Taal en Tongval. Jaargang 46

[p. 5]

[Themanummer 7
R - zes visies op een kameleon]

G. de Schutter, J. Taeldeman, A. Weijnen
Ter inleiding
Een stoet van r-en.

Op 17 maart 1995 had in de lokalen van de UIA (Universiteit Antwerpen) een symposium plaats over /r/-problemen. Het werd georganiseerd door de redactie van Taal en Tongval, en kende een onverwacht grote belangstelling: meer dan 50 linguïsten uit België en Nederland kwamen luisteren naar de 5 geprogrammeerde lezingen, en de discussies achteraf waren geanimeerd en verheugend constructief. Wij vermelden dit, omdat vooraf niet op zoveel enthousiasme gerekend was: het onderwerp was in de reeks Taal en Tongval-colloquia nogal ongewoon, en leek vooral beperkt in draagwijdte: tenslotte waren alle schijnwerpers op één enkel foneem gericht, een foneem dat bovendien niet de reputatie heeft de historische grammatica en dus ook de geografische gelaagdheid van de Westeuropese talen diepgaand beïnvloed te hebben; en bovendien: voor zover die invloed er toch wel geweest is (b.v. wat betreft kleur en kwantiteit van de voorafgaande en/of volgende vocalen), zijn er weinig algemene wetmatigheden te vermelden. Kortom: op het eerste gezicht een grijze muis in het taalgezelschap. Dat de onderneming dan toch tot een succes kon uitgroeien zal dus wel te maken hebben met de veelheid van de invalshoeken van waaruit de /r/ bekeken werd.

Behalve de structurele rol in het regelsysteem van talen, die dus, zoals gezegd, nogal zwak uitvalt, is bij dit foneem nu eenmaal een ander niet onbelangrijk feit te vermelden: de ongeëvenaarde variatie in realisatiemogelijkheden. Heel verschillende klanken kunnen probleemloos elkaars plaats innemen, en zeker uniek voor de /r/ is, dat daarbij de verstaanbaarheid zelden of nooit in het gedrang komt. Dat ‘voorrecht van de kameleon’ heeft in het verleden tot veranderingspatronen in het taalgebruik geleid, vaak in sterke mate door mode bepaald, en dus ook onderwerp van allerlei irrationele preferenties. Daarbij komt dan nog geografische en sociale markering, en individuele onzekerheid, die tot steeds nieuwe varianten bij steeds nieuwe sprekers leidde. Op die realisatiebreedte gaan in deze verzameling opstellen niet minder dan drie auteurs wat dieper in.

[p. 6]

- Jo Verhoeven probeert vat te krijgen op wat gewoonlijk wordt omschreven als ‘huig-r’. In deze eerste verkennende studie beperkt hij het onderzoek tot realisaties uit één enkele regio (Belgisch-Limburg); de bedoeling is dat uiteindelijk ook de geografische verscheidenheid een plaats in dit type van onderzoek zal krijgen. Het onderzoek wijst er bovendien op dat heel waarschijnlijk ook in een zelfde regio nogal wat verschillen tussen individuen kunnen bestaan.

- Het spreekt vanzelf dat het /r/-gebruik een geliefkoosd speelveld voor sociolinguïstisch onderzoek naar taalverandering vormt. Het fenomeen wordt in een real time-onderzoek aangepakt door Hans Van de Velde, die veranderingspatronen in de standaardtaal van radioverslaggevers zowel uit Nederland als uit België onderzoekt. De studie die hier wordt voorgesteld, blijft beperkt tot een aantal postvocalische omgevingen: aan het woordeinde en voor coronale consonanten. Opmerkelijk, hoewel zeker niet onverwacht, zijn de grote verschillen tussen Nederlands uit België en Nederland; die verschillen betreffen niet alleen de snelheid en de scope van de veranderingspatronen (groot in Nederland, vrijwel onbestaande in België), als de aard ervan (strijd tussen twee varianten in België, tussen een hele reeks in Nederland).

- Een sterkere oriëntatie op sociolinguïstische parameters heeft de studie van Doreen Rogier, die nagaat welke factoren meespelen bij de verspreiding van huig-R vanuit Gent in de periferie van die stad. Hoewel die klank in Gent zelf waarschijnlijk niet eens een eeuw traditie heeft, is hij op dit ogenblik in het stadsdialect (en trouwens ook in de bovengewestelijke taal gesproken door Gentenaars) zowat alleenheersend geworden, en verspreidt hij zich razendsnel over de hele regio. Rogiers tekst is gebaseerd op een uitgebreid onderzoek bij een zeshonderdtal leerlingen van lager en middelbaar onderwijs.

De traditionele dialectgeografische behandeling is gerepresenteerd in twee bijdragen:

- Pieter van Reenen onderzoekt de spreiding van drie ‘prominente’ /r/-realisaties (tongpunt-r, huig-R en ‘vocalische’ /r/) in de dialecten in Nederland. Zoals verwacht zijn er grote verschillen naargelang van de linguïstische omgeving: prevocalisch of postvocalisch, zowel aan het woordeinde als voor diverse klassen van medeklinkers. Het onderzoek is volledig gebaseerd op het recente materiaal van het ‘Goeman-Taeldeman-project’.

- Georges De Schutter en Johan Taeldeman behandelen één deelaspect van de pas voorgestelde problematiek: het ontbreken van consonantische realisatie op plaatsen waar etymologisch een /r/ thuishoort. Deze voorzichtige

[p. 7]

formulering reflecteert de stelling van de auteurs dat /r/-reductie of -deletie het gevolg van verschillende ‘regeltypes’ kan zijn: o.m. echte vocalisering, maar ook assimilatie aan een volgende consonant. De problematiek blijft in deze bijdrage beperkt tot /r/ in betoonde lettergreep voor (meestal) coronale consonant (woorden zoals baars, borst, baard, koorts, kern, ker(e)l), maar sluit aan bij een vroeger verschenen bijdrage over /r/ in onbetoonde syllabes. Net als in die bijdrage wordt gefocust op de zuidelijke Nederlandse dialecten (Nederland ten zuiden van de Grote Rivieren en België).

De rol van /r/ in de historische ontwikkeling van het fonologische systeem mag dan al beperkt zijn (cf. boven), helemaal onbestaande is hij toch ook weer niet. Gedacht kan worden aan de overgang van de combinatie [CrVC] tot [CVrC] (schijnbare metathesis, zoals in sport < *sprot). De voornaamste mutaties tussen /r/ en andere klanken of klankcombinaties in dialecten worden door Weijnen (1991) opgesomd:

-	de overgang r > rz(>z) na vocaal, vooral in West-Vlaanderen enerzijds, de Noordbrabantse Meierij anderzijds, maar ook nog elders in de zuidelijke dialecten
-	r > dr in anlaut, in het Pajottenland (westen van Vlaams-Brabant)
-	rs > rʃ (> ʃ) in een aantal Limburgse dialecten
-	kr > kn, heel sporadisch in verschillende dialecten
-	d > r, na vocaal en voor sjwa, die achteraf weggevallen kan zijn: zowel in noordoostelijke als in Vlaamse en Brabantse dialecten.

Zowel het eerste als het laatste hier vermelde verschijnsel komen kort ter sprake in de tekst van De Schutter & Taeldeman, het laatste, de overgang dus van d tot r in Groningen, ook (in vergelijking met nog een ander fenomeen) in de laatste opgenomen tekst:

- Durk Veenstra presenteert een tot dusver weinig bekend verschijnsel uit het Fries: het bestaan van ww.-vormen zoals har (presensstam ‘heb’) en harre (infinitief ‘hebben’), waarvan de verre oorsprong gezocht wordt in het verschijnsel van de hiaatdelging. Als ultieme bron suggereert de auteur het ook door Van Reenen in deze bundel besproken verschijnsel van de /r/-wegval (of -vocalisering) in absolute auslaut, die in het Fries vooral in de zgn. ‘kleine woordjes’ (hier, daar, maar, enz.) erg frequent is. Door ‘faute régression’ zou uit ha e.d. dan ook har ontstaan zijn.

Het zal duidelijk zijn geworden dat de zes hier gepresenteerde teksten op verschillende plaatsen bij elkaar aansluiten, en zelfs in elkaar haken. Een verheugende vaststelling is dat natuurlijk. Als de artikelen bovendien niet alleen het complexe beeld van aard en voorkomen van de /r/ in verschillende

[p. 8]

variëteiten van het Nederlands duidelijker helpen afstellen, maar ook nog eens uitnodigen tot verder onderzoek, zal het doel van het Taal en Tongval-symposium en van deze publikatie helemaal bereikt zijn.