Taal en Tongval. Jaargang 46

[p. 152]

J. Taeldeman
Ronding en ontronding in het Nederlands en de Nederlandse dialecten
Een verhaal over ‘cultuur’ vs. ‘natuur’ in taal

1 Opzet

In dit artikel wil ik aantonen dat inzicht in fonologische universalia - ook al zijn ze (maar) statistisch van aard - fataal tot een betere inschatting van fonologische verschijnselen (distributie, verspreiding en conditionering) in een particulier taalgebied leidt. Als zodanig mag deze bijdrage dan ook beschouwd worden als een pleidooi voor doorgedreven onderzoek naar fonologische taaluniversalia, een terrein dat - in tegenstelling tot b.v. de syntaxis en de morfologie - relatief weinig baat gehad heeft bij de recente hausse van taaluniversalistisch onderzoek. Sedert de baanbrekende studies van Jakobson en Trubetzkoy in de jaren 1930 en 1940 valt er m.b.t. fonologische universalia alleen nog een bescheiden bijdrage te noteren vanuit het taalverwervingsonderzoek (zie o.a. Locke 1983) en vanuit de ‘natuurlijke fonologie’ (natural phonology, zie o.a. Dressler 1984). Dat de dialectologen zich ten onrechte zo weinig met die zoektocht en problematiek ingelaten hebben, mag eveneens uit deze bijdrage blijken.

Hieronder staan ronding en ontronding in het Nederlands en de Nederlandse dialecten centraal. Dat zijn beslist geen nieuwe thema's (zie Weijnen 1991 voor een overzicht), maar nog nooit zijn die twee verschijnselen typologisch (d.w.z. qua distributie en linguistische conditionerenig) of in hun causaliteit systematisch op elkaar betrokken. Wie dat wel doet, komt al gauw tot verrassend nieuwe inzichten.

2 Ronding en ontronding: algemeen

Ronding en ontronding hebben in deze bijdrage betrekking op de voorvocalen. Beide verschijnselen veronderstellen de historische en/of synchrone aanwezigheid van geronde voorvocalen, een vocaaltype dat in ruim 90% van de talen van de wereld lijkt te ontbreken (zie verder).

Een formalisering van beide overgangen ziet er uit als volgt:

[p. 153]

Vertrekkend van een ‘Nederlands’ vocaalschema kunnen we ronding en ontronding ook als volgt voorstellen:

Voor/palataal				achter/velair
i		y		u
e (:)		ø (:)		o:
ɛ		œ	ə	ɔ
			a: /ɑ
Gespreid		Gerond	Neutraal	Gerond

Voorbeelden:	{ uu → ie: vier (< vuur)
	{ eu → ee: nees (< neus)
	{ u → i: pit (< put)
	{ œ → ɛ: zergen (< zurgen)
	{ ie → uu: wuuf (< wief)
	{ ee → eu: veul (< veel)
	{ i → u: sumpel (< simpel)
	{ ɛ → œ: huffen (< heffen)

3 Ronding & ontronding: typologie

Zowel qua distributie of verspreiding (pragmatisch, geografisch en sociaal) als qua linguistische conditionering vertonen ronding en ontronding in de Nederlanden grote verschillen. We beginnen met een typologische doorlichting van de ontronding.

3.1 Typologie van de ontronding

3.1.1 Distributie van de ontronding

(a) Pragmatisch: standaardtaal en/of dialect:

Op het woord knekel (= doodsbeen, bot) na ontbreekt ontronding helemaal in de Nederlandse standaardtaal, hoewel het in de Hollandse dialecten van de 13de eeuw niet aan ontrondingstendenzen ontbrak (zie o.a. Berteloot 1984 en Mooijaart 1992). Dat betekent dus dat bij het standaardiseringsproces in de 16de + 17de eeuw ontronding door de mand viel, zodat ze nu exclusief als dialectkenmerk fungeert.

[p. 154]

(b) Sociaal:

Opvallend aan de ontronding is dat ze overal een lage sociale status geniet. In alle ‘ontrondingsdialecten’ is het verschijnsel sterk op z'n retour (zie o.a. Michiels 1991 voor het Aalsters). In de afbouwfase gelden ontronde vormen steeds meer als de ‘platte’ varianten van de geronde equivalenten en ze raken steeds meer geassocieerd met de laagste sociale klasse. Zo'n stigmatisering moet zich ook al in het 17de-eeuwse Hollands gemanifesteerd hebben, want anders waren sommige ‘ingweoonse’ ontrondingen zoals stik (= stuk), brig/breg (= brug) en pit/pet (= put) ongetwijfeld tot het AN doorgedrongen.

(c) Geografisch:

Weijnen (1962) en (1991) geeft het volledigste overzicht van de Nederlandse dialecten die op de ene of de andere manier nog het fenomeen ontronding kennen. Daarbij dient er een onderscheid gemaakt te worden tussen occasionele en systematische ontronding.

Occasioneel noemen we die ontrondingen die zich binnen een bepaalde historische categorie (bij woorden met Wgm. x) slechts bij een beperkt aantal lexicaal geconditioneerde gevallen voordoen. Het voorbeeld bij uitstek vormen de woorden met Wgm. ŭ met umlautsfactor in gesloten syllabe. Sommige daarvan vertonen ontronding in sommige westelijke ‘ingweoonse’ dialecten. Het verspreidingsgebied verschilt van woord tot woord en dat levert alles samen een verward (kaart)beeld op, maar toch mogen we stellen (a) dat de meest zuidwestelijke dialecten het epicentrum van die ontronding vormen (zie kaart 1 met een terraslandschap voor de woorden stuk, put, dun en brug) en (b) dat sommige van die ontrondingen nog een fossiel- en wellicht ook relictachtig bestaan leiden in sommige Hollandse plaatsen (o.a. in Egmond en Zandvoort). Zie in dat verband kaart 1a.

Systematische ontrondingen manifesteren zich in principe bij alle lexemen met een bepaald historisch vocalisme (b.v. Wgm. ŭ met umlautsfactor, Wgm. ŭ vóór r). In z'n meest extreme vorm kan ontronding alle (historisch) geronde voorvocalen systematisch in gespreide equivalenten omzetten. Een duidelijk voorbeeld daarvan levert het dialect van Moorsel (O 62) bij Aalst. Daar komt (bij sommige sprekers) nog systematische ontronding van het volgende (proto)systeem van geronde voorvocalen voor:

-	oudere y̆ (< Wgm. ŭ met umlaut in gesloten syllabe) → [i]: b.v. [pit] (put), [dripəl] (druppel), [ɣəlik] (geluk), [briɣə] (brug), [zistər] (zuster);
-	oudere œ̆ (< Wgm. u vóór *r + cons.) → [ɛ]: b.v. [dɛrəp] (dorp), [dɛst] (dorst), [ɛrɣəl] (orgel), [vɛrəm] (vorm);

[p. 155]

-	oudere ȳ (< Wgm. û vóór r) → [i:]: b.v. [mi:r] (muur), [zi:r] (zuur);
-	oudere ȳ (< Wgm. ô + umlautsfactor) → [i:]: b.v. [ɣri:n] (groen), [zi:kən] (zoeken), [pri:vən] (proeven);
-	oudere ø̄ (< Wgm. ŭ met umlaut in open syllabe) → [e:]: b.v. [ne:s] (neus), [ke:kən] (keuken), [le:ɣən] (leugen), [de:r] (deur).

De gebieden/plaatsen waar nu nog systematische ontronding van één of meer (eventueel alle) historisch geronde voorvocalen kan voorkomen, zijn op kaart 2 gevisualiseerd. Daarbij hebben we nog een onderscheid gemaakt tussen (a) gebieden waar de ontronding nog vrij sterk staat (= dubbel gearceerd) en (b) gebieden waar de ontronding op sterven na dood is (= enkel gearceerd).

(1)	Regressieve maar nog niet meteen uitstervende ontronding (zie ook Verstegen 1941):
	(a1):	een Midden-Limburgs gebied met o.a. Hasselt (Q 2) en Genk (Q 3)
	(a2):	Leuven (P 88) en omgeving
	(a3):	een gebied aan de Dender met o.a. Aalst (O 61) en Ninove (O 152)
	(a4):	Maldegem (I 154) en Kleit (I 154a), waar hist. *eu zich echter aan de ontronding onttrekt (b.v. [nø.zə] (neus), [kø.ʔə̄] (keuken), [bø.tn] (buiten), [dø.və] (duif), zie Taeldeman 1968)
	(a5):	Knesselare (I 185), waar enkel oude u tot [Iə] ontrond wordt (b.v. [mI^əsə] (mus), [həlIək] (geluk), [sχIəlt] (schuld)).
(2)	Bijna volledig uitgestorven ontronding:
	(b1):	Boom (K 287) en enkele omringende plaatsen
	(b2):	Temse (1215) en de zuidkant van Sint-Niklaas (I 175)
	(b3):	Dendermonde (I 262)
	(b4):	de Meetjeslandse plaatsen Lembeke (I 159) en Oosteeklo (I 163), waar enkel oude u tot [ɛ] ontrond wordt/werd.
	(b5):	het Meetjeslandse dorp Ursel (I 186), zelfde opmerking.

Weijnen (1991: 58) noemt ook nog Vlieland en Egmond-aan-Zee (E 41) maar in de (Oost)Vlielandse RND-gegevens is daar geen spoor meer van te bekennen (wel nog het Ingweoonse [pɛt] naast [pʌt]). Het RND-materiaal voor Egmond-aan-Zee bevat daarentegen nog meer indicaties van een vroeger wel systematische(re) ontronding (o.a. [zi:r] (zuur) naast [vy:r] (vuur), [dIn] (dun) naast [brʌɣ] (brug), [dI:r] (deur) naast [fʌ:lə] (veulen).¹

Uit dit geografisch overzicht mogen we besluiten dat de ontronding en vooral dan de systematische ontronding nu bijna exclusief een zuidelijk (d.w.z. Belgisch-Nederlands) fenomeen is en binnen dat zuidelijk gebied

1 Zie in dat verband het Noordhollandse RND-deel van Jo Daan (1969).

[p. 156]

overwegend in de continentalere (d.w.z. Brabantse en Limburgse) dialecten voorkomt.

3.1.2 Linguistische conditionering

Al in de vorige paragraaf is duidelijk geworden dat ontronding in de Nederlandse dialecten doorgaans een systematisch karakter (gehad) heeft.

Minimaal betekent dat dat alle lexemen met de historisch geronde voorvocaal x (b.v. uu) ontronding ondergaan (hebben). Er is m.a.w. geen lexicale diffusie, althans niet in de dialectische erfwoordenschat (b.v. elke oude *uu → ie). Jongere ontleningen kunnen echter aan die (oude) systematiek ontsnappen. Ik geef hier een voorbeeld uit het dialect van Aalst (O 61): elke oude(re) *uu wordt/is er in het authentieke dialect nog ontrond tot ie (b.v. mier < muur, schier < schuur, voitier < voiture en diezend < duzend) maar in jonge(re) cultuurwoorden op -uur (b.v. natuur, figuur, cultuur) blijft ontronding achterwege behalve soms bij personen (vooral jongeren uit een niet meer echt dialectsprekend milieu) die precies door ‘hypercorrecte’ ontrondingen als natier, figier e.d. bewijzen dat ze het authentieke Aalsters niet meer kennen (zie Michiels 1991 voor interessante bevindingen op dat punt). Systematisch betekent ook nog dat de ontronding niet aan positionele beperkingen (b.v. wel in consonantische omgeving a maar niet in consonantische omgeving b) onderhevig is.

Maximaal betekent systematische ontronding dat - eventueel met uitzondering van jongere ontleningen aan bovenregionale taalvariëteiten (cf. supra) - alle historisch geronde voorvocalen door ontronde/gespreide equivalenten vervangen worden, m.a.w. dat er in het authentieke dialect geen geronde voorvocalen voorkomen. In de meeste Zuidnederlandse ontrondingsgebieden (zie vorige paragraaf) heeft de ontronding ooit dat sterk systematisch karakter gehad (cf. nog het huidige Moorsels). Soms echter lijkt de (systematische) ontronding zich beperkt te hebben tot één historisch geronde voorvocaal (b.v. het Knesselaars met alleen maar oude u → [I^ə]) of - en dit is nóg eigenaardiger - tot alle historisch geronde voorvocalen behalve één.

Van dat laatste geef ik twee voorbeelden met telkens een verschillende (poging tot) verklaring.

-

Het Ninoofs (O 152) ontrondt systematisch alle historisch geronde voorvocalen (inclusief *eu uit Wgm. u in open syllabe: b.v. nees < neus, kēken < keuken) maar niet de [ø:] uit Wgm. au (b.v. [bø:m] = boom, [brø:t] = brood, [drø:ɣ] = droog). Kaart 3 laat zien dat Ninove (O 152) aan de rand ligt van enerzijds het ‘Aalsterse’ ontrondingsgebied (net erin) en anderzijds het gebied met palatalisering van scherplange oo uit Wgm. au (eveneens net erin). M. i. is de ontwikkeling van scherplange *oo tot [ø:] er

[p. 157]

	jonger dan de systematische ontronding (o.a. van *eu uit Wgm. u) en reticentie tegenover een verdere reductie van het vocaalsysteem heeft m.i. geleid tot het behoud van die ‘jonge’ eu.
-	In mijn eigen dialect, dat van Kleit (I 154a), kennen alle historisch geronde voorvocalen ontronding:
	*uu → [i.] (b.v. mier < muur, affetieren < ww. avonturen ‘wagen’)
	*u → [ɛ˔] (b.v. pit < put, znw. kissen < kussen, gelik < geluk)
	*ui → [ɛ˔ⁱ] (b.v. nei < nu(i), beien < buien)

Alleen [ø.] wordt niet tot ee ontrond (b.v. [nø.zə] = neus; [vø.hlə] = vogel, [ø.s] = huis, [bø.k] = buik). Ik blijf hier bij mijn al vroeger (Taeldeman 1968) gesuggereerde verklaring: in tegenstelling tot *uu/*ŭ/*ui en hun ontronde equivalenten *ie/*i/*ei hebben eu en ee een erg sterke lexicale bezetting doordat beide het resultaat zijn van de samenval van diverse historische vocalen:

Kleitse [ø.] uit	-	Wgm. ŭ in open syllabe (b.v. leugen, vogel)
	-	Wgm. û behalve vóór r/w en in de auslaut (b.v. huis, buik)
	-	Wgm. î tussen twee labialen (b.v. wijf, blijven)
Kleitse [e.] uit	-	Wgm. ĭ/ĕ in open syllabe (b.v. beek, leven)
	-	Wgm. ĭ vóór [ŋ] (b.v. pink, zingen)
	-	Wgm. î behalve vóór r en j (b.v. ijs, zwijgen).

Die erg sterke lexicale bezetting van beide vocalen en de behoefte om ook het vocaalsysteem een behoorlijk deel van de distinctiviteit te laten dragen, heeft m.i. ontronding van vroegere eu tot ee verhinderd.

Dit alles neemt echter niet weg dat ontronding in de Ndl. dialecten in (heel) hoge mate een systematisch (en niet een overwegend lexicaal bepaald) karakter heeft.

3.2 Typologie van de (vocaal)ronding

3.2.1 Distributie van de ronding

(a) Pragmatisch: standaardtaal en/of dialect.

In tegenstelling tot ontronding komt vocaalronding evenzeer in de Ndl. standaardtaal als in de dialecten voor. Over de zwaarte en de geografische spreiding van het verschijnsel in de dialecten zal ik het verderop onder punt (c) hebben. In de standaardtaal komen verscheidene tientallen gevallen van (historische) ronding voor. Hieronder volgen slechts enkele voorbeelden van elke etymologische categorie:

-	oude ĭ/ĕ → [ʌ]: blussen (vgl. lessen), lus, spul, wulp(s), munt, hun, hulp, slungel

[p. 158]

-	oude ē → [ø:]: keuvelen, leunen, besmeuren, (Noordndl.) zeuven
-	oude ei → [œy]: wuiven.

Vooral door hun aantal wijzen deze gevallen van ronding erop dat het verschijnsel zeker niet onpopulair was in het Hollands van de 16de/17de eeuw en dat het (in tegenstelling tot de ontronding) ook in de volgende eeuwen niet meteen fungeerde als een indicator van ‘onbeschaafdheid’.

(b) Sociaal:

Ik heb geen duidelijke sporen van sociale stigmatisering van geronde vormen kunnen waarnemen.

De AN-woorden met historische vocaalronding behoren zeker in hun totaliteit niet direct tot een ‘laag’ register (b.v. blussen, munt, hulp, leunen, wuiven), hoewel een enkel geval wel eens in die richting kan wijzen (b.v. spul naast spel, wulp+s naast welp). In de dialecten zijn de woorden met historische vocaalronding zeker niet noodzakelijk ‘plat’ en vooral is er nog maar weinig of zelfs geen stigmatisering waar te nemen van geronde vormen tegenover hun ongeronde equivalenten. Van dat laatste (en ook wel van het eerste) getuigen de Westvlaamse vormen met uu in plaats van ‘normaal’ te verwachten ie tussen twee labialen, zoals wuuf (< wief = wijf), vuuve (< vieve = vijf), bluuvn (= blijven), enz. Als een Westvlaming dialect spreekt, denkt hij/zij er niet aan de geronde uu door ie (b.v. vieve) te vervangen. Ook in Zuid-Brabant, een gebied waar i/ɛ vaak gerond zijn tot [ʌ], ook in woorden die in het A.N. geen ronding kennen (b.v. slum < slim, zwummen < zwemmen, huffen < heffen), valt er amper enige regressie van het rondingsverschijnsel waar te nemen. Naar mijn gevoel is deze waarneming representatief voor zowat alle gebieden/gevallen met vocaalronding.

(c) Geografisch:

Het minste wat we hier kunnen en zelfs moeten zeggen is dat vocaalronding in de dialecten een grillige spreiding kent.

Ze komt zowat overal voor (behalve uiteraard in de gebieden met systematische ontronding) maar telkens weer in andere woorden en groepen van woorden.

In tegenstelling tot ontronding treedt ronding maar uiterst zelden systematisch op in die zin dat (1) alle woorden met een bepaald historisch vocaaltype ronding ondergaan hebben en (2) de ruimtelijke verbreiding van het geronde vocalisme bij elk van die woorden (ongeveer) gelijk is. Meestal is er dus sprake van lexicale en geografische diffusie. Een treffend voorbeeld daarvan is Zuidbrabantse ĭ/ĕ in de buurt van een labiale consonant en/of l. In sommige van die woorden (b.v. lip, wit, slim, bessem = bezem, helpen, helft)

[p. 159]

treedt er wel ronding op maar telkens in nogal verschillende gebieden (zie kaart 4), terwijl in evenveel andere theoretisch in aanmerking komende woorden (b.v. wild, scheppen, welk, bel, pil, rib, smid, helm) vocaalronding afwezig blijft.

De ronding met - althans bij mijn weten - de regelmatigste spreiding doet zich in het zuidwesten voor bij de representanten van Wgm. î. Ik onderscheid daarbij twee gevallen:

-

Tussen labiale C (eventueel nog gevolgd door l) en labiale C is oude î in een groot Westvlaams + Zeeuws gebied gerond tot uu. Voor de woorden wijf, vijf, pijp en blijven kan de spreiding van geronde uu met één isoglosse weergegeven worden (zie kaart 5). Hieraan moet ik echter toch weer toevoegen dat in twijfelen die ronding veel minder voorkomt en in wijm, lijm en vlijm zelfs ontbreekt. Dus toch weer lexicale en geografische diffusie, in dit geval misschien wel op basis van de gebruiksfrequentie van de diverse lexemen.

-

In het Maldegems (I 154), nota bene een dialect waar sommige vocalen vrij systematisch ontrond worden (cf. supra: *uu+r → -ier, *ŭ → [ɛ^˔]), komt ronding van oude î tot eu heel systematisch in een veel ruimere consonantische omgeving voor, nl. telkens als er een anterieure consonant volgt: b.v. [rø.pə] (= rijp), [sxø.və] (= schijf) en [slø.m] (= slijm) vóór labiaal en [ø.s] (= ijs), [azø.n] (= azijn) en [lø.strə] (= lijster) vóór alveolair. Postvocalische velairen/laryngalen houden die ronding echter heel systematisch tegen: cf. [sle.k] (= slijk), [re.ʔə] (= rijk), [zwe.hə̃] (= zwijgen), enz.

Met opzet heb ik die Maldegemse ronding wat nader uitgewerkt. Ze is namelijk - althans in de Zuidelijke Nederlanden - representatief voor het markantste aspect van de geografische spreiding van de vocaalronding: ze komt vooral en sterker geconcentreerd voor in de onmiddellijke buurt van gebieden met (vroegere) systematische ontronding. Hoewel de causaliteit van vocaalronding verderop uitvoerig ter sprake komt, lijkt er een zeker oorzakelijk verband te bestaan tussen ontronding en ronding. Op grond van het aan Goossens (1977) ontleende kaartje 6 van bussem (< bessem = bezem) wordt dat verband zelfs meteen duidelijk: ronding is (doorgaans) secundair ten opzichte van ontronding in die zin dat het eerst genoemde fenomeen een hypercorrecte reactie is op de regressie van het tweede. Nog anders gezegd: bij de her-ronding trad het verschijnsel z'n historisch boekje te buiten (zie b.v. Goossens [1963: 254] i.v.m. hypercorrecte herronding in Midden-Limburg). Vandaar dat we ten zuiden van de Grote Rivieren de sterkste rondingsgebieden in de onmiddellijke buurt van de al eerder gesignaleerde zones met (evt. eertijds) systematische ontronding aantreffen: in

[p. 160]

Maldegem en vooral in Zuid-Brabant en Limburg. Kaart 7 brengt dat heel duidelijk in beeld.²

Boven de Grote Rivieren wijst Weijnen (1991: 76 en 79) vooral Holland als rondingsgebied aan. Vooral de ronding van oude ee tot eu in een labiale en/of l-achtige omgeving lijkt daar volgens hem en volgens Van Ginneken (1933) haar belangrijkste impuls gekregen te hebben. Dat zou dan ook kunnen verklaren waarom sommige van die eu-rondingen bijna heel Nederland (behalve Zeeland) veroverd hebben en waarom sommige rondings -eu's het zelfs in de standaardtaal gehaald hebben (cf. keuvelen, besmeuren, leunen, zeuven e.a.). Precies in dat licht is het dan weer merkwaardig dat woorden als veel en spelen wel ronding vertonen in een heel groot gebied (veel zelfs tot op de Nederlands/Franse taalgrens) maar net niet in sommige Hollandse dialecten (o.a. de stadsdialecten van Amsterdam, Alkmaar, Haarlem, Leiden, Den Haag, Delft en Rotterdam) en - bijgevolg? - ook niet in het A.N. (zie kaart 8). Dus ook hier toch weer lexicale diffusie.

De verleiding is groot om de aanwezigheid van de vocaalronding in de Hollandse dialecten (en ook in het A.N.) net zoals voor de zuidelijker rondingsgebieden in verband te brengen met een vroegere (voor het Hollands: ‘ingweoonse’) tendens tot ontronding die al heel snel (cf. de vorige paragraaf over ontronding) de kop werd ingedrukt en zo precies aanleiding gaf tot hypercorrecte ronding, vooral na de masale inwijking (in de tweede helft van de 16de eeuw) van zoveel zuidelijke Brabanders, die ook al in hun streek van herkomst een negatieve reflex tegenover ontronding ontwikkeld hadden.

Hoe dan ook, gemiddeld menen we te mogen stellen dat de neiging tot vocaalronding het sterkst was/is in die gebieden die (gingen) optornen tegen een steeds sterker gestigmatiseerd rakende tendens tot systematische ontronding.

2 Door Weijnen (1991: 79-80) wordt ook oostelijk Noord-Brabant een ‘rondingsgebied’ genoemd. Dat zou dan weer niet slecht sporen met in datzelfde boek (p. 58) gesignaleerde ontrondingsrelicten in Bergeik (L 279) en Lieshout (L 203).

3.2.2 Linguistische conditionering van de ronding

Qua linguistische conditionering constateren we een aantal merkwaardige verschillen met de ontronding:

-	Ronding doet zich nooit systematisch bij alle gespreide voorvocalen voor. Als voorbeeld neem ik alweer de Zuidbrabantse dialecten met hun sterke rondingstendens. Die tendens manifesteert zich wel heel duidelijk bij i/e (b.v. wit, simpel, lip, helpen, heffen, schelp) maar niet bij ie (→ uu) en

[p. 161]

	evenmin bij ee (→ eu).^3 Een ander treffend voorbeeld vormt het Westvlaams: daar treedt er wel geregeld ronding van (Wgm. î →) ie tot uu op tussen twee labialen (b.v. wuuf, puupe, bluuven, zie de vorige paragraaf) en ook i wordt er wel eens gerond (b.v. wuppen, begunnen), maar Wvla. ie (uit Wgm. eo) wordt nooit uu en evenmin wordt ee tot eu.
-	Ronding lijkt aan een zekere positionele conditionering onderhevig te zijn, in die zin dat voorspelbaar is in welke omgeving(en) het verschijnsel zich bij voorkeur zal voordoen. Vooral labialen en ook de (vrij holle) l lijken vocaalronding sterk te bevorderen (cf. de voorbeelden die tot hiertoe gegeven zijn). In alle studies over ronding werd dit conditionerend element sterk in de verf gezet. Door anticipatie of inertie lijkt de convergerende lippenbeweging van de labialen over te gaan op de aanpalende voorvocaal. De gevallen waar alleen de l vocaalronding uitgelokt lijkt te hebben, zijn zo zeldzaam (b.v. lus, slungel) dat we l het best kunnen karakteriseren als een uitstekende geleider (cf. schulp, slum, blussen, Wvla. bluuven, enz.) maar niet als een echte uitlokker van ronding. Die laatste taak lijkt toch wel prioritair voor de labialen wegelegd te zijn. Daarop wijzen trouwens de wellicht oudste vocaalrondingen in het Nederlands: die waarbij een coronale consonant + Germ. we/wi tot coronaal + u geëvolueerd is (b.v. swistar → zuster, twiskan → tussen), dus waar w weggevallen is nadat ze de volgende i/e gerond had.
-	Er zijn weliswaar consonantische omgevingen die vocaalronding vergemakkelijken of zelfs bevorderen (zie hierboven) maar ook in die begunstig(en)de posities blijft ronding een lexicaal diffuus fenomeen.^4 Er treedt m.a.w. geen absolute reeksvorming op (illustraties daarvan zijn te vinden in de vorige paragraaf over de geografie van de ronding).

Concluderend mogen we stellen dat vocaalronding een onsystematisch verschijnsel is.⁵ Qua conditionering treedt er maar één duidelijke tendens aan het licht: labiale consonanten zijn wel sterke bevorderaars maar toch ook nooit systematische veroorzakers van vocaalronding. Alleen in de onmiddellijke buurt van labialen lijkt ronding een vrij natuurlijk (assimilatie)verschijnsel te zijn.

3 Zoals uit kaart 8 blijkt, is ronding van *ee tot eu veeleer een noordelijk fenomeen met uitlopers tot in het noorden van Antwerpen en Limburg. Alleen bij veel (→ veul) is de ronding vrijwel algemeen Brabants en Limburgs.

4 De enige mij bekende uitzondering is Maldegemse ee (uit Wgm. î) → eu vóór een anterieure consonant (zie ook p.).

5 Roelants (1986: 7) noemt Ndl. ronding dan ook terecht een ‘onregelmatige klankwijziging’.

[p. 162]

4 Visies op de causaliteit van ontronding en ronding

4.1 Waardoor ontronding?

In de oudere vakliteratuur worden hoofdzakelijk extern-linguistische factoren als (mogelijke) oorzaken van ontronding genoemd. Zo wijst Müller (1921: 150) i.v.m. de overgang van oude ui → ei in het ‘Negerhollands’ erop dat die ‘zijne verklaring vindt in de dikke negerlippen, die eene ontronding vanzelf teweegbrengen of bevorderen’. Iets vaker wordt er een beroep gedaan op etnische factoren. Heel nadrukkelijk gebeurt dat bij Van Ginneken (1935: 17-18), die o.a. ontronding aan de inwerking van de ‘praeslavische articulatiebasis’ toeschrijft. Zulke ‘verklaringen’ zijn ofwel in hun geheel ofwel in bepaalde bijzonderheden (erg) weinig overtuigend en behoeven m.i. dan ook geen verder commentaar.

Sommige linguisten zijn eerder/ook naar intern-linguistische verklaringen op zoek gegaan. Zo suggereert Weijnen (1962: 94-95) en (1991: 63) dat de Ingweoonse ontrondingen van Wgm. u tot i/e (b.v. stik, pit, rik, dinne, enz.) wel eens de uiterste consequentie van de i-umlaut zouden kunnen zijn. In het licht van de volgende overwegingen is dat in principe een interessante hypothese:

(1)

Vele ontrondingen gaan terug op een historisch geronde voorvocaal die zelf door i-umlaut uit een (uiteraard geronde) achtervocaal ontstaan was (b.v. de hierboven genoemde westelijke ontrondingen van Wgm. ŭ, ontrondingen van secundair umgelautete Wgm. ô in het Engels zoals in green, sweet, to seek, to feel, beech).

(2)

Nogal vaak zijn geronde voorvocalen in het Westen het gevolg van ‘spontane’, d.w.z. niet (zichtbaar) geconditioneerde palatalisering en die zijn op één uitzondering na (nl. ip naast up = ‘op’) nooit ontrond: cf. Wvla. buk / Eng. buck = bok, Wvla. zunne / Eng. sun = zon, Wvla. mussel / Eng. idem = mossel, Wvla. beuter / Eng. butter = boter. Hetzelfde geldt voor de ‘spontane’ palataliseringsprodukten van Wgm. û vóór een consonant (die echter geen -r mag zijn): in geen enkel westelijk dialect is uu of de daaruit ontstane ui-achtige diftong ontrond (cf. uus/ uis = huis, buuk/buik, duum/duim, enz.).

Toch is die hypothese van de umlautsontronding(en) niet vol te houden:

(1)	Heel wat ontronde woord(vorm)en hebben nooit een umlautsfactor (i of j) gehad: b.v. woorden met oude û vóór r (b.v. *muur → mier in de echte ontrondingsgebieden, idem *schuur → schier, *gebuur → gebier) en woorden met oude o vóór r + consonant (b.v. *dorp → *durp → derp, *zorgen → *zurgen → zergen) in diezelfde gebieden.
(2)	Tal van westelijke woorden met een vermoedelijk door umlaut ontstane [ʌ] (b.v. schuld, mus, geluk) vertonen nergens een op grond van pit, stik,

[p. 163]

dinne, rik, brigge, enz. toch wel te verwachten ontronding (behalve in de gebieden met systematische ontronding).

Van Loon (1983) probeert de Ingweoonse ontronding te verklaren als een reactie op de opkomst van de ‘spontane’ palatalisatie van Wgm. ŭ, dus dunne → dinne (= dun) nadat/doordat z[u]nne → z[ʌ]nne (= zon), maar het valt op dat de meeste ontrondingsgevallen en zelfs bijna alle systematische ontrondingsgebieden buiten het westelijke gebied met ‘spontane’ palatalisering te situeren zijn. We moeten er ons trouwens heel goed van bewust zijn dat wanneer (spontane) palatalisatie en ontronding gecombineerd/gerelateerd met elkaar gaan optreden, de lexicale bezetting van de leden van het vocaalsysteem erg onevenwichtig zal worden:

-	(geronde) achtervocalen steeds meer → geronde voorvocalen
-	geronde voorvocalen steeds meer → gespreide voorvocalen
-	uiteindelijk zullen de gespreide voorvocalen lexicaal over- en andere vocaalreeksen onderbelast worden.

In dat licht is het dus m.i. geen toeval dat zowat alle systematische ontrondingsgebieden ten oosten van het westelijk kerngebied met ‘spontane’ palatalisatie te situeren zijn.

Ter afronding van deze paragraaf over de causaliteit van ontronding meen ik te mogen stellen dat de ingeroepen extem-linguistische ‘verklaringen’ op z'n minst erg betwistbaar zijn en dat de intern-linguistische verklaringspogingen de ontronding (veel te) sterk afhankelijk maken van andere fonologische processen als umlaut en palatalisering. Met andere woorden: er wordt te weinig rekening mee gehouden dat ontronding wel eens een natuurlijk, autonoom proces zou kunnen zijn.

4.2 Waardoor ronding?

Het valt op dat hier de verklaring bijna uitsluitend op het intern-linguistische vlak gezocht is. Men beschouwt vocaalronding ofwel als een ‘natuurlijke’ assimilatie aan omringende lipmedeklinkers en/of l, ofwel als een hypercorrecte reactie op verdwijnende ontronding (zie kaart 6 van bussem < bessem = bezem).

In alle geval wordt aan het verschijnsel vocaalronding gemiddeld een grotere ‘evidentie’ toegemeten dan aan ontronding. Men is m.a.w. ronding als een ‘normaler’ verschijnsel gaan beschouwen dan ontronding. De grote vraag is nu echter of deze visie onder neerlandici vooral ingegeven is door ‘natuur’ (b.v. in de zin dat geronde voorvocalen ‘natuurlijker’ zouden zijn dan gespreide voorvocalen) of door ‘cultuur’ (b.v. in de zin van een lagere sociale appreciatie van ontronding doordat er in de Ndl. standaardtaal wel tal

[p. 164]

van vocaalrondingen maar geen historische ontrondingen met blijvend succes zijn kunnen doordringen).

4.3 Een universalistische invalshoek

Het is duidelijk dat een discussie over welke (soorten van) vocalen ‘natuurlijker’ zijn dan andere, slechts op een impressionistische manier gevoerd kan worden als je niet over een empirische basis van vergelijkbare fonostatistische gegevens uit vele en heel diverse talen van de wereld beschikt. Welnu, zo'n fonostatistische database bestaat aan de University of California, Los Angeles: de UPSID (= Universal Phonological Segment Inventory Database) bevat de segmentinventarissen van 317 met zorg uit verschillende taalfamilies en taaltypes gekozen talen (zie o.a. Maddieson 1984). Volgens de UPSID-gegevens zijn voorvocalen in 94% van de talen (alleen maar) gespreid, terwijl achtervocalen gewoonlijk (nl. in 93,5% van de talen) gerond zijn.⁶ Dit is klare taal, die ook al haar neerslag gevonden had in een markeringsconventie in de fameuze ‘epiloog en proloog’ van Chomsky & Halle's The Sound Pattern of English (1968: 405):

Als wij het eens zijn met het algemene standpunt dat in natuurlijke talen segmenten ertoe neigen om gemarkeerde featurewaarden in ongemarkeerde om te zetten, dan kan er over de volgende twee stellingen geen twijfel bestaan:

(i)	geronde voorvocalen zijn veel onnatuurlijker dan gespreide voorvocalen;
(ii)	als er in een bepaalde taal door allerlei (vrij toevallige) omstandigheden dan toch geronde voorvocalen opduiken, dan is ontronding heel waarschijnlijk.

Binnen de Nederlandse dialectologie heeft alleen Hoppenbrouwers (1982: 69-70) die inzichten op papier gezet maar hij heeft ze niet gebruikt als aanloop tot een globale interpretatie van ronding en ontronding in het Ndl. taalgebied. Dat probeer ik hieronder wel te doen.

Als ontronding van voorvocalen een ‘natuurlijk’ proces is en ronding van voorvocalen veeleer als een ‘accident de parcours’ te beschouwen is, dan is het toch wel bijzonder eigenaardig dat in het Nederlands en de Ndl. dialec-

6 Zie ook Crystal (1987: 167).

[p. 165]

ten (a) precies de ontronding aan sociale stigmatisering en regressie toe is en (b) ronding zich zelfs hypercorrect doorzet. Een verklaring hiervoor zoeken we in de beantwoording van de volgende twee vragen:

(a)	Hoe zijn er in het Ndls. en de Ndl. dialecten dan toch geronde voorvocalen kunnen ontstaan?
(b)	Waarom/waardoor zijn die achteraf niet geëlimineerd door ontronding (zoals in het Engels)?

4.3.1 Waardoor dan toch geronde voorvocalen in het Ndls?

Het Ndls. en de Ndl. dialecten hebben hun geronde voorvocalen aan twee historische klankontwikkelingen te ‘danken’:

(1)	i-umlaut en (in het Westen) zgn. ‘spontane’ palatalisatie van oorspr. geronde achterklinkers:
	o.a.
	- uml.	ŭ → [ʌ]	(gesloten syllabe)
			b.v. put, mus, geluk
		→ [ø:]	(open syllabe)
			b.v. sleutel, heup, deur
		û → *[y:]	→... (b.v. kruis)
		ô → [y:]	b.v. oostel. gruun, zuut, vruug, vuulen
	- spont. pal.	ŭ → [ʌ]	(gesl. syllabe)
			b.v. westel. zunne (zon), buk (bok), vul (vol)
		→ [ø:]	(open syllabe)
			b.v. westel. beuter (boter), zeune (zoon)
		û → [y:]	e.v....
			b.v. muur, zuur, huis, buik, duim
(2)	Ronding van gespreide voorvocalen, bij voorkeur in de onmiddellijke omgeving van lipmedeklinkers en/of l (b.v. blussen, spul, wuft, munt, hulp) of door zgn. o/u-umlaut (b.v. zeuven < Gm. *sibun, veul < Gm. *filu, speulen < Gm. *spilon, leunen < Gm. *hlinon), maar ook door een hypercorrecte reactie op regressieve ontronding (zie nog eens kaart 6 van bussem < bessem = bezem).

4.3.2 Waarom achteraf geen ontronding van die geronde voorvocalen?

Het Engels heeft, zoals vanuit universeel oogpunt te verwachten was, de door umlaut of palatalisatie ontstande geronde voorvocalen netjes geëlimineerd door ontronding (b.v. *pyt → pit, *ðynne → thin, *crypel → cripple, *yfel → evil, *fyr → fire, *grøne → green, *følan → feel, *bøce → beech) of door depalatalisering/medialisering (b.v. *sunu → [sʌn] = zoon, *sunne → [sʌn] = zon, *bucca → [bʌk] = bok).

[p. 166]

Blijkens (3.1.1.C.) en kaart 2 heeft diezelfde tendens tot algehele ontronding ook in tal van Ndl. dialect(gebied)en gewerkt. Daarbij is niet uit te sluiten dat die neiging tot ontronding gedirigeerd/geëxpandeerd werd vanuit enkele centra (b.v. in Zuid-Brabant vanuit de Brusselse satellietsteden Aalst, Mechelen en Leuven maar wellicht niet vanuit Brussel zelf, zie hierover o.a. Van Loey 1961 en Goossens 1963+1992), maar bij zo'n natuurlijk proces als ontronding duikt bij mij toch in eerste instantie een beeld van polygenese op: zo'n natuurlijke tendens kon overal (tegelijk) op gang komen.

Toch moeten we constateren dat de (natuurlijke) ontronding zich in een aantal cruciale gebieden en op cruciale tijdstippen helemaal niet heeft kunnen doorzetten en integendeel zelfs vrij systematisch uit de geschreven taal geweerd werd. Dat was al het geval in het 13de + 14de-eeuwse Vlaanderen (het Graafschap Vlaanderen), waar vanuit grote steden als Brugge en Gent een enigszins genivelleerde/geregiolectiseerde schrijftaal aan het ontstaan was. In die uitgevlakte schrijftaal was er - met uitzondering van de enkele ingweoonse ‘umlautsrondingen’ van Wgm. ŭ zoals stik, pit, brigge, krepel - geen plaats voor ontrondingen.

Ongeveer hetzelfde scenario mogen wij ons voorstellen m.b.t. het 15de/ 16de-eeuwse Brabant(s): mogelijk onder druk van de niet (meer?) erg ontrondingsgezinde steden Antwerpen en Brussel groeide er daar stilaan een genivelleerde (schrijf)taal die absoluut niet accueillant was voor ontronde vormen.

Zo geschiedde ook in het 16de/17de-eeuwse Holland: toen daar vooral vanuit de Hollandse stadsdialecten (die niet helemaal vrij waren van Brabantse invloed) de Ndl. standaardtaal stilaan haar elementaire contouren kreeg, werden zelfs de luttele Hollandse ingweoonse ontrondingen systematisch uitgebannen⁷ (Vgl. de Hollandse plaatsnaam Petten + het nu nog op het Hollandse platteland bestaande dialectwoord pet/pit = aandappelkuil⁸ tegenover A.N. put) en kregen tal van (hypercorrecte?) vocaalrondingen wel burgerrecht in het A.N. (cf. supra).

De aversie van ontronding in het 13de-14de-eeuwse Vlaanderen én het 16de/17de-eeuwse Holland lijkt me een hoofdzakelijk structurele oorzaak

7 Zie ook Schönfeld - Van Loey (1970): ‘In het Algemeen Beschaafd hebben deze [ontronde Hollandse] vormen zich geen plaats veroverd... Reeds in de 17de eeuw werden de ontronde vormen gevoeld als minderwaardig: het zijn de boeren bij Huyghens en Bredero, die van stik praten...’

8 Zie zin 101 in de twee Hollandse delen van de Reeks Nederlandse Dialectatlassen, nl. Daan (1969) en Van Oyen (1968).

[p. 167]

gehad te hebben. Beide (westelijke) gebieden waren nl. aan een sterke ‘spontane’ palataliseringstendens toe of hadden die net achter de rug; ontronding van die talrijke palataliseringsprodukten zou bijgevolg tot een disproportioneel zware functionele belasting van de gespreide voorvocalen geleid hebben, waardoor de distinctieve werking van het vocaalsysteem ernstig in het gedrang was gekomen.⁹

Na deze omstandige uiteenzetting zijn de gevolgen van dat alles ook vrij makkelijk te raden:

(a)	Ontronding ontbreekt volledig in het A.N. (enige uitzondering: knekel)
(b)	Een toenemende sociale stigmatisering van de ontronding, waardoor ze:
	(b1)	bijna volledig ontbreekt in oudere teksten. Hiervan geef ik twee frappante voorbeelden:
		-	Terwijl een groot deel van West-Vlaanderen ip (=op) zegt, heb ik die vorm nergens in oudere teksten aangetroffen.
		-	Hoewel zowat de hele Denderstreek van ± Ninove tot ± Dendermonde de oude uu (< Wgm. û) vóór r ontrondt tot ie (b.v. mier < muur, zier < zuur, gebier < gebuur), heeft Vangassen (1960) tijdens een intensieve speurtocht in de lokale archieven amper één ontronding van dat type ontdekt, nl. schierken (= schuurtje) in een 17de-eeuwse Ninoofse tekst.
	(b2)	teruggedrongen werd naar (relict)gebieden die gemiddeld ten opzichte van Holland een (vrij) perifere positie innemen. In dat licht is ook te verklaren dat de (systematische) ontronding enkel in het Zuiden (waar de invloed van het noordelijke A.N. tot + 1900 bijna nihil was) de twintigste eeuw gehaald heeft.
(c)	Bij de regressie van de ontronding trad/treedt er vaak hypercorrecte ronding op, die weliswaar doorgaans bevorderd werd/wordt door ‘natuurlijke’ consonantomgevingen (labialen en/of l).

9 Door Van Loey (1961), Goossens (1980) e.a. is herhaaldelijk gewezen op de geringe ontrondingsgevoeligheid van spontane-palatalisatieprodukten. Met Van Loey (1961) zoeken sommigen de verklaring vooral in het feit dat die palataliseringsprodukten aanvankelijk niet palataal maar mediaal waren en dus niet meteen ontrondbaar waren. Die hypothese is niet alleen onverifieerbaar maar ook fonetisch weinig plausibel. In tegenstelling tot vroeger (zie Taeldeman 1978: 28-29) opteer ik nu zondermeer voor de functionele verklaring uit de tekst hierboven: vocaalsystemen met een sterk palataal karakter gaan ontronding weren omdat de palataal-gespreide vocalenreeks uiteindelijk overbelast zou worden.

[p. 168]

5 Slotsom

Om (de evolutie van) bepaalde klankverschijnselen (en taalverschijnselen in het algemeen) in hun juiste perspectief te kunnen plaatsen dient de taalhistoricus minstens over twee soorten gegevens te beschikken:

-	Taaluniverseel/interlinguaal: Hij moet weten welke soorten spraakklanken en altemanties van spraakklanken in de talen van de wereld courant/gewoonlijk voorkomen en welke veeleer uitzonderlijk zijn. Op die manier kan hij zich hoeden voor een te taalspecifieke invulling van wat in taal(verandering) ‘natuurlijk’ en ‘onnatuurlijk’ is.
-	Taalspecifiek: Hij behoort in te zien welke soorten van regionale taalvariatie er door een standaardtaal overkoepeld maar tegelijk ook grotendeels gecamoufleerd worden. De standaardtaal kan nl. alleen al door haar normatief-officieel karakter heel wat relatief toevallig maar ‘onnatuurlijk’ taalmateriaal bestendigen dat in de dialecten tal van onvoltooide (want tegengewerkte) tendenzen tot verdwijning gemanifesteerd heeft. Wie zich m.b.t. de geschiedenis van het Nederlands tot de studie van het A.N. zou beperken, zou wel eens tot de onjuiste conclusie kunnen komen dat het Nederlands nooit ontronding maar wel vocaalronding gekend heeft. Gelukkig zijn er nog de dialectgegevens om dat beeld in aanzienlijke mate te corrigeren. Niet alleen zijn er meer en systematischer gevallen (geweest) van wat duidelijk ook de meest natuurlijke ontwikkeling is, nl. ontronding van geronde voorvocalen. Maar aan die tegengestelde ontwikkeling (vocaalronding) vallen ook enkele kenmerken op die onmiskenbaar nog op het ‘onnatuurlijke’/‘cultuurmatige’ karakter ervan wijzen:
-	vocaalronding komt nooit systematisch voor (altijd lexicale diffusie);
-	voor vocaalronding was er altijd ‘externe’ hulp nodig: ofwel in de zin van bepaalde rondingbevorderende consonantomgevingen (vooral labialen), ofwel in de zin van hypercorrecte ronding in gebieden waar de ontronding zich terugtrok. Dat laatste, de regressie van de ontronding, is bijna exclusief toe te schrijven aan het feit dat ze de A.N.-trein gemist heeft. In z'n geheel leert dit verhaal ons dat standaardtalen in vroeg geürbaniseerde en geïndustrialiseerde regio's als het Nederlandse taalgebied sedert enkele eeuwen zo'n dominante positie zijn gaan innemen dat ze in staat blijken om talige ‘natuur’ door ‘cultuur’ te verdringen. Nog anders gezegd: standaardtalen kunnen wat in talig opzicht onnatuurlijk is (b.v. geronde voorvocalen) een zweem van natuurlijkheid/gewoonheid geven

[p. 169]

en vice versa een natuurlijke tendens (b.v. ontronding van geronde voorvocalen) sociaal onacceptabel maken.

Dankwoord

Mijn hartelijke dank gaat hierbij naar dhr. André De Groote, die (alweer) de prachtige kaartjes tekende. Ook collega J. Goossens dank ik voor waardevolle opmerkingen bij een eerste (mondelinge) versie van dit verhaal.

Bibliografie

Berteloot, A.
	1984	Bijdrage tot een klankatlas van het dertiende-eeuwse Middelnederlands. Gent.
Chomsky, N. en M. Halle
	1968	The Sound Pattern of English. New York.
Crystal, D.
	1987	The Cambridge Encyclopedia of Language. Cambridge.
Daan, Jo
	1969	Dialektatlas van Noord-Holland. Antwerpen.
Dressler, W.
	1984	Explaining natural phonology. In: Phonological Yearbook I, p. 1-29.
Goossens, J.
	1963	Kroonvormige dialectgebieden. In: Hand. Kon. Zuidned. Mij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis XVII, p. 253-268.
Goossens, J.
	1977	Inleiding tot de Nederlandse dialectologie. Groningen.
Goossens, J.
	1980	Middelnederlandse vocaalsystemen. In: Verslagen en Mededelingen Kon. Academie voor Ndl. Taal- en Letterkunde 1980, p. 161-251.
Goossens, J.
	1992	Dialecten in het centrale Zuidnederlandse stedennetwerk. In: Stadsdialecten. Themanummer 5 van Taal en Tongval, p. 29-47.
Hoppenbrouwers, C.
	1982	Language Change. A Study of Phonemic and Analogical Change with Particular Reference to S.E. Dutch Dialects. Meppel.
Locke, J.
	1983	Phonological Acquisition and Change. New York.
Maddieson, I.
	1984	Patterns of Sounds. Cambridge.
Michiels, B.
	1991	Van muur tot mier. Een diastratisch, diachroon en diatopisch onderzoek van de ontronding in Aalst en omgeving. R.U. Gent, licentiaatsscriptie.

[p. 170]

Mooijaart, M.
	1992	Atlas van vroegmiddelnederlandse taalvarianten. Utrecht.
Müller, J.W.
	1921	Een en ander over den nieuwnederlandschen tweeklank Ôí of öü (‘uu’). In: Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde 40, p. 140-175.
Roelants, K.
	1986	Hoe ontstaat een klankwet? In: Verslagen en Mededelingen Kon. Academie voor Ndl. Taal- en Letterkunde 1986, p. 1-21.
Taeldeman, J.
	1968	Een ‘ontrondingsgebied’ aan de grens tussen Oost- en Westvlaams. In: Taal en Tongval 20, p. 174-181.
Taeldeman, J.
	1978	De vokaalstruktuur van de ‘Oostvlaamse’ dialekten. Amsterdam.
Vangassen, H.
	1960	Aan de grens van Vlaanderen en Brabant. III Ndl. oe en û vóór r. In: H.C.T.D. 34, p. 45-76.
Van Ginneken, J.
	1933	Nog een Hollandse expansie: de ronding van lenen: leunen en soortgelijke. In: Onze Taaltuin 2, (1933-34), p. 113-128.
Van Ginneken, J.
	1935	Ras en Taal. Amsterdam.
Van Loon, J.
	1983	Een intern causale verklaring voor de ingweoonse ontronding. In: Fr. Daems - L. Goossens (red.), Een Spijeghel voor Jo Steenbergen. Leuven, p. 213-218.
Van Loey, A.
	1961	Fonologische en dialectgeografische beschouwingen over enkele Brabantse problemen. In: Taal en Tongval 12, p. 192-148.
Van Loey, A.
	1961	Palatalisatie: Mnl. en Zuidndl. uu, Mechelse aa. In: H.C.T.D. 35, p. 131-259.
Van Loey, A.
	1970	Schönfeld's historische grammatica van het Nederlands. Zutphen, achtste druk.
Van Oyen, L.
	1968	Dialektatlas van Zuid-Holland en Utrecht. Antwerpen.
Verstegen, V.
	1941	De ontrondingsgebieden in Zuid-Nederland. In: H.C.T.D. 15, p. 299-304.
Weijnen, A.
	1962	Het verspreidingsgebied van de ontronding. In: Ts. voor Ndl. Taal- en Letterkunde 79, p. 81-102.
Weijnen, A.
	1991	Vergelijkende klankleer van de Nederlandse dialecten. 's-Gravenhage.

[p. 171]

KAART 1
Ingweoonse ontrondingen Wgm. ŭ in het zuidwesten

[p. 172]

KAART 1a
‘Ingweoonse’ ontrondingen van Wgm. ŭ in Holland (R.N.D.- gegevens)
(ontronding indien vierkantje gevuld is)

[p. 173]

KAART 2
‘Systematische‘ ontrondingsgebieden

[p. 174]

KAART 3
Ninove + omgeving

[p. 175]

KAART 4
Ronding I/ɛ → ∧

[p. 176]

KAART 5

[p. 177]

KAART 6 BEZEM

[p. 178]

KAART 7

[p. 179]

Ronding ee ( < Wgm. ῐ ) → eu
KAART 8