecten.

2. Ook de relatie van de spelling tot enerzijds andere talen of dialecten en anderzijds het verleden, de traditie, is helemaal anders voor een dialect dan voor een standaardtaal.

De spelling van een standaardtaal is, behalve wat de leenwoorden betreft, onafhankelijk van die van naburige talen. Het Nederlands kan het zich bv. zonder meer permitteren om zijn gesloten achtervocaal met oe weer te

[p. 231]

geven, waar de naburige talen daarvoor andere letters of lettercombinaties gebruiken (u, Duits Buch; oo, Engels broom; ou, Frans cour). Die spelling is het resultaat van een lange evolutie. De leden van de taalgemeenschap zijn aan woordbeelden gewend geraakt en het is daardoor bijzonder delicaat om iets aan de spelling te wijzigen. Het is in de laatste decennia herhaaldelijk gebleken dat enige commotie daarbij onvermijdelijk is. Het lijkt uitgesloten om iedereen tevreden te stellen: voor de enen is elke wijziging uit den boze, anderen wensen een eenvoudiger, consistenter spelling...

Als het om de spelling van een dialect gaat, is het net andersom. Er kan nauwelijks sprake zijn van enige traditie (wie trekt zich iets aan van hoe een zeldzame, meestal onbekende auteur vijftig of honderd jaar geleden zijn fabeltjes in het dialect geschreven heeft?), maar er is een evidente band met de spelling van de standaardtaal en zelfs met die van andere dialecten. Zoveel mogelijk worden dezelfde conventies geëerbiedigd (bv. de oe-spelling voor het /u/ foneem) en worden dezelfde regels toegepast (bv. de verdubbeling van de medeklinker in wit - witte en van lange klinkers in gesloten lettergrepen: buum - bume, ‘boom - bomen’). Alleen al doordat over het algemeen aansluiting nagestreefd wordt bij de Nederlandse spelling en spellingconventies, worden voor de verschillende dialecten geen al te heterogene systemen gebruikt. Het kan dan geen kwaad dat de specificiteit van het fonologisch systeem van een dialect tot uiting komt in specifieke spellingvormen.

Veel commotie hoeft men niet te vrezen, zolang men geen al te gekke dingen voorstelt. Het volstaat een vrij eenvoudig systeem van regels voor te stellen dat volwassenen (zie 1 supra) makkelijk kunnen leren omdat ze er een vertrouwde systematiek in terugvinden. Men doet er verder goed aan om druktechnische problemen te vermijden door rekening te houden met de mogelijkheden van schrijfmachine en, hoe langer hoe meer, tekstverwerker.

3. Systematische variatie.

Een van de grootste problemen waarmee men voor de spelling van het Brussels - en vermoedelijk van elk dialect - geconfronteerd wordt, is dat van de variatie: in welke mate moeten uitspraakvarianten weergegeven worden?

Van Keymeulen (1995) pleit logischerwijze voor een fonologische spelling. Evenmin als in de standaardtaal hoeft men bv. de verschillende duur van de klinker weer te geven in eit en peir (‘eet’ en ‘peer’) of het optreden

[p. 232]

van een stemhebbende allofoon van een obstruent vóór b of d, in bv. ik ben, ik doon (‘ik doe’), e.d.

Dezelfde auteur maakt hierbij de volgende opmerkingen: ‘hoe nauwkeuriger (= fonetischer) de spelling, hoe moeilijker te lezen; hoe grover (= fonologischer) de spelling, hoe makkelijker te lezen.’ (Van Keymeulen 1995, 49).

De eerste opmerking is ongetwijfeld juist. Enige tijd geleden hield ik voor dialectsprekers een lezing over de uitspraak van het Brussels. De titel van de lezing bleek niemand begrepen te hebben: usetovusetni? (‘hoort ze het of hoort ze het niet?’). Ik kom verder op het probleem van de clitische pronomina terug. Fonetisch spellen is overigens ook bijzonder moeilijk voor niet of minder taalkundig, d.w.z. fonetisch geschoolden. Een fonologisch gespelde tekst is makkelijker om te lezen, men begrijpt wat bedoeld wordt, maar hoe fonologischer de spelling, hoe groter ook de afstand dreigt te worden tussen wat er staat (de geschreven vorm) en wat men zegt, hoe meer het eigen karakter (voor sommigen de charme, het leuke) van het dialect verloren gaat. Het is niet zeker dat elke dialectschrijver dat wil prijsgeven. Overigens: consequent fonologisch spellen is niet per se makkelijker dan nauwkeurig fonetisch spellen. Ik probeer dit te illustreren aan de hand van twee soorten voorbeelden die te maken hebben met assimilatie - neutralisering en samengetrokken vormen met clitische voornaamwoorden.

Assimilatie - neutralisering

Het Brussels dialect vertoont een uitgebreid gamma van dit soort verschijnselen (zie De Vriendt & Goyvaerts 1989). In principe houdt de spelling van de standaardtaal, het Nederlands, er geen rekening mee: we schrijven ik val (met v, normale uitspraak stemloos), een boom (met n, normale uitspraak labiaal) en ook ik heb, goed, ik lig, met een slotconsonant die, door Auslautverschärfung of Final Devoicing, stemloos gerealiseerd wordt. Alleen bij de fonemen /z/ en /v/ wordt daarvan afgeweken, in bv. huis en duif. Als men aansluiting zoekt bij de spellingconventies en - regels van de standaardtaal, kan men het best dezelfde principes hanteren in de spelling van het dialect. Men zal dus ook ik het dialect schrijven ik val, nen buum, ik lach (van lache) en ik lig (van ligge).

Dentale occlusieven stellen ons hier voor een probleem. De uitspraak van ‘voet’ is [vo.t] en die van ‘hoed’ [o.t]. Op het eerste gezicht moet het volstaan om naar de meervoudsvorm te luisteren om te weten welke de fonologisch onderliggende vorm is en dus hoe de slotconsonant geschreven moet worden. Voor [vo.t] en ook [gry.t], [wit], [py.t] (‘groot’, ‘wit’,

[p. 233]

‘poot’) leidt toevoeging van een sjwa-morfeem tot de verwachte constatering; we horen overal een stemloze [t] en schrijven zonder enige aarzeling vote en dus ook voot, grute en gruut, witte en wit, pute en puut.

Anders is het gesteld met [o.t], het meervoud is namelijk [o.jə]. En wie goed naar de met een sjwa uitgebreide vormen van [go.t] (‘goed’), [ry.t] (‘rood’), [pjɛ.t] (‘paard’) luistert, stelt vast dat aan de [t] ofwel een [j] beantwoordt, zoals in [go.jə] ofwel... niets, zoals in [ry.(ə)] of [pjɛ.rə]. (NB in dat laatste voorbeeld heeft r niets te maken met de t in de enkelvoudsvorm).

Men kan dus in deze woorden niet voorstellen om in de ‘korte’ vorm d te schrijven als men in de ‘lange’ vorm een d hoort, want die is er nergens. Toch is het duidelijk dat woorden als [o.t], [go.t] etc. zich anders gedragen dan [vo.t], [py.t] e.a. Het is dan ook zinvol om ood (‘hoed’), good (‘goed’), ruud (‘rood’), pjêd (‘paard’) te schrijven, niet omdat de Nederlandse woorden met d geschreven worden, maar om aan te geven dat ze op een dentale occusief uitgaan die geen (‘onderliggende’!) t is. De ‘lange’ vormen schrijven we oje, goje, ru(e), pjêre. Wanneer de onderliggende /d/ een [j] of nul wordt moet en kan in de fonologie beregeld worden.

Clitische voornaamwoorden

Door het in elkaar opgaan van werkwoordsvormen en (erop volgende) clitische voornaamworden ontstaan gehelen die haast onherkenbaar zijn als ze fonetisch gespeld worden, maar die in fonologische spelling op een andere manier onherkenbaar zijn door de (al te?) grote afstand tussen spelling en uitspraak. Een goed voorbeeld hiervan is de volgende vraag: [y.dətɔvy.dətni?).

Een weergave hiervan in fonetische spelling zou kunnen zijn:

udetovudetni?

Fonologisch ligt voor de hand (?): uurt ge et of uurt ge et ni?

De spellingcommissie (zie supra) stelt enerzijds voor om twee afwijkingen toe te staan op de regel dat woorden nooit aan elkaar geschreven worden:

-	combinaties werkwoordvorm + pronomen van de tweede persoon (vb.: ude: ‘hoor je’, edde: ‘heb je’);
-	combinaties werkwoordvorm van de derde persoon enkelvoud - hiaatdelgende g - voornaamwoord et (vb. eiget: ‘heeft het’, uget: ‘hoort het’).

Anderzijds wordt voorgesteld om enkele assimilatieverschijnselen in de spelling weer te geven, zoals

[p. 234]

-	het wegvallen van de t-uitgang van werkwoorden vóór een consonant of het voornaamwoord et (vb. ei mok et...: ‘hij maakt het’, ei goê ni...: ‘hij gaat ni’);
-	het wegvallen van r vóór de t-uitgang van werkwoorden (vb. ei uut: ‘hij hoort’, ei liet: ‘ei leert’).

Onze voorbeeldzin ziet er dan als volgt uit: ude't of ude't ni?

Bastaardwoorden

Het Brussels Vlaams maakt veelvuldig gebruik van Franse woorden. Een deel daarvan kan als ingeburgerd beschouwd worden, andere zijn onmiskenbaar Frans (vertonen fonetische eigenaardigheden van die taal, bv. nasale klinkers), maar voor heel wat woorden is het onduidelijk of ze het best als inheems of uitheems (Frans) behandeld worden. Een goed voorbeeld hiervan is canard (‘eend’). In de uitspraak gaat dit woord uit op -aar, wat heel erg Nederlands lijkt, maar het is een klankcombinatie die, in het Brussels, in de auslaut niet voorkomt! Het meervoudsmorfeem is - s, zoals in het Frans, waar het echter niet uitgesproken wordt; in het Brussels is dat wel het geval. De diminutiefvorm wordt [kanarkə] uitgesproken, met een Vlaams diminutiefsuffix, maar ook met de typische verkorting van de klinker voor een consonantische cluster (rk). Meer redenen dus om kanaar en niet canard te schrijven? Het is duidelijk dat niet van elke dialectschrijver verwacht kan worden dat hij bij het spellen aandacht heeft voor allerlei, soms vrij subtiele, morfonologische verschijnselen. In dit soort gevallen lijkt het normaal dat beide spellingen toegelaten en in feite ook gebruikt worden.

Bibliografie

Vriendt, S. de & D. Goyvaerts
	1989	‘Assimilation and Sandhi in Brussels’, in Leuvense Bijdragen, 78, 1-93.
Keymeulen, J. van
	1995	Een handleiding voor de amateurlexicograaf, Universiteit Gent.