Taal en Tongval. Jaargang 44

[p. 67]

Frans Claes s.j.
Bijzinsvolgorde in oude Diesterse teksten

Summary

Word order in subordinate clauses

With some 14-16th century texts, written in Diest (in the east of Brabant), an earlier by A. de Meersman about this matter published article may be amplified. In this connection some local differences in word order seem to manifest themselves.

* _* *

In zijn bijdrage over Bijzinsvolgorde in tweeledige ww-groepen heeft A. de Meersman in de oudste keuren (wsch. begin 15de eeuw) uit het Keurboek van Diest een ongewoon grote voorkeur voor de volgorde VfV opgemerkt, in de jongere keuren (wsch. eind 15de eeuw) een nog grotere voorkeur voor VVf. ‘Die breuk en vooral het abnormale VfVD-cijfer in de oudste keuren vragen om een verklaring. Vergelijking met andere Diestse teksten is wenselijk’ (Taal en Tongval 42, 1990: 169).

Hierop ben ik ingegaan door een onderzoek van zulke werkwoordgroepen in enige ambtelijke teksten uit Diest, die dateren uit de 14de tot de 16de eeuw. Het resultaat heb ik gerangschikt zoals De Meersman, per eeuw, maar de 16de eeuw heb ik nog in twee helften onderscheiden, niet alleen wegens de grotere hoeveelheid materiaal voor die eeuw, maar ook omdat dit onderscheid een opvallend verschil naar voren brengt.

Geëxcerpeerde teksten

De Allerheiligenkapel te Diest vóór de verwoesting in 1578. Een reconstructie aan de hand van de rekeningen (1491-1552) (Oostbrabantse Historische Teksten 10), ed. Robert Van de Ven. Tielt-Winge, 1988.

Cijnsboek van het Begijnhof van Diest (1340) (Oostbrabantse Historische Teksten 11-12), ed. F. Claes. Tielt-Winge, ter perse.

[p. 68]

Cijnsboeken van de Onze-Lievevrouwekerk van Diest (14de eeuw) (Oostbrabantse Historische Teksten 2-3), ed. F. Claes. Tielt-Winge, 1986.

‘Onser Vrouwen capellen then Hogen Wijgaerde’ te Webbekom bij Diest. Een reconstructie aan de hand van de rekeningen (1441-1578) (Oostbrabantse Historische Teksten 7-8), ed. Robert Van de Ven. Tielt-Winge, 1988.

F.J.E. Raymaekers, Het kerkelijk en liefdadig Diest. Leuven, 1870: Ambtelijke teksten, oorkonden en rekeningen uit Diest van de 14de tot de 16de eeuw.

Al deze teksten werden in Diest geschreven, in elk van deze werken door verschillende personen.

Tekst	VfVD	%	VDVf	Tot.
14de eeuw
Begijnhof	0	0	13	13
O.L.V.-kerk	0	0	2	2
Raymaekers	2	25	6	8
Totaal	2	8,7	21	23
15de eeuw
Allerheiligenkapel	0	0	3	3
Begijnhof	0	0	2	2
O.L.V.-kap. Wijg.	3	17,7	14	17
Raymaekers	11	15,7	59	70
Totaal	14	15,3	78	92
16de eeuw
1ste helft
Allerheiligenkapel	2	2,0	96	98
O.L.V.-kap. Wijg.	4	26,7	11	15
Raymaekers	4	5,3	71	75
Totaal	10	5,3	178	188
2de helft
Raymaekers	26	45,6	31	57
Totaal 16de eeuw	36	14,3	209	245

Tekst	VfI	%	IVf	Tot.
14de eeuw
Begijnhof	2	25	6	8
O.L.V.-kerk	3	60	2	5
Raymaekers	3	17,7	14	17
Totaal	8	26,7	22	30
15de eeuw
Allerheiligenkapel	0	0	0	0
Begijnhof	0	0	0	0
O.L.V.-kap. Wijg.	0	0	1	1
Raymaekers	17	23,3	56	73
Totaal	17	22,9	57	74
16de eeuw
1ste helft
Allerheiligenkapel	0	0	2	2
O.L.V.-kap. Wijg.	1		0	1
Raymaekers	21	36,2	37	58
Totaal	22	36,1	39	61
2de helft
Raymaekers	24	80	6	30
Totaal 16de eeuw	46	50,5	45	91

[p. 69]

We zien hier duidelijk dat de ongewone gegevens van het Keurboek van Diest niet overeenkomen met die van de andere Diesterse teksten. In de oudste teksten van het Keurboek haalde VfVD 65,2% en VfI 80%, in de jongste slechts respectievelijk 20,7% en 6,5%. Toch zijn de cijfers volgens mijn materiaal voor Diest wat hoger dan die van De Meersman voor de rest van Brabant. Voor de 15de eeuw heb ik in Diest 15,3% VfVD gevonden (de rest van Brabant 5,8%), 22,9% VfI (de rest van Brabant 17,5%).

Vooral valt in mijn gegevens echter de sterke stijging in de tweede helft van de 16de eeuw op, niet alleen van VfI, dat dan tot 80% toeneemt (in de rest van Brabant wordt dit 50%, maar ook van VfVD, dat tot 45,6% stijgt (in de rest van Brabant 11%). Verklaren kan ik dit verschijnsel niet, maar ik wil op de mogelijheid wijzen dat afwijkingen van de rest van Brabant in Diest voorgekomen zijn onder Limburgse invloed. Het dialect van Diest vertoont vanouds sommige Limburgse kenmerken. Het is goed mogelijk dat in de 15de en de 16de eeuw de zinsbouw, vooral van sommige scribenten, onder

[p. 70]

Limburgse invloed stond. Afkomst uit de omgeving van de stad kan hier ook een rol bij gespeeld hebben. Dat zou de oorzaak van sommige afwijkende verschijnselen kunnen zijn. Om hierover zekerheid te hebben is een onderzoek naar de bijzinsvolgorde in dezelfde periode in West-Limburg nodig.

Aantekening over de drieledige werkwoordelijke eindgroep

Bij mijn onderzoek naar de tweeledige werkwoordgroep is me ook de volgorde opgevallen van de drieledige werkwoordelijke eindgroep, met één enkel verleden deelwoord. In mijn oudste voorbeelden hiervoor, uit de 15de eeuw, wordt uitsluitend de huidige Algemeen Nederlandse volgorde gebruikt, bijv. ‘dat de processie gestelt sal syn’ (Raymaekers, p. 35, eerste helft 15de eeuw). Pas in 1526 vind ik voor het eerst de volgorde met het verleden deelwoord in het middel: ‘die... sullen gedragen worden’ (Ibid., p. 36). In de 15de eeuw staat het verleden deelwoord in zo'n drieledige eindgroep vooraan, in de 16de eeuw op verschillende plaatsen, in de tweede helft ervan meestal in het midden.

Al heb ik hiervoor slechts een beperkt aantal voorbeelden gevonden, uitsluitend in de teksten bij Raymaekers (met langere zinnen dan in de cijnsboeken of rekeningen), toch lijkt de ontwikkeling duidelijk te zijn:

	VD vooraan	VD achteraan	VD in het midden
15de eeuw	6	0	0
1ste helft 16de eeuw	7	1	2
2de helft 16de eeuw	1	1	10