Taal en Tongval. Jaargang 44

[p. 217]

L. Vauterin
De umlaut in het Nederlands, een vijf-à-zesde-eeuwse aangelegenheid

Summary

Le mot germanique *bǎkj, qui n'est autre que notre néerlandais beek, a été emprunté un français, outre en sa forme originelle (avec ǎ), en une forme ‘umlautée’, donnant un français du temps d'avant la diphtongaison de l'ě́ latin libre *bě́ce, c.à.d. une forme prête à évoluer vers une forme moderne avec [i:] (et [z]), tout comme l'a fait en français le latin dě́cem (= français dix).

Voilà ce qu'on fera bien d'admettre, si l'on veut voir clair une fois pour toutes dans la matière toujours problématique et pourtant déjà bien étudiée d'une forme -bize / -bise à côté de -baix dans la toponymie wallonne. Mais voilà aussi que nous avons maintenant une preuve de premier ordre de la très grande ancienneté du phénomène umlaut en néerlandais, toute forme ‘umlautée’ du germanique *bǎkj ne pouvant venir que de cette langue: celui-ci a dû se produire au moins aussi tôt que, en fran§ais, la diphtongaison de l'ě́ latin libre. Et on se rappellera que ‘cette diphtongaison de l'ę libre est ancienne et se retrouve dans la plupart des langues romanes. Au Nord de la Gaule, elle a dû se généraliser vers le VIe siècle’ (Bourciez).

* _* *

In tegenstelling tot bv. het Engels, zijn er voor het Nederlands voor de periode vóór 800 niet direct gevallen van umlaut aan te wijzen (als men tenminste blijft abstractie maken van de als glosse in de Lex Salica voorkomende vorm-met-umlaut chengisto (= Nederlands hengst)). Voor mensen als Gysseling en Petri was dat een reden om te stellen dat de umlaut zich in die taal pas omstreeks 800 had voorgedaan. Voor hen kwam dat goed uit: zo konden ze rustig verkondigen dat in hele gebieden van de huidige Romana er nog tot in de negende eeuw Germaans werd gesproken (theorie van de

[p. 218]

Rückromanisierung!). Toch was dat maar schijn. Voor wie de gegevens uit de toponymie met een beetje fantasie, maar ook met het nodige begrip voor wat fonetisch haalbaar was, benaderde, waren daar wel degelijk aanwijzingen dat ook voor het Nederlands met een zich ten laatste in de zesde eeuw voordoend verschijnsel umlaut diende te worden gerekend.

Zo kwam ik enkele jaren geleden - het gebeurde in een artikel voor Taal en Tongval, jg. XXXV, afl. 1-2 - met het geval Leie voor de dag. Voor mij was het duidelijk: de naam van onze Zuidwestvlaamse rivier de Leie was uit een grondvorm [la(w)wj-] ontstaan en kon op die manier worden vereenzelvigd, behalve met de naam Lieve, welke te Gent gebruikt wordt om er een arm van de Leie mee aan te duiden, ook met de naam Lawe/Lauwe, d.i. de naam die we zowel in het Franse Département du Nord als in het zuiden van de provincie West-Vlaanderen aantreffen ter aanduiding van waterlopen-bijrivieren van de Leie¹, en aangezien er nu van de naam Leie reeds in oorkonden van de zevende eeuw spellingen te vinden waren die wezen op een uitspraak met palatale vocaal en met tussen [ɛ] en [i] door substitutie uit [w] ontstane [j]...

Ondertussen echter is de opportuniteit van een opvatting omtrent het verschijnsel umlaut, als van een verschijnsel hetwelk zich in het Nederlands al heel vroeg, laten we zeggen ten laatste in de zesde eeuw moet hebben voorgedaan, ook i.v.m. andere feiten komen vast te staan.

Beschouwen we het feit van het voorkomen in de Waalse resp. Noordfranse toponymie, naast een gewoon -baix, als voortzetting van een onder welke vorm dan ook ontleend Germaans *bǎkj (= Nederlands beek), van een vorm -bize / -bise.

Gedaan met het zoeken naar de reden waarom, binnen het Romaans dan, een oorspronkelijke ǎ tot i was geworden²! Waals (Tu)bize is volkomen klankwettig. Alleen moet worden afgestapt van de idee dat Waals resp. Noordfrans -bize / -bise en Waals resp. Noordfrans -baix op één en dezelfde

1 Zie mijn artikel.

2 Een overzicht van de problematiek aan de vorm in kwestie verbonden, vond ik bij Jules Herbillon ‘Le problème des hydronymes en -baise et -bise’.
Natuurlijk is de klassieke opvatting dat de vorm met i een ‘ontspoorde’ vorm is t.o.v. die met ai: Klankevolutief is inderdaad alleen een vorm -baix als voortzetting van Romaans *bǎce denkbaar (vgl.: Latijn pǎcem > Frans paix).

[p. 219]

grondvorm, binnen het Romaans dan, terug te voeren zijn. Hoe dat kan? - Wel, heel eenvoudig: Waals (Tu)bize is, via een evolutie, parallel met die van Latijn dě́cem tot Frans dix, ontstaan uit een vorm met umlaut van het Germaanse *bǎkj.

Maar dan moet Germaans *bǎkj wel als heel vroeg tot ['bɛkə] zijn geworden, resp. de umlaut, als verschijnsel waarbij een Germaanse ǎ tot [ɛ] wordt, onder inwerking van een in de volgende lettergreep voorkomende (verdoffende) [j], zich al heel vroeg hebben voorgedaan - in het Nederlands (alleen in het Nederlands is er sprake van umlaut bij Germaans *bǎkj!).

Stel u voor dat omstreeks 500, in heel het noorden van het Franse taalgebied, zich het verschijnsel voordoet van de diftongering - de fameuze quasialgemeen Romaanse diftongering, ons uit gevallen als Frans miel (= Latijn měl) bekend, tot [j(j)ɛ] (en [w(w)ɛ]) van de Latijnse ě́ (en ǒ́) in open lettergreep³, en dat o.m. het verdwijnen als halfopen monoftong in die taal van de ě́ in o.m. Latijn dě́cem er het gevolg van is⁴. Hoe zou dan een vooraf door umlaut, in het Nederlands, tot ['bɛkə] geworden Germaans *bǎkj, eenmaal ontleend in het Romaans, nog ooit hebben kunnen verder evolueren alsof het in oorsprong een Latijns *bě́ce was geweest (onze veronderstelling dat Waals (Tu)bize en Frans dix parallel zijn geëvolueerd!), als een dergelijke vorm niet reeds omstreeks 500 in tenminste een deel van het Nederlands was tot stand gekomen en van daaruit ontleend in het Romaans?!

3 Vgl. o.m. Bourciez, Précis de Phonétique, §§ 46, 66. De diftong die uit Latijnse ǒ in open lettergreep is voortgekomen, is achteraf weer gemonoftongeerd in het Frans, maar bleef bewaard in andere Romaanse talen. Vgl.: Frans neuf t.o. Spaans nuevo (beide uit (Vulgair)latijn nǒvu).

4 Idem, § 49. In feite gaat de i in Frans dix terug op een triftong [j(j)ɛj], doordat zich met de diftong die op klankwettige wijze uit een Latijnse ě in open lettergreep was ontstaan, een [j] verbond, welke ‘vrijgekomen’ was uit de op de ě volgende Latijnse c, welke inmiddels, door palatalisatie vóór (onbetoonde) e, tot [tç] was geworden.

[p. 220]

Bibliografie

Bourciez, E.
	1955	Précis historique de Phonétique française. Parijs.
Bree, C. van
	1987	Historische grammatica van het Nederlands. Dordrecht.
Goossens, J.
	1989	‘Primaire en secundaire umlaut in het Nederlandse taalgebied’, in Quak, A. und F. van der Rhee (Her.): Palaeogermanica et Onomastica. ‘Festschrift für J.A. Huisman zum 70. Geburtstag’. Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 29, 61-65. Amsterdam.
Herbillon, J.
	1977	‘Le problème des hydronymes en -baise et -bise’, in Bulletin de la Commission Royale de Toponymie & Dialectologie (deel LI). Brussel, 55-62.
Petri, F.
	1937	Germanisches Volkserbe in Wallonien und Nordfrankreich. Bonn.