Taal en Tongval. Jaargang 47

[p. 159]

Willy van Langendonck
De synchronische status van bijnamen

0 Inleiding

Bijnamen, toenamen, secundaire of onofficiële persoonsnamen (cf. Kany 1992), of hoe men ze ook wil noemen, komen voor in verschillende sociale kringen en contexten (Seibicke 1982: 203-207; 1987; Holland 1990; Tempelaars 1991; Dalberg 1993). Ze kunnen gebruikt worden voor heersers, bv. Karel de Kale, voor leden van bepaalde verenigingen, ordes of gilden (pseudoniemen), onder minnaars of gezins- en familieleden (hypochoristica), maar bovenal onder gewone mensen in een gemeenschap, bv. dorp of school. Vooral deze bijnaam-klasse zal hier geviseerd worden. Voor illustratiemateriaal gaan we uit van onze (Zuid)nederlandse bijnaamgeving (Van Langendonck 1979; 1991; 1993a&b; 1995).

De gangbare opvatting is dat bij de beginnende ontwikkeling van onze antroponymische systemen, bijnamen hierin niet voorkwamen. Zo zou bij de Germaanse stammen een éénnaamsysteem van toepassing zijn geweest. De namen waren talrijk omdat ze (althans aanvankelijk) volgens bepaalde principes vrij productief samengesteld konden worden uit twee stammen, bv. Bern-hard ‘bere-sterk’. Bijnamen waren dan ook niet echt nodig, althans niet voor identificatie. Anderzijds mogen we niet uitsluiten dat er een of ander type bijnaam bij de Germanen bestond, zoals dat in principe overal ter wereld mogelijk is. Niettemin gaat men ervan uit dat in onze kontreien het systematisch gebruik van bijnamen in de vroege Middeleeuwen ontstaan is, als gevolg van kristianisering en urbanisatie. De kerstening bracht teweeg dat ‘heidense’ Germaanse namen verdwenen; de urbanisatie bracht mee dat er net meer behoefte aan gevarieerde namen ontstond. Een meer algemene en vrij universele grond voor het ontluiken van bijnamen is de nood om mensen te karakteriseren door hetzij hun herkomst (familie of woonplaats) aan te geven, hetzij een of ander kenmerk (beroep, activiteit, gedrag, fysiek enz.

De vraag rijst nu vanuit welke invalshoeken we de studie van bijnamen het best benaderen. In de heemkundige en volkskundige literatuur hebben

[p. 160]

bijnamen altijd wel op enige aandacht mogen rekenen. Helaas resulteerde dat veelal in het aanleggen van lijsten, met in het beste geval, een etymologische toelichting. Hoe bijnamen in het onomastisch of het (socio)linguïstisch systeem fungeren, was en is uiteraard niet de eerste zorg van deze geïnteresseerden. Dat is ook meestal het geval voor het wetenschappelijk onderzoek door sociaal-psychologen of etnologen. De laatste tijd krijgen bijnamen steeds meer de aandacht van naamkundigen, linguïsten, sociolinguïsten, pragmatici, enz. Het sociaal-psychologische werk dat vroeger al geleverd werd, kan dan allicht met vrucht gerelateerd worden aan de sociolinguïstische (socio-onomastische) aspecten (cf. Leslie & Skipper 1990 en de uitvoerige bibliografie van Lawson 1990 in Names).

Het zal de hedendaagse linguïst of naamkundige duidelijk zijn dat we bijnamen zowel vanuit een synchronisch als vanuit een diachronisch oogpunt kunnen beschouwen. We zullen ons in dit artikel beperken tot een analyse op het synchronische vlak.¹ Voor de studie van bijnamen en van eigennamen in het algemeen, lijkt het mij vanuit een naam- en taalkundig standpunt belangrijk eerst een formele synchronische basis te hebben, om van daaruit aan een pragmatische en aan een sociolinguïstische dimensie te werken. Daarmee is meteen de driedelige opbouw van dit artikel aangegeven.

1 Voor het diachronische aspect, zie o.m. Mori (1985); Van Langendonck (1979; 1995); Billy (1994).

1 De syntactisch-semantische status van bijnamen

Het begrippenapparaat houden we zo algemeen mogelijk. We vertrekken dus van thans vrij gangbare linguïstische noties als vorm-betekenis-overeenkomst, hoofd en dependens, schema, lexeem, prototype enz.

Bij het opstellen van woord- en andere categorieën is het belangrijk systematisch te onderscheiden tussen de functie (de constructie) en de daarbij gebruikte lexemen. Recentelijk legt vooral Willems (1995: 176) op een dergelijke methodologische onderscheiding de nadruk, ook al werkt hij in een louter semantisch kader, nl. dat van E. Coseriu). M.i. gaan we best uit van de categorie eigennaam en haar subcategorieën zoals die o.m. verschijnen in de enge bijstelling na de classificerende soortnaam: de stad Londen, de Amerikaan Clinton. De woorden Londen en Clinton zijn bekende propriale lexemen, d.i. woorden die in eerste instantie als eigennaam fungeren, zoals o.m. in bovenstaande bijstellingen. In andere contexten gedragen deze beide

[p. 161]

lexemen zich echter als soortnamen, bv. in Ken jij een ander Londen? en Die man is een tweede Clinton (cf. Van Langendonck, in voorbereiding). Voor de rest van deze bijdrage komen we overeen dat, telkens als we het lexeem bedoelen, dit ook expliciet zo wordt aangegeven.

Aan de bovenstaande voorbeelden merkt men dat eigennamen, zoals overigens welbekend, o.m. plaats- en persoonsnamen als subcategorieën hebben. In de bovenstaande appositieve formaties is dit gemakkelijk af te lezen, vgl. nog de staat België (plaatsnaam), de méns Clinton (persoonsnaam). Persoonsnamen definiëren we hier gemakshalve eenvoudigweg als eigennamen van personen.

Bijnamen zijn op hun beurt een subcategorie van persoonsnamen. We gaan er dan ook impliciet van uit dat bijnamen eigennamen zijn en geen appellatieven. Het feit dat bijnamen meestal recente nieuwvormingen zijn, maakt dat hun ontstaan en etymologie doorgaans erg doorzichtig zijn, vgl. de Dikke, de Verver, de Wilde. Dit doet evenwel niets af aan hun eigennaamskarakter. Het is juist typisch dat die doorzichtige betekenis niet (meer) relevant is voor het geschikt functioneren van de naam. M.a.w. de Verver behoudt zijn naam ook wanneer hij helemaal niet meer verft (Van Langendonck 1979; Dalberg 1993: 66). In bepaalde Brabantse dialecten valt een accentsverschil te noteren in persoonsnaam-groepen naargelang het afhankelijke element propriale status heeft of niet. Met het accent op de voornaam heeft de bijstelling appellatieve status, bv. in Jéf de smid; daarbij is die Jef dan ook noodzakelijk smid. Draagt de toevoeging zelf het groepsaccent, dan is ze propriaal, i.c. een bijnaam: Suske de Vérver. Alvorens aan een nadere definitie toe te komen, moeten we constateren dat de bijnaam-categorie zich op verschillende manieren manifesteert. Vooreerst verschijnen bijnamen als woord, hetzij zonder lidwoord, hetzij met een verplicht bepaald lidwoord. Daarbij kan facultatief een ander naamelement optreden, bv. Baaske (Vankrieken) [bijnaam + familienaam], (Tist) den IJzere [voornaam + bijnaam]. Sommige bijnamen treden slechts op in combinatie met een voornaam, bv. Melk-Jan, Jan-Ammoniak, Thei-van-de-Kei.² Vanwege deze verscheidenheid is het handiger om eerst te trachten greep te krijgen op die begeleidende naamelementen, te weten voornamen en familienamen.

Voornamen worden in de regel gehaald uit een officiële voorraad, waarbij echter heel wat varianten toegelaten zijn (vgl. Maria, Marie, Marietje, Marieke, Mieke, Maaike, Mitteke enz.). Voornamen duiden altijd een individu aan en fungeren als syntactisch hoofd of kern, indien ze in een persoonsnaam-combinatie voorkomen (Van Langendonck 1991). In de combinatie

2 Voor de waaier van Zuidnederlandse bijnaam-patronen, zie inz. Van Langendonck (1991).

[p. 162]

Tist den IJzere is de voornaam Tist het hoofd van de verbinding, terwijl de bijnaam den IJzere afhangt van deze voornaam. Hetzelfde geldt mutatis mutandis voor de verbinding [voornaam + familienaam].

De categorie familienaam herkennen we per definitie aan het feit dat ze in enge bijstelling kan optreden met de soortnaamgroep de familie (bv. de familie Peeters). Familienamen komen niet op zichzelf als onderwerp voor (bv. niet: * Peeters hebben familieraad gehouden). Wel zijn ze verbindbaar met locatieve voorzetsels als bij, bv. bij Peeters, en uiteraard ook met voornamen (Maria Peeters) en zelfs met bijnamen (Baaske Vankrieken). In alle constructies is de familienaam het afhankelijke element. Onofficiële familienamen hebben vaak een uitgang -es, bv. bij Rikk-es ‘bij de familie van Rik’. In de standaardtaal kunnen familienaam-lexemen systematisch in bijnaam-functie gebruikt worden, bv. Peeters is arts. Deze operatie is van metonymische aard, in de zin dat bv. Meneer of Mevrouw Peeters een lid is van de familie Peeters. De familienaam-functie is dus primair. Juist daarom spreken we hier van familienaam-lexemen en niet van bijnaam-lexemen. Overigens is deze operatie in de dialecten niet zo systematisch: sommige familienaam-lexemen hebben er geen bijnaam-functie; men kan dan bv. niet zeggen: * De Coster is een flinke vent. De overgang is er veeleer lexicaal geconditioneerd (Van Langendonck 1979). Dalberg (1993: 69) en anderen doen dan ook de feiten te kort wanneer zij zowel familienaam- als bijnaam-lexemen karakteriseren als individuele namen. In feite vloeit dit voort uit het verwaarlozen van het onderscheid tussen functie (schema, constructie) en lexeem.

We kunnen nu, zij het slechts negatief, stellen dat een bijnaam een persoonsnaam is die geen voornaam of familienaam is. Bij voornamen is de bijnaam het syntactisch afhankelijke element; in gezelschap van een familienaam is de bijnaam het hoofd. Deze formele definitie lijkt me zuiverder dan de idee van Dalberg (1993: 68) om bijnamen voor te behouden aan ‘die namen, die zowel etymologisch beschrijvend als toegevoegd zijn. Bijnamen worden in dat geval een ondercategorie van de etymologisch karakteriserende persoonsnamen’ (vgl. Buitenhuis 1969; Roelandts & Schönfeld 1954; Lawson 1973). Door de etymologie via dit achterpoortje weer binnen te laten, worden m.i. synchronie en diachronie door elkaar gehaald. Wat we hier proberen, is de bijnaam in de eerste plaats synchronisch en formeel te karakteriseren. Pas dan kunnen m.i. diachronische en pragmatische kenmerken aan bod komen.

Daarmee is uiteraard niet alles gezegd. Er blijven o.m. raakgebieden tussen bijnaam en familienaam, vooral als we het over plurale of collectieve bijnamen moeten hebben. Hoewel ze schaars zijn, bestaan er toch formaties

[p. 163]

met meervoudsuitgang en lidwoord als bv. de 4 Heemskinderen.³ Dichter nog bij de familienaam komen gepluraliseerde familienaam-lexemen met of zonder lidwoord, bv. ndl. de Peetersen, dial. Willems (ook als onderwerp, bv. in Willems hebben dat gezegd). Een andere plurale bijnaam-klas vormen spotnamen voor inwoners, bv. de Maneblussers ‘de Mechelaars’. Deze pluralia zal niet iedereen goedschiks eigennaamstatus willen toekennen, maar het is het overwegen waard (cf. Van Langendonck, in voorbereiding).

3 Hierbij wordt afgeweken van vroegere pogingen tot definitie van bijnaam en familienaam; de term ‘kollektiefnaam’ verdwijnt dus, vgl. Van Langendonck (1979; 1991; 1995).

2 De pragmatische status van bijnamen

Op het pragmatische niveau onderscheiden we vooral twee opposities: primair - secundair, en officieel - onofficieel. Primaire namen hebben in de regel een officiële status. Secundaire namen zijn meestal onofficieel, maar kunnen ook een officiële status genieten.

De dichotomie primair - secundair kan ten minste op tweeërlei wijze begrepen worden: functioneel en chronologisch. Functioneel primair zijn de namen die de drie voornaamste functies van persoonsnamen vervullen: aanspreking (praten tegen), identificatie (praten over) en expressiviteit (inz. verbindbaarheid met diminuerende en augmentativerende morfemen). Men kan dus wel stellen dat de functioneel primaire persoonsnaam de voornaam is, zoals bv. Claar-tje en dial. de Jan. De pragmatisch primaire status van de voornaam is blijkbaar een weerspiegeling van zijn syntactische hoofdstatus. Chronologisch komen voornamen normaal ook het eerst in gebruik, hoewel in de meeste landen de familienaam van voor de geboorte al officieel vastligt (vgl. Seibicke 1987: 72; Dalberg 1993: 65). Over de functie van de persoonsnaam zegt dit juridische automatisme echter weinig. Het feitelijk gebruik lijkt ons relevanter.

Tegenover de voornaam heeft de bijnaam duidelijk een secundaire status. Iemand die Tist den IJzere heet, heeft als primaire naam de voornaam Tist en als secundaire naam de bijnaam den IJzere. Bijnamen zijn eerst en vooral functioneel secundair omdat ze in de regel niet dienen als aanspreking, maar als middel tot identificatie en augmentativering, normaal niet als middel tot diminuering, tenzij in de familiekring; als dat daarbuiten wel gebeurt, is het in de regel pejoratief bedoeld, bv. Kapper-ke: ‘zo klein als een kapper’ (kleine inhoudsmaat). Voorts zijn bijnamen ook chronologisch secundair: ze komen pas na de voornaam in gebruik als bijkomend identificerend en expressief middel. Een uitzondering daarop is de gewoonte om de baby soms

[p. 164]

al een vleinaam te geven voor de voornaam echt vaststaat (Dalberg 1993: 67).

Bijnamen zijn meestal ook onofficiële persoonsnamen. Dat zijn zij des te meer naarmate ze expressieve kracht bezitten. Het minst expressief zijn bijnamen die van familienaam-lexemen afgeleid zijn, vooral wanneer ze geen vervorming hebben ondergaan. Zijn bijnamen als Peeters niet onofficieel, toch zijn ze alvast chronologisch secundair doordat ze pas na de voornaam in gebruik komen, op school, op het werk enz. Daarenboven wordt zo'n bijnaam eveneens pas gebruikelijk nadat hij als familienaam geïntroduceerd is. Vooral op school worden vaak talloze familienaam-lexemen met allerlei formele wijzigingen tot bijnamen omgesmeed, bv. Wijnants > de Wijn (Van Langendonck 1993a&b). Ook voor deze gevallen kunnen we dus van onofficiële secundaire namen spreken.

Op het synchronische vlak concluderen we dat bijnamen syntactisch en pragmatisch secundair zijn t.o.v. voornamen en dat ze bovendien meestal een onofficieel, een identificerend en een expressief (doorgaans augmentatief) karakter vertonen. Bijnamen afgeleid van familienaam-lexemen zijn wel officieel en inexpressief als ze geen vormveranderingen ondergaan hebben. Niettemin zijn ze secundair t.o.v. zowel familienaam als voornaam.

3 Socio-onomastische aspecten van bijnamen

De sociolinguïstische waarde van eigennamen, vooral van persoonsnamen, ligt in de omstandigheid dat het onomasticon voortdurend vernieuwd wordt. Samen met nieuwe individuen ontstaan steeds maar nieuwe namen of varianten. Vandaar dat, veel meer dan de appellatieve lexica en systemen, de persoonsnaam-onomastica en structuren vrij snel nieuwe ontwikkelingen in de maatschappij weerspiegelen, bv. i.v.m. de man-vrouw-relatie, de verschillen tussen sociale klassen, tussen ouderen en jongeren, tussen ideologieën enz. Het blijkt nu dat bijnamen zowel als voornamen zulke maatschappelijke verschijnselen reflecteren. Aan de hand van Vlaamse bijnaam-patronen zullen we naar de eerste drie van deze parameters kijken (cf. Van Langendonck 1982; 1993a&b).

i) Wat betreft de man-vrouw-verhouding weerspiegelen bijnaam-constructies het mannelijk prerogatief, althans in de oudere dialectsystemen. Daar vormen de mannelijke systemen de ongemarkeerde, doordat ze alle mogelijke patronen vertonen, terwijl de vrouwelijke systemen slechts binaire constructies toelaten, zoals bv. Dikke Marie i.p.v. de Dikke. De laatste kan alleen een mansbijnaam zijn.

[p. 165]

ii) Aangaande de verschillen tussen standen kan de graad van sociale appreciatie afgeleid worden van de naamstructuur. We treffen drie relevante patronen aan: a) [titel + familienaam-lexeem] verwijst naar de hoogst gewaardeerde beroepen, bv. Pastoor Nijs, Notaris Tuerlinckx, Meester Stroobants (onderwijzer), Doktoor Petit (arts), Burgemeester Cloetens; b) [voornaam + lidwoord + (diachronisch) nomen agentis] wijst meestal op een bezigheid die een zekere handvaardigheid inhoudt: Lamme de Stoker, Jef den Blokmaker (klompenmaker), Janneke de Sleger (slachter), Suske de Verver; c) de metonymische combinatie [voornaam + (diachronisch) zaaknaam], waarbij de bezigheid (ongeschoolde arbeider, marktkramer, leurder) wordt aangeduid door instrument of object, krijgt de laagste waardering, bv. Frans Vis, Frans Lood, Miel Gazet.⁴

iii) Er bestaan substantiële verschillen tussen de naamgevingsgewoonten van ouderen, bv. in een dorp, en die van jongeren, bv. op school. Zoals te verwachten valt, is de naamgeving bij jongeren vrij wat speelser. Hun creativiteit ligt niet zozeer in het uitvinden van op appellatieven gebaseerde nieuwe lexemen en betekenissen, als in het transformeren van de bestaande voornamen en familienamen tot bijnamen door middel van een aantal formele operaties: suffigering, verkorting of verlenging, reïnterpretatie en volksetymologie, rijm en alliteratie, reduplicatie en consonantharmonie, anagrammen enz. Tweeledige patronen zijn veeleer zeldzaam en beperkt tot [voornaam + bijnaam]. Jongens- en meisjesnamen verschillen in dit opzicht niet. Anderzijds vertonen jongensnamen meer mannelijke, augmentatieve trekken, doordat jongens veel meer familienaam- dan voomaam-lexemen gebruiken en heel wat anglofieler blijken, bv. in het rijm: Johnny Pony, in de reduplicatie: de Willy Willy, in de reïnterpretatie: de Virgin < familienaam De Maegd, in suffigering (met -y/ -ie/ -i): Turkie Turkie ‘Turk’. Behalve de anglofilie, blijkt het geschetste naamgevingspatroon van jongeren vrij verspreid te zijn in tijd en plaats, en zeker niet beperkt tot hedendaagse Vlaamse dialecten (cf. Van Ginneken 1932: 12-19; Gansleweit 1971; Naumann 1976-77).

4 De toevoeging ‘diachronisch’ i.v.m. de patronen laat uitschijnen dat synchronie en diachronie hand in hand kunnen gaan: i.c. gaat een verschil in synchronisch patroon gepaard met een verschil in diachronische status.

[p. 166]

Bibliografie

Billy, P.-H.
	1994	Typologie du surnom personnel. In: Nouvelle Revue d'Onomastique 23-24, 1330.
Buitenhuis, H.
	1969	Anthroponymische terminologie. In: Naamkunde 1, 84-98.
Dalberg, V.
	1993	Bijnamen en familienamen. Enkele terminologische en definitorische problemen. In: Naamkunde 25, 61-73.
Gansleweit, K.
	1971	Übemamen von Kindem und Jugendlichen in einer Schule des Kreises Eisenhüttenstadt. In: Namenkundliche Informationen 19, 24-26.
Ginneken, J. van
	1932	Namen en bijnamen. In: Onze Taaltuin 1, 8-23.
Holland, Th.J.
	1990	The many faces of nicknames. In: Names 38, 255-271.
Kany, W.
	1992	Inoffizielle Personennamen, Bildung, Bedeutung und Funktion (Reihe Germanistische Linguistik 127). Tübingen.
Langendonck, W. van
	1979	De persoonsnaamgeving in een Zuidbrabants dialekt. (Anthroponymica 21). Leuven: Uitg. Peeters, 104 p. (Ook in: Naamkunde 10, 1978, 81-144; 234-267).
Langendonck, W. van
	1982	Socio-onomastic properties of by-names. In: Onoma 26, 55-62.
Langendonck, W. van
	1991	Geografie van de voor- en toenaampatronen in de Vlaamse dialekten. In: Naamkunde 23, 1991, 9-20.
Langendonck, W. van
	1993a	Rijm en reïnterpretatie in de persoonsnaamgeving bij Vlaamse jongeren. In: In verscheidenheid. Liber Amicorum prof. dr. em. Robert Van Passen. Red. P. Catteeuw & Fr. Hellemans. Aartrijke: Emiel Decock, 409-414.
Langendonck, W. van
	1993b	Merkmale der Personennamengebung durch flämische Jugendliche. In: Proceedings of the 18th International Congress of Onomastic Sciences. Trier. (Te verschijnen)
Langendonck, W. van
	1995	Bynames. In: Name Studies. An International Handbook of Onomastics, Vol. II (Handbook of Linguistics and Communication Science). Ed. by E. Eichler, G. Hilty, H. Löffler, H. Steger & L. Zgusta. Berlin: W. de Gruyter.
Langendonck, W. van
	in voorbereiding Proper names. A cognitive-linguistic viewpoint.
Lawson, E.D.
	1973	Men's first names, nicknames, and short names: a semantic differential analysis. In: Names 21, 22-27.

[p. 167]

Lawson, E.D.
	1990	Nicknames: an annotated bibliography. In: Names 38, 323-363.
Leslie, P. & Skipper, J.
	1990	Toward a theory of nicknames: a case for socio-onomastics. In: Names 38, 273-282.
Mori, O.
	1985	Zur Motivation der Eigennamen. In: Grammatik, Semantik, Textlinguistik. Akten des 19. Linguistischen Kolloquiums. Hrsg. von W. Kürschner & R. Vogt. Tübingen: Niemeyer, Bd. I, 115-121.
Naumann, H.
	1976-77	Vorname - Rufname - Übername. In: Namenkundliche Informationen 29, 1-25; 30, 1-18.
Roelandts, K. & Schönfeld, M.
	1954	Naamkundige terminologie. In: Mededelingen van de Vereniging voor Naamkunde te Leuven en de Commissie voor Naamkunde te Amsterdam 30, 18-28.
Seibicke, W.
	1982	Die Personennamen im Deutschen (Sammlung Göschen 2218). Berlin/New York.
Seibicke, W.
	1987	Die Personennamen im gegenwärtigen Deutsch. Probleme der anthroponymischen Terminologie. In: Studia Onomastica 5 (Namenkundliche Informationen, Beiheft 11). Leipzig, 70-84.
Tempelaars, R.
	1991	Over de Das die fietste als een tijger en zijn soortgenoten. De term bijnaam als opmaat tot categorisering van 20ste-eeuwse (individuele) persoonsbijnamen. In: Jaarboek van de Stichting Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Overzicht van het jaar 1990, 67-94.
Willems, Kl.
	1995	Eigennaam en reflectie. In: Naamkunde 27/3-4, 151-177.