Taal en Tongval. Jaargang 44

Regelnummers proza verbergen

[p. 71]

Noël Geirnaert en Marijke Mooijaart
Een onbekende middelnederlandse oorkonde uit 1265 van de schepenen van het Brugse vrije

Summary

This contribution contains the publication of a recently discovered 13th-century Middle-Dutch charter, now kept by the Stadsarchief (City Record-Office) of Bruges. The archival history of this piece is discussed, as well as its place between the other early charters written in the vernacular in this part of Flanders, all of which were formerly published by Maurits Gysseling (1977).

* _* *

In de reeks Ambtelijke Bescheiden van het Corpus Gysseling (verder: CG-I; Gysseling 1977) zijn meer dan 1000 van de ruim 2000 opgenomen documenten geschreven door Brugse scribenten¹. De goed bewaarde archieven van vele kerkelijke en wereldlijke instellingen hebben tot dit geweldige aantal bijgedragen. Statistisch is het niet te verwonderen dat juist aan deze verzameling een tot nu toe onbekend stuk kan worden toegevoegd. In Taal en Tongval verschenen er eerder zeven, alsmede een uit Aardenburg, dat nu in de provincie Zeeland ligt, maar destijds eveneens in het Brugse Vrije was gelegen (Rombout, Leroy en Declercq 1988).

De hier gepubliceerde oorkonde behoort tot het zg. Archief Gilliodts, een collectie documenten, hoofdzakelijk i.v.m. de Brugse geschiedenis, afkomstig van de voormalige Brugse stadsarchivaris Louis Gilliodts-van Severen (1827-1915). Deze belangrijke Brugse historicus beheerde niet alleen het stedelijk archiefbezit, hij legde ook zelf een collectie documenten en archivalia aan. Tot in het recente verleden ‘vergaten’ historici heel dikwijls aan hen toevertrouwde documenten terug te geven. Van Gilliodts is bekend dat hij ook veel documenten voor eigen rekening aankocht.

1 Behalve oorkonden zijn er nog enkele tientallen andersoortige Nederlandstalige documenten uit Brugge, zoals keuren (vooral m.b.t. de lakenindustrie) en rekeningen. Zie thans ook De Leeuw en Geirnaert (1989).

[p. 72]

Bij het overlijden van Gilliodts ging zijn archief over op zijn tweede echtgenote Romanie Vandenbussche. Die legateerde het aan haar neef Jules Costenoble. Bij diens dood in 1978 werd het Archief Gilliodts geërfd door zijn zoon Martin. Deze verkocht in 1979 het grootste deel van het archief aan de stad Brugge. Thans berust het in het Stadsarchief, waar het toegankelijk is via een niet gepubliceerde voorlopige inventaris². Vóór 1979 was dit archief volslagen onbekend.

Het voorlopig inventarisnr. 197 van dit archief behelst een 19de-eeuwse halflinnen band waarin acht originele perkamenten stukken, o.a. zes charters, zijn ingebonden. De stukken zijn gedateerd van 8 mei 1228 tot 10 maart 1540 n.s. De hier gepubliceerde oorkonde is het tweede ingebonden stuk, en het op één na oudste van het Archief Gilliodts. Oorspronkelijk hoort het thuis in het archief van de Brugse Sint-Salvatorskerk. Het is niet duidelijk sinds wanneer het daaruit verdween³.

Het relatief oude stuk maakt deel uit van een omvangrijke serie oorkonden van de schepenen van het Vrije (d.i. het Brugse (Vrije) Ambacht: de kasselrij van het gebied rond Brugge), waarmee het Nederlandstalige Brugse archiefmateriaal opent in de dertiende eeuw. De oudste Nederlandstalige oorkonde van het schepencollege van het Vrije, tevens de oudste uit Brugge, is gedateerd 7 november 1262 (CG-I, doc. nr. 21). Vanaf 21 juli 1263 (doc. nr. 24), is een scribent werkzaam die als de hand van een zevental oorkonden⁴ is te identificeren: bij de eerste vijf hiervan (1263-1264) zijn deels dezelfde schepenen betrokken als bij de hier uitgegeven oorkonde⁵. Handschriftvergelijking wijst uit dat de oorkonde uit het Archief Gilliodts, die gedateerd is 21 november 1265 en volgnummer 34a⁶ zou dragen in het Corpus Gysseling, niet van dezelfde hand is.

Wel is er een grote overeenkomst in taal en spelling tussen de twee handen. Net als in vele andere Brugse teksten vinden we er de bekende

2 Vandewalle (red.) (1980), zie vooral p. 31; Geirnaert (1985).

3 Het archief van de Sint-Salvatorskerk bevindt zich thans in het Bisschoppelijk Archief te Brugge; zie Janssens de Bisthoven en De Backer 1984: 127-159. De bekrachtiging van de hier gepubliceerde oorkonde door de Brugse deken van de christenheid dd. febr. 1266 n.s. is opgenomen in het Cartularium uit 1344 (nr. S 718), f. 135r.-v. De dorsale notities van de oorkonden in de dozen S 719 en S 720 komen overeen met die op de hier gepubliceerde oorkonde. Het stuk is echter niet vermeld in de 19de-eeuwse analytische inventaris N 27.

4 Nl. CG-I doc. nrs. 24, 26, 27, 28, 32, 78 en 104. Handschriftidentificatie door M. Gysseling.

5 Ook andere handen schreven voor deze schepenen, bijv. de doc. nrs. 33 en 34.

6 In het vervolg gebruiken we dit nummer ter aanduiding van de hier gepubliceerde oorkonde. De overige documenten zijn gepubliceerd in CG-I.

[p. 73]

Westvlaamse of algemeen-Vlaamse kenmerken (zie bijv. Van Loey II, 124-125) onder: ambochte, helt ‘helft’, ymete ‘gemeten’ (gemet is een landmaat) en ydaen ‘gedaan’, jof ‘of’, hons ‘ons’, kerka ‘kerk’; naast minder bekende: sinte (i.p.v. sente), zoene ‘zoon’, peneghe ‘penningen’, lichen ‘liggen’. Opvallend is echter de ronding in vormen van al: doen te verstane olledenghenen. Dit Westvlaamse dialectisme is zeker niet algemeen in de Brugse schrijftaal van die tijd: van de ruim honderd door Gysseling geïdentificeerde Brugse klerken schrijven er twaalf de geronde vocaal; en als men de verhouding tot alle Brugse vindplaatsen van al en als berekent, komt men tot een percentage van minder dan 1. In de oorkonden over de periode 1262-1267 onderscheiden de handen van doc. nr. 24 e.v. en die van doc. nr. 34a zich met dit ol dan ook van hun collega's. Dat de ronding van a in al een regressief verschijnsel was, dat waarschijnlijk in de schrijftaal werd onderdrukt, kan ook blijken uit het feit dat de hand van doc. nr. 24 in zijn laatste oorkonde, doc. nr. 104 van 1271, niet ollen maar allen schrijft.

Op een ander punt wijkt doc. nr. 34a af van de stukken van de hand van doc. nr. 24. In het adres van de oorkonde wordt dikwijls de frase gebruikt: aan allen die dit sullen sien ende horen lesen; hier weergegeven in de meest logische formulering, met de betekenis: ‘aan allen die dit (deze oorkonde) zullen zien (lezen) en/of horen voorlezen’. Er zijn heel wat variaties mogelijk op deze formule, bijv.: sullen sien of lesen, sullen sien, sullen horen en sien, sullen lesen en horen, sullen sien horen en lesen, sullen sien lesen of horen, sullen sien of horen, sullen horen lesen of sien⁷; alle te vinden in de eerste tientallen oorkonden (1262-1267) van de schepenen van het Vrije. De hand van 24 schrijft onveranderlijk: sullen horen en sien. De scribent van doc. nr. 34a onderscheidt zich door zijn woordkeus voor ‘zien’; hij schrijft: olledenghenen die deze lettren sullen lesen ende bescowe. Er is tussen alle dertiende-eeuwse stukken maar één andere oorkonde met dit woord: doc. nr. 43, Gent 1266 of 1267: allen die dese lettren sullen bescouwen. Deze oorkonde gaat uit van de abt van Sint-Pieters te Gent, en er zijn slechts Gentse instellingen en personen bij betrokken. Bovendien wordt een andere opvallende eigenaardigheid van de hand van dit stuk, het gebruik van de accutus, niet gedeeld door de scribent van 34a. Eerder dan aan identificatie van de scribenten of wederzijdse invloed tussen de kanselarijen, moet men denken aan de toevallige gelijke keus van een synoniem binnen een diplomatische formule. De vrijheid of de behoefte

7 Van enkele van deze frasen is de interne bouw onduidelijk. Het is mogelijk dat ook de scribenten zich bij het afschrijven niet altijd de betekenis van de woordgroep hebben gerealiseerd. LITERATUUR

[p. 74]

hierin te variëren, verdween allengs: in latere Brugse oorkonden vinden we vrijwel steeds: aan allen die dit sullen sien en horen lesen. Bij andere formules zien wij dezelfde groeiende uniformiteit. De vorm van de formule in doc. nr. 34a is dus eerder een dateringskenmerk dan een middel tot lokalisering of handschriftidentificatie.

De nu volgende beschrijving en wijze van transcriptie van de oorkonde is conform die in het CG-I.

34a Brugge
1265 november 21

3Schepenen van het Vrije oorkonden dat Ymmesoeta, weduwe van Willem 4Coenen, aan de Sint-Salvatorskerk van Brugge de helft van 2 gemet land in de 5parochie Oostburg heeft verkocht, die zij in cijns terugkrijgt tegen 25 s. 's 6jaars.

7A. Origineel: Brugge, Stadsarchief, Archief L. Gilliodts, voorl. nr. 197. 8Perkament (H 196 mm, B 178 mm bovenaan en 151 mm onderaan), licht 9beschadigd door scheuren en vlekken; zegels ontbreken (zie ook de 10bijgevoegde foto). In dorso: (ca. 1600): seven; (ca. 1300:) In Ostburg xxv 11s. redditus cum pleno relevio dum contigit de .i. mensura terre cuiusdam 12ymmesote relicte Willelmi coenen; (15de eeuw:) vide in libro ecclesie soluto 13(?); (ca. 1300:) xxviij; (ca. 1400:) folio xxxij; (19de eeuw:) anno 1275; (ca. 141300:) In Ostburg sancti Eligii Immesoete relicta Willelmi Coene xxv sol. (de 15laatste dorsale notitie is alleen leesbaar onder UV-licht).

17[Lon^a]is van Boyenghem. woutre van Caedsant. ende woubrecht / ver 18cheilen. zoene. vrie Scepen van den Bruxenambochte doen / te verstane 19olledenghenen. die dese lettren sullen lesen ende / bescowe. dat. ymmezoeta 20willems wedue Coenen. heft ver/cocht der kerka van sinte Saluatoers te 21brughe dehelt / van .ij ymeten lants wettelike ende redenlike van / denwilken 22.ij. ymete lants. die driedeel. siin ghewonne / mit Boengarden lichteliic meer 23jof min. ende sij lichen / inde prochie van ostburgh. ande wilke .ij. ymete 24lants / zuut waert. leghet .j. ymene wechg. west waert. / leghet pie[te]rs 25hofstede .f. boudens. oest wart. le/ghet. die oftstede. diere ymmesoeten 26kinderen. ende Nort / waerd. so leghet willems .f. riquards lant. Ende van /^b 27desen lande so heuet die ymmesoete ydaen terkerke / behoef hare wettelike 28halm. Ende die kerke. heeft / ygheven dat lant dierre ymmesoeten te erveliken 29/ sense. omme .xxv. sol. vlamesscher peneghe tegheldene / dier kerke jaerlux^c. 30die enehelt tepaesschen. Ende die / ander helt. te sintebamesse. dit was 31ghedaen tsater/daghes vor sinte kateline daghe jnt jaer hons here / asmen 32scriuet siin jncarnasioen. M^o.CC^o.lxv^o.

a Onleesbaar op het origineel, aangevuld volgens nr. 33 van het CG-I.

b Hier doorgehaald: dede.

c Lees jaerliix.

[p. 75]

Bibliografie

Geirnaert, N.
	1985	‘Willem van Oostkerke en Egidius van Bredene. Een originele oorkonde (1228) opnieuw opgedoken’. In: Liber Amicorum René De Keyser. Oostkerke, Heemkring Sint-Guthago, p. 105-108.
Gysseling, Maurits
	1977	Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). M. m.v. Willy Pijnenburg. Reeks I: Ambtelijke bescheiden. 's-Gravenhage.
Janssens de Bisthoven, B. en C. De Backer
	1984	Inventaris van het bisschoppelijk archief van Brugge. Leuven, Kadoc.
Leeuw, L. de en N. Geirnaert
	(1989)	‘Een fragment van een onbekende zettingslijst voor een verplichte lening te Brugge uit 1296.’ In: Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis 155, 25-47.
Loey, A. van
	1976	(II) Middelnederlandse Spraakkunst. II Klankleer. Zevende herz. uitg. Groningen.
Rombaut, H., M. Leroy En G. Declercq
	1988	‘Acht nieuwe teksten in het Middelnederlands uit de 13e eeuw.’ In: TT 40, 1-13.
Vandewalle, A. (red.)
	1980	100 jaar Gilliodts (...), Catalogus. Brugge, Stadsarchief.