Taal en Tongval. Jaargang 44

[p. 52]

P.C. Paardekooper
Afrikaanse en Nederlandse meervouden op -ings^*

0 Inleiding

De problemen rondom de Nederlandse s-meervouden zijn syn- en diachroon erg ingewikkeld en onoverzichtelijk. Deelstudies lijken voorlopig de beste metode om wat meer licht te krijgen. Als eerste heb ik ‘eenlettergrepige’ niet-ontleende Westvlaamse s-meervouden besproken (Paardekooper, 1990c), als tweede groep kies ik meervouden op -ings. Waardoor zijn die in het ABN spoorloos verdwenen?

De metode van onderzoek is eens te meer: rekonstruktie van ons 16e-, 17e-eeuwse dialektlandschap. Oudere teksten verhullen ook hier weer bijna alles, zodat de dialektmonografieën verreweg ons belangrijkste hulpmiddel zijn. Zoals altijd heeft ook nu het toeval weer de regie in handen: het belang van een monografie bestaat in de som van z'n uitvoerigheid, z'n kwaliteit, z'n geboortejaar en de relatieve ouderdom van z'n voorwerp. Met dat laatste bedoel ik de intensiteit en de duur waarmee het aan ABN-straling blootgestaan heeft. Het is duidelijk dat het Leids van 1990 aanzienlijk jonger is als bv. het Brugs van 1830.

Maar het 16e-, 17e-eeuwse Zuidhollands is met die metode bijna onrekonstrueerbaar; we hebben daarvoor het Afrikaans nodig (kritisch en voorzichtig gehanteerd), en natuurlijk het sterk aansluitende Noordhollands.

Konkreet: de studie van de verhouding tussen -ings en -inge(n) brengt ons al vlug tot een morfologische driedeling. Er zijn twee groepen gelede woorden op -ing enz.: die op /lɪŋ(∂)/ hebben bijna enkel /∂(n)/, resp. /n/, en die op /ɪŋ/ enz. kennen geen eenvoudige mv-regel. De kleine groep ongelede lijkt een voorkeur te hebben voor /s/.

* Ik bedank de heren J.B. Berns, Jarich Hoekstra, G. Kocks, F.F. Odendal, S. Reker en A. Sassen voor hulp en inlichtingen. De twee eerstgenoemden hebben me grote diensten bewezen met name ook door technische hulp vanuit hun instituten, resp. het Meertens-Instituut en de Fryske Akademy: de kaartjes zijn daar gemaakt.

[p. 53]

1 Het Afrikaans

Met behulp van het omkeerwoordeboek van Combrink en Dodds (1988) dat gelukkig ook alle buigingsvormen omvat, kun je de regels van het Afrikaans vrij makkelijk (en vrij volledig) formuleren. We moeten drie groepen enkelvouden onderscheiden:

A.	woorden op -ing die geen morféém -ing of -ling hebben, krijgen een s: palings, konings, lanings, harsings enz.; hier vinden we dus zowel gevallen die ook in het ABN op -ing eindigen (het type paling), als woorden die daarin op /∂n/ uitgaan (hersen enz.), maar die in hun ABHollandse vorm in elk geval een -s meebrachten: harsings < harse(n)s enz. (laning was al o.a. Oudbeierlands (Opprel 1896: 69)).
	Het gaat hier om bijna 40 woorden: daarvan is ongeveer een kwart ontleend;
B.	woorden op het morfeem /lɪŋ/ of /ɪŋ/
	1. woorden op het morfeem /lɪŋ/ hebben (behalve ouderlings) allemaal een /∂/: wêreldlinge, vreemdelinge, vlugtelinge enz. Het gaat om ongeveer 80 stuks;
	2. woorden op het morfeem /ɪŋ/ zijn verreweg het talrijkst: ongeveer 300 stuks. Daarvan hebben er ongeveer 40 twee uitgangen (/s/ en /∂/); dat is dus 13%. Enkele voorbeelden zijn ondervindings/ondervindinge, beraadslagings/beraadslaginge, onderhandelings/onderhandelinge enz.

Ongeveer 260 woorden op het morfeem /ɪŋ/ hebben dus maar één uitgang; daarvan hebben ongeveer 14 uitsluitend /∂/ (bijna 5% van het totaal van 300), de grote massa heeft uitsluitend /s/ (82% van het totaal). Enkel die 14 woorden kunnen geen /s/ krijgen; de /∂/ is dus erg in de minderheid.

Tegenover de duidelijke morfologische begrenzing van groep A en B1 i.v.m hun meervoudsuitgang, lijkt er bij de ondergroepen van B2 geen. Noch morfologisch (bv. de ‘woordsoort’ van het eerste lid) noch fonologisch (bv. het aantal lettergrepen of de plaats van het woordaksent) zie ik enige samenhang:

a.	de woorden met enkel /∂/ hebben er geen: verbiedinge, seëninge, sieninge, groeperinge, saligsprekinge, nag-eweninge enz.;
b.	die met enkel /s/ vertonen er geen: aanbiedings, bekledings, mondigwordings, pligplegings, sinkings (‘rumatiese pyne’; HAT), afdelings enz.;
c.	bij die met twee uitgangen zie ik er evenmin een: bevindings/-e, rondings/-e, versoekings/-e, voerings/-e enz.

[p. 54]

Het duidelijkst illustreer ik die ‘chaos’ met een voorbeeld: tekeninge heeft maar één uitgang (B2a), rekenings/-e twee (B2c), maar bij de samenstellingen is er een nieuwe ‘chaos’: wins-en-verlies-rekenings heeft enkel /s/; die is daarentegen onbekend bij drie andere: tydrekeninge, bedryfsrekeninge en logaritmeberekeninge¹; de acht overblijvende sluiten zich met hun twee uitgangen aan bij het grondwoord rekenings/-e.
(Er zou een regel kúnnen zijn: hoort een minder geleed woord een keer bij een groep met één uitgang, dan horen ook daarvan afgeleide woorden daarbij: tekeninge zou een voorbeeld kunnen zijn.)

Nou weten we uit ervaring wat voor kloof er kan zijn tussen woordenboek en taal. Gaat het met name bij /s/ tegenover /∂/ om plaatselijke, individuele, stilistische, generatieverschillen of om nog andere? Als taalkundige-moedertaalspreker kon kollega Odendal uit Johannesburg deskundig kommentaar geven. In antwoord op m'n vragen wees ie er allereerst op dat er bij de groep met twee uitgangen (B2c dus) een poging was ‘deur voorskrywers om die -e-mv te reserveer vir abstracta en die -s vir concreta. Alhoewel daar wel 'n mate van regverdiging hiervoor sou gewees het, sou dit bepaald 'n onverantwoorde veralgemening beteken het.’

De eksterne taalkunde spreekt het verlossende woord: (ik citeer opnieuw kollega Odendal) ‘Hoe formeler die styl, hoe makliker -e.’ Verder wordt ‘-s toenemend gebruik’.

Binnen de kontekst van de Afrikaanse woordenschat als stollingsprodukt van de 17e- en 18e-eeuwse strijd tussen ABHollands en tekst, is ook de verhouding van Afrikaans -s tot Afrikaans -e glashelder: de laatste uitgang is hier tekst(achtig), de eerste taal. Het lijkt erop dat nog in de 18e eeuw in een groot deel van Holland bijna alle woorden op /ɪŋ/ (afgezien van die met het morfeem /lɪŋ/) de /s/ als meervoudsuitgang hadden, die in tekst absoluut onduldbaar was. In 2.7 zullen we zien dat een waarneming van Boekenoogen die rekonstruktie bevestigt.

1 Berekening s/-e bestaan weer naast mekaar!

2 Nederlandse dialekten

Meervouden op -ings vormen een klein onderdeel van de afdeling ‘s-meervouden waar de tekst niks van wil weten’ en die zijn vrij zeker van huis uit in de kustgebieden het talrijkst geweest (Paardekooper, 1990c: 1). Daarom lijkt het goed om vooral aandacht te wijden aan de meervouden op -ings (en

[p. 55]

verwante types) in die kustprovincies, en om te beginnen met de konservatiefste: West-Vlaanderen.

2.1 Het Westvlaams

De Bo (1873) geeft niet systematisch meervouden, wel systematisch morfemen, maar ook bij achtervoegsels ontbreekt een systematische meervoudsaanduiding. Daarentegen geeft Desnerck (1988) die meervouden per woord wél konsekwent, maar hij behandelt geen morfemen, zodat speurtochten in z'n boek de basis moeten leveren van een overzicht, uiteraard erg onvolledig.

Daarbij is een genusaanduiding - waar mogelijk - onmisbaar, want het wvl heeft bijna altijd een /n/-meervoud bij woorden op een /∂/, en die zijn meestal v (oge ‘oog’, (h)erte ‘hert’ enz. zijn soms een uitzondering). Omdat het Oostendse ‘genusgevoel’ sterk lijkt op het Hollandse, heeft Desnerck bij de meeste woorden op /∂/ automatisch ‘v’ gezet. Die aanduiding is dus onbetrouwbaar; ik moest De Bo volgen waar het kon. (Ik laat verder in het midden of ‘v zijn’ en ‘op een /∂/ uitgaan’ een kwestie is van kip en ei of niet: zie bv. het WNT onder oog (10.2251).)

A. ‘Ongelede’ woorden op ABN /ɪŋ/ eindigen in het Oostends op /ɪŋ/^2, /ɪŋ∂/ of /iŋk/.
	We onderscheiden twee kategorieën op grond van de slotklank:
	1. woorden op /iŋ∂/ hebben uitsluitend een mv op /n/ oftewel [ŋ:]
		relienge, relieng:^3 (niet bij de Bo; leenwoord?)
		zwedienge, zwedieng: ‘schuinte’ (niet bij de Bo)
	2. woorden op /iŋk/ hebben meestal een /s/- naast een /∂n/-mv, een enkele keer alleen /∂n/.
		a. enkel /s/: zoalienk, zoalienks ‘dwarshout’ (niet bij de Bo);
		b. enkel /ŋk/ > /ŋ∂n/: bukkienk, bukkieng: (niet bij de Bo);
		c. /s/ naast /ŋk/ > /ŋ∂n/
			α. met betekenisverschil:
				keunienk, keunieng: (m) ‘staatshoofd’
				keunienk, keuninks (m) ‘spil van windas’

2 Waarschijnlijk bestaat hiervan maar één voorbeeld: sjharding ‘magere sprot’ (Desnerck). De Bo heeft hier de variant schardijn die m is.

3 Desnerck onderscheidt de lengte wél bij n tegenover nn en bij m tegenover mm, maar niet bij ng tegenover ngng; ook in het laatste geval spelt ie ng.

[p. 56]

			β. zonder betekenisverschil, maar de /s/ is ouderwets:
				hoarienk, hoarienks of hoarieng: (niet bij de Bo)
				poalienk, poalienks of poalieng: (m)
				wietienk, wietienks of wietieng: (niet bij de Bo)
B. ‘Gelede’ woorden
	1. op ABN /lɪŋ/; hieraan beantwoorden de Oostendse morfemen /liŋk/ en /liŋ∂/. Allebei die kategorieën lijken uitsluitend een mv [liŋ:] te hebben:
		a. drielienk, drielieng:
			sjhieterlienk, sjhieterlieng: ‘bangerik’
			zuugelienk, zuugelieng:
			zuuwelienk, zuuwelieng: ‘inwoner van het zuuwe-gebied’ (Desnerck 1988: 550)
		b. zichtelienge, zichtelieng: ‘hoeveelheid door de zeef gevallen garnalen’

De Bo spelt ‘naar het ABN toe’, en maakt daarom meestal niet het onderscheid tussen /liŋk/ en /liŋ∂/; wel zegt ie dat genusverschil hier samengaat met betekenisverschil (1873: 640).

2.

op ABN /ɪŋ/. De Bo (458v) maakt een morfologisch-semantische indeling, waaruit we misschien af mogen leiden dat er een wvl groep op /iŋ/ is met appelnamen die m zijn, tegenover een hele grote groep op /iŋ∂/ die v zijn. De eerste bleek in het Oostends niet meer te achterhalen (ook hun mv-uitgang dus niet), en steekproeven bij de tweede leverden - zoals verwacht - uitsluitend /∂n/-meervouden op: beddieng:, brokkelieng:, huuzieng:, peuzelieng:, sjiddieng: ‘scheidingen’, sjhietieng:, sjhoedieng: ‘meer als één schoonmaak’, sjhoerieng: ‘schoren’, sjhravelieng: ‘prikkels’ enz. enz.

De ‘gelede’ wvl woorden die beantwoorden aan ABN-woorden op de morfemen /lɪŋ/ en /ɪŋ/ lijken dus een hele sterke voorkeur te hebben voor meervouden op /∂n/ door een samenspel van twee regels:

1.	een morfologische die misschien voor alle Nederlandse dialekten geldt: woorden op het morfeem /lɪŋ/ hebben een mv op /∂(n)/;
2.	een misschien typisch-wvl fonologische: woorden op /∂/ hebben bijna altijd een /n/ als mv-uitgang; hieronder vielen enkele woorden op /liŋ∂/ en bijna alle woorden met een morfeem dat beantwoordt aan het ABN-morfeem /ɪŋ/.

[p. 57]

Konklusie: het wvl heeft voor ‘eenlettergrepige’ s-meervouden wel de hoogste frekwentie van ons hele taalgebied, maar voor meervouden op -ings enz. binnen de kuststrook misschien wel de laagste: binnen de gelede woorden is (was?) er enkel een klein restantje bij de Bo z'n appelnamen; de kleine groep van de ongelede heeft eveneens een paar -s'en bewaard.

2.2 Het Zeeuws

Ghijsen konstateert het uitstervingsproces: ‘Bij uitg. -ieng(e), -ing(e) komt op G[oeree] O[verflakkee] s-meervoud voor (nog alleen bij ouderen), b.v.: afdêêlings, bekeurings, vergaerings’ (1968: 814). Het gaat hier om drie voorbeelden met het morfeem /iŋ(∂), ɪŋ(∂)/.

Landheer bevestigt dat met een nuancering: ‘Ook woorden op -ing mits dit onbeklemtoond is, kunnen hun meervoud door -s vormen: haereŋs, kätteŋs, leideŋs “leidingen”, paeleŋs, spiereŋs, en zelfs uutdrukkeŋs [...] maar ouwerlieŋen, (n)ässelieŋen “veters”’ (1955: 58). Onder de rubriek ‘vermeldenswaard’ geeft ie op diezelfde bladzij nog zienkes ‘zinkings’ waarvan de voorganger wel zienkens (zienkiengs?) geweest zal zijn.

Landheer geeft dus eerst vijf voorbeelden van ongelede woorden (als leiding ‘buis’ bedoeld is), dan een met het morfeem ABN /ɪŋ/, dan een met ABN /lɪŋ/. (N)ässelieŋen lijkt synchroon een twijfelachtig geval; misschien ‘voelt’ de Overflakkeeër hier toch /lɪŋ/. Diachroon lijkt het een variant van nesteling (nestel + ing) ‘veter’ dat in het Oostends néstelieng: als mv heeft.

Het verband dat Landheer legt met de klemtoon (in een voetnoot spreekt ie over ‘een rhytmische factor’) lijkt me voor de mv-uitgang afwezig, maar wel duidelijk voor de klinker vóór de tweede /ŋ/, en bij zienkes (synchroon m.i. ongeleed) ook voor de tweede /ŋ/ zelf, die n werd.

Ik kom op die zaak terug in 2.5 en in 2.9.

2.3 Het Oostvlaams

Ik vind geen sporen van meervouden op -ings in Lievevrouw-Coopman (1950-1951) (het Gents) dat overigens geen spraakkunst en geen morfologie geeft, in Joos (1900) die wel een kleine spraakkunst bevat, in Boucherij (1907-50vv) en zelfs niet in Teirlinck z'n uitvoerige spraakkunst (1924: 135v).

Een paar steekproeven met haring, paling enz. in de ovl woordenboeken hebben geen s-meervoud opgeleverd. Vrij zeker zijn ze in deze provincie dus nauwelijks inheems (nauwelijks inheems geweest?).

[p. 58]

2.4 Het Brabants

Jacob (1937: 67v) vermeldt geen enkel mv op -ings.

‘Vermeldenswaard’ (inderdaad) zijn in de Bont z'n dialekt (het Noordbrabantse Oers) de vormen kettings, kunnings ‘(in het kaartspel)’⁴, ontginnings, rekenings, tekenings, verdiejpings en wijdings (1962: 344v). De twee eerste woorden zijn ongeleed, de rest bevat het morfeem /ɪŋ/.

Tegenover dat feit verrast het ons dat Pauwels in z'n biezonder uitvoerige en degelijke beschrijving van het Aarschots van ± 1900 (1958: 278v) geen enkel meervoud op -ings geeft.

Voor het Antwerps geeft noch de middelmatige omvangrijke spraakkunst van Smout (1905: 67) noch het hele korte overzichtje van Cornelissen en Vervliet (1899: 51) een vermelding van meervouden op -ings. Steekproeven nemen heeft hier geen zin, omdat het hele uitvoerige woordenboek zelf, geen meervouden geeft.

We moeten dus vanwege de betrekkelijk hoge ouderdom van de beschrijvingen én van de Brabantse dialekten zelf, konkluderen dat zulke meervouden waarschijnlijk ‘vanouds’ tot het noorden van de provincie beperkt zijn.

4 En in het Oers én in het Oostends waarborgt de majesteit van het staatshoofd dus een meervoud op -e(n), met als bijkomstig voordeel het ontstaan van een welkome homonimie.

2.5 Het Zuidhollands

Opprel (1896: 51) geeft onder de 20 s-meervouden die min of meer afwijken van het ABN geen enkel geval op -ings; het woordenboekje zelf vermeldt geen meervouden (woorden op ABN /ɪŋ/ hebben hier /∂ŋ/: stelleng bv.), maar een voorbeeld geeft ‘toevallig’ het meervoud annēmeling∂ (1896: 44). Dat het Oudbeierlands dus meervouden op -ings gekend heeft, is niet zo waarschijnlijk, maar het blijft mogelijk.

Hoe staat het in het Katwijkzees? Ik citeer Overdiep: ‘Het meervoud van woorden op -ing is, als in het Fries, nu en dan -es: zinkes (zinkings ‘zenuwpijnen’). Zoo bestaat er naast den volleren vorm kozzing (kozze) het meervoud kozzes, waaruit kozze kan zijn afgeleid’ (1940: 107).

Er zitten onduidelijkheden in die tekst. Allereerst ‘als in het Fries’: in 2.8 zullen we nog zien, dat -es daar niet voorkomt: leunes ‘leuningen’ enz. lijken daar onbekend. Ik denk aan een drukfout: -s i.p.v. -es?

Verder: bestaan er van woorden op -ing ‘minder volle’ vormen op -e, of is kozze maar één toevallig voorbeeld? (Zinkes zal wel een plurale tantum zijn, zoals in de meeste andere dialekten.) - Wel noteer ik uit Overdiep z'n

[p. 59]

Woordenboek (1949: 63) nog een ‘toevallig’ vermeld meervoud: vissings ‘zware platen onder een houten dek’⁵.

In de beschrijving van het Gouds van Lafeber geeft het uiterst beknopte spraakkunstje geen meervouden op -ings; wél andere (afwijkende) op -s (1967: 27). Als toevallige en sporadisch vermelde gevallen vond ik in het eigenlijke woordenboek nog ‘leunengs/z en leunenge’ (1967: 125) en zinkes met de reïnterpretatie-variant zinkers (190).

5 In een andere betekenis zullen we dat in het volgende nummer weer tegenkomen.

2.6 Hollandse scheepstaal

De ideale plaats voor een bespreking van de Hollandse scheepstaal, is die tussen het Zuid- en het Noordhollands. Het gaat hier immers om een soort verzamelbak van verschillende Hollandse dialekten die in een aantal opzichten vertraagd door het ABN beïnvloed zijn. Als tegenwicht tegen het verdwenen Zuidhollands vooral, is die scheepstaal belangrijk; een groot voordeel was bovendien dat er relatief oude beschrijvingen van bestaan, met name die van Winschooten (1681), waarvan v. Lennep (1856) een vrij zelfstandige bewerking is (Paardekooper, 1990a). Ik heb het WNT als aanvulling gebruikt (W is Winschooten, vL van Lennep).

Zelfs als we bedenken dat de eerste twee werken niet systematisch meervouden geven, is de oogst nog gering: de bestrijding van de meervouden op -ings is in tekst al heel oud.

We vinden dan baddings ‘platen van Noors dennehout’ (WNT 2.852), barrings ‘waarloze rondhouten’ (vL 253), betings ‘staanders’ (WNT 2.2229), broekings ‘zware touwen’ (W 222, vL 37, WNT 3.1482), gordings ‘opkortingen’ (WNT 5.439) met dempgordings (vL 42) en smeergordings (vL 203), kettings (WNT 7.2546), pattings ‘?’ (vL 201; niet in het WNT), plattings ‘platte strengen’ (W 123, WNT 12.2438), puttings ‘touwen voor stengewant’ (W 198, vL 171, WNT 12.4993⁶), seizings ‘strengen’ (vL 196, WNT 14.1290) met beslagseizings (vL 25), buikseizings (W 47, vL 46), kabelseizings (vL 196) en rifseizings (W 108, vL 196), sjorrings ‘touwen om iets vast te leggen’ (WNT 14.1403), vissings ‘klampen waar de mast in staat’ (zie het Katwijks: 2.5) (WNT 3.1482 en 21. 1223), vullings ‘openingen langs de binnenhuid’ (vL 252, WNT 23.1315), warings ‘gangboorden’ (WNT 24.1197), zaling ‘dwarshouten aan de top van een mast’ (vL 270 geeft geen mv) met langszalings (vL 201), en zwierlings ‘soort gaten’ (vL 201).

6 Zie besluit, punt 3b.

[p. 60]

Buiten beschouwing bleven de leenwoorden mammierings ‘geleibuizen’ (vL 135, die v.d. Goes, Ystroom citeert), presennings ‘geteerde zeildoeken’ (W 197) en servings ‘touwomwikkelingen’ (WNT 14.1322). Over de ontleenrichting van puttings (Ned. > Eng. of omgekeerd) staken de stemmen: WNT 12.4993v).

Welke tweelettergrepige enkelvouden het morfeem /ɪŋ/ bevatten, durf ik niet met zekerheid te zeggen (sjorrings lijkt een voorbeeld), welke het morfeem /lɪŋ/ bevatten, ontgaat me eveneens; hoogstens zou zwierling daarvoor in aanmerking komen. De grote massa zal wel ongeleed zijn.

2.7 Het Noordhollands

Geen kleine verrassing was het feit dat Boekenoogen geen enkele twijfel kent: ‘-s wordt gevoegd achter alle woorden op -ing, dus palings, harings, tweelings, v∂rtálings, enz.’ (1897: LIX).

We moeten taalbeschrijvers op hun woord geloven, al kan een enkel mv op /ɪŋ∂/ hem ontsnapt zijn. Het is niet vermetel om Boekenoogen z'n Zaans, dat zó dicht bij het taalcentrum Amsterdam lag, als grotendeels representatief te beschouwen voor een toen wat ouderwets Amsterdams. Inzake meervouden op -ings lijkt dat Zaans in elk geval heel sterk op het Afrikaans.

Een uitzondering vormt natuurlijk dat ene Zaanse woord op het morfeem /lɪŋ/ (tweelings) waarvan geen enkele bron in of buiten Noord-Holland een parallel geeft. Karsten vermeldt ruim dertig jaar later voor het Drechterlands helaas geen enkel voorbeeld met /lɪŋ/: ‘vooral na nasalen’ treffen we meervouden op -s: ‘herings, haringen, leunings, leuningen, palings, palingen, tekens, tekenen, verdiepings, verdiepingen’ (1931: 77).

Uit drie Waterlandse dialekten geeft v. Ginneken (1954: 49v)⁷ nog een stel voorbeelden:

1.	één woord op /lɪŋ/: tweelingen (drie keer zonder -s), maar dat ontkracht Boekenoogen z'n -s natuurlijk niet;
2.	twee woorden met het morfeem /ɪŋ/: leunings en zittings met in Marken, Volendam en Edam een -s-opgave;
3.	zonder morfeem /ɪŋ/ of /lɪŋ/: alle drie de plaatsen hebben het type kettings; ‘palingen’ is blijkbaar enkel in Monnikendam gevraagd (palings), haringe kent nergens een s, en het leenwoord puddingen heeft alleen in Monnikendam een s, - en ook dat lijkt te wijzen op de sterke levenskracht hier van de kombinatie -ings.

7 Opgenomen in 1942-3 (v. Ginneken, 1954: III).

[p. 61]

2.8 Het Kuilenburgs

Liever als ‘Het Utrechts’ kies ik bovenstaande titel, omdat Kuilenburg wel es voor het gebied bezuiden het IJselmeer de oostelijkste plaats zou kunnen zijn, waar -ings bekend is: v.d. Water geeft voor het Bommelerwaards bv. geen enkele vorm op -ings (1904: 364).

Maar Ausems geeft ze wél: ‘haeriŋs of burgerlijk haoriŋs, kettiŋs, làidiŋs “leidingen”, paoliŋs, maar aonneemeliŋe “eerste-communicanten”, wegens de bijtoon van -liŋ in dit woord, doopeliŋe’ (1953: 73).

We vinden hier de m.i. onjuiste verklaring terug van Landheer (waarnaar Ausems dan ook verwijst): zie 2.2. Ook bij Ausems lijkt de regel te zijn: bij /lɪŋ/ altijd /∂/, bij /ɪŋ/ wel en niet als morfeem /s/; altans in een zeker aantal woorden.

2.9 Het Fries

Hiervoor dank ik alle gegevens - daaronder de twee kaartjes - aan Jarich Hoekstra en de Fryske Akademy. Ik begin met zijn overzicht; het kommentaar na punt 3 is van mij.

1.	Woorden op het morfeem /lɪŋ/ hebben uitsluitend /∂n/ in het mv;
2.	bij woorden op het morfeem /ɪŋ/ komen /s/ en /∂n/ allebei voor: feriening/ferienings;
3.	hetzelfde geldt voor ‘ongelede’ woorden op /ɪŋ/: ketting bv.

De kaartjes zijn om verschillende redenen erg belangrijk: ze geven ons voor het eerst een gedetailleerd geografisch overzicht van de gebruikte meervouden. Een soortgelijke toestand kan bv. in Zuid-Holland geheerst hebben in het midden van de 19e eeuw waar vanuit de steden de triomf van de /∂/ begonnen moet zijn.

Overigens blijkt nergens uit deze twee kaartjes dat er vroeger een homogeen Fries -s-gebied geweest is, dat via het Stadsfries opgerold wordt. Zo'n Hollandse en Nederlandse invloed is er m.i. ongetwijfeld geweest, maar daarnaast moet het oudere Fries toch zowel /∂n/ als /s/ gekend hebben⁸.

8 Frisisten kunnen beoordelen of er een samenhang is met oudere vormen op -inge. Ik citeer uit een brief van Hoekstra: ‘dat het Fries ook enkele woorden op -inge kent. Bij woorden als huzing(e) “huizing”, hieming(e) “erf”, risping(e) “oogst” is de -e onvast, maar wanneer de -e gekozen wordt, is het meervoud -en’.

[p. 62]

[p. 63]

2.10 Het Gronings

Ter Laan ken geen twijfel: een s komt (behalve in aarms enz.) ook voor in ‘vergoaderns, rekens, verdaipns, bukkens en zo alle woorden die in 't Hollands op ing uitgaan’ (1953: 27). Dat doet meteen aan Boekenoogen denken, maar bij Ter Laan z'n voorbeelden ontbreken gevallen met het formeen /lɪŋ/. Ik heb z'n regel geverifiëerd bij de heren A. Sassen en S. Reker. Hun formulering levert hetzelfde beeld op:

1.	woorden op het morfeem /∂lɪŋ/ hebben konsekwent als meervoud /∂n/;
2.	woorden met een morfeem /ɪŋ/ komen in het ‘echte’ (‘niet door het ABN beïnvloede’) Gronings niet voor; dat heeft hier als morfeem /∂n/, zodat ABN leunen/leuning enz. homoniem zijn: [lø.n:] enz. Het mv van zulke zn's heeft konsekwent een /s/ in de betekenis ‘leuning’ enz.: [lø.ns] enz.^9
3.	aan óngelede ABN-woorden op /ɪŋ/ beantwoorden wél vormen op /∂ŋ/ ([bɔk∂ŋ] ‘bokking’ bv.), en ook bij die kategorie is de mv-uitgang -s. Dat zijn in elk geval de regels voor het Gronings, oostelijk van het Westerkwartier. Dat klopt met Molema (1895: 807): ‘en, als inkrimping van den uitgang ing: wonen (woning); lijnen (leening); leunen (leuning); vervelen (verveling); mijnen (meening); moalen (maling); tellen (telling); vailen (veiling); bedoulen (bedoeling); besmetten (besmetting); anlaiden (aanleiding); beloonen (belooning); achten (achting); behoezen (behuizing); bedijnen (bediening); keuren (keuring) enz. Uitgezonderd keunînk (koning); zurîng (zuring); zurîngzolt (zuringzout)’.

9 Ook het Fries kent enkele woorden met -en < ing. Dat gaat niet zover als in het Gronings. ‘In het Fries doet het verschijnsel zich alleen voor na velaren [...]. Voorbeelden zijn sinken “zinking”, bokken “bokking”, sigen “tocht”. Verder rekken “rekening” en oantekens “aantekeningen (van vergadering)”. Het meervoud van deze woorden [...] is -s’ (Jarich Hoekstra).

2.11 Het Drents

Volgens inlichtingen van meneer Kocks wijken de regels van het Drents weinig af van die van het Gronings, - altans zover na te gaan is uit het materiaal van de enquête Goeman-Taeldeman. Wel lijkt het type /løn:/ ‘leuning’ minder frekwent.

Bij Sassen (1953: 92) komen in elk geval een groot aantal vormen voor met een /ɪŋ/-morfeem: ‘huushòliŋs huishoudingen; [...] b∂lastiŋs belastingen; stoeptrekiŋs stuiptrekkingen; v∂gaad∂riŋs vergaderingen’.

[p. 64]

3 Samenvatting en besluit

1.	Het lijkt erop dat het gebied waarbinnen meervouden op -ings bestaan (hebben) in hoofdzaak de - soms wat grillig uitdijende - kuststrook is. Dat met vindplaatsen van het type platboomd(e) lijkt daar heel sterk op (Paardekooper, 1990b).
	Binnen die strook staat -ings het zwakst in het wvl: het is daar vrijwel beperkt tot de kleine ‘ongelede’ groep.
2.	a. Woorden op het morfeem /lɪŋ(∂)/ hebben overal in ons taalgebied /∂(n)/, en vallen dus buiten deze studie, al blijven we het geïsoleerde tweelings van Boekenoogen en het in het Afrikaans geïsoleerde ouderlings indachtig.
	b. In het Zaans (in het hele Noordhollands, in de zeemanstaal?) en in het Gronings hebben woorden op /ɪŋ/ dat geen morfeem is, van huis uit een -s; woorden op het morfeem /ɪŋ/ (resp. /∂n/) eveneens. Daartussenin heeft ook het Fries in die twee kategorieën vormen met /∂n/ en met een -s.
	De toestand in het Afrikaans sluit op een paar woorden na, helemaal aan bij die in het Zaans (en het Gronings). Of het Zuidhollands in de 17e eeuw als geheel een soortgelijk systeem gekend heeft, valt moeilijk nog na te gaan. Het heeft ongetwijfeld meervouden op -ings gekend, maar de kleine aantallen voorbeelden uit de reliktdialekten (relatief dan nog laat genoteerd, d.w.z. na een intensieve beïnvloeding door het ABN) geven onvoldoende zekerheid.
3.	Tot slot een raadsel waarvan de oplossing ergens in de Middeleeuwen moet liggen: de ‘wvl’ woorden op het morfeem /iŋ∂/ met hun -n-meervoud, moeten na het verlies van die /•/ in Holland, overgestapt zijn op de s. Waardoor heeft de -s hier nu ineens winst geboekt?
	De groep op wvl /iŋk/ met z'n s-meervouden was vrij klein, en veroorzaakte overigens in dat wvl geen overgangen van een n- naar een s-meervoud. Er moet een andere oorzaak zijn.
	Ik waag een hypotese die in z'n geheel nog onvoldoende steun heeft. Het Gronings kent - zoals we gezien hebben - i.p.v. het ABN-morfeem /ɪŋ/ een morfeem /∂n/: [løn:] ‘leuning’ enz. Er zijn aanwijzingen dat iets dergelijks ook in het Hollands bestaan heeft maar dan ook als /ɪŋ/ géén morfeem was.
	a. Via de sterk verspreide uitspraak /∂ŋ/ is zeker in een aantal gevallen /∂n/ ontstaan; ik verwijs naar Overdiep z'n Katwijkse voorbeelden (pozze enz.).
	b. Puttings ‘sjortouwen’ kent een pendant puttens. Daarover zegt het WNT: ‘De mv.-vorm -ens zal fonetisch uit -ings zijn ontstaan’ (12.4994).

[p. 65]

c. Ketting heeft - zoals bekend - keten als oorspronkelijke vorm (<lat. catena) en z'n -ing is enkel uit hyperkorrektie te verklaren.

d. /lønɪŋ, lønɪŋ:/ en /løn∂ŋ, løn∂ŋ:/ bewaren allebei nog het onderscheid ev/mv, maar als de velare nasaal een dentaal wordt, ontstaat er homonimie: /løn:, løn:/. Aansluiting bij de groep kussen, kussens ligt dan voor de hand.

Ik geef m'n hypotese graag voor een betere.

Bibliografie

Ausems, Theodorus Wilhelmus Antonius
	1953	Klank- en vormleer van het dialect van Culemborg, Assen.
Bo, L.L. de
	1873	Westvlaamsch Idioticon, Brugge.
Boekenoogen, G.J.
	1897	De Zaansche Volkstaal, Leiden.
Bont, A.P. de
	1962	Dialect van Kempenland, meer in het bijzonder d'Oerse taal. Deel III, Assen.
Boucherij, Jan
	1907	De tongval der stad Gent, Gent.
Combrink, J.G.H. en R. McD. Dodds
	1988	Retrograde Woordeboek van Afrikaans^2, Stellenbosch.
Cornelissen, P. Jozef en J.B. Vervliet
	1899	Antwerpsch Idioticon, Gent.
Desnerck, Roland
	1988	Oostends Woordenboek^3, Oostende.
Ghijsen, Ha. C.M.
	1968	Woordenboek der Zeeuwse dialecten, den Haag.
Ginneken, Jac. van
	1954	Drie Waterlandse dialecten. Eerste bundel, Alphen aan de Rijn.
HAT
	1985	F.F. Odendal e.a., Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal^2, Johannesburg en Kaapstad.
Jacob, T.W.G.J.A.
	1937	Het dialect van Grave, 's-Hertogenbosch.
Joos, Amaat
	1900	Waasch Idioticon, Gent en Sint-Niklaas.
Karsten, G.
	1931	Het Drechterlands, Purmerend.

[p. 66]

Laan, K. ter
	1953	Proeve van een Groninger Spraakkunst, Winschoten.
Lafeber, A.P.M.
	1967	Het dialect van Gouda, Gouda.
Landheer, H.C.
	1955	Het dialect van Overflakkee, Assen.
Lennep, Jacob van
	1856	Zeemans-woordeboek, Amsterdam.
Lievevrouw-Coopman, L.
	1950-1951	Gents woordenboek, Gent.
Molema, H.
	1895	Woordenboek der Groningsche volkstaal in de 19de eeuw (Handschrift in de WNT-biblioteek).
Opprel, A.
	1896	Het dialect van Oud-Beierland, 's-Gravenhage.
Overdiep, G.S.
	1940	De volkstaal van Katwijk aan Zee, Antwerpen.
Overdiep, G.S.
	1949	Woordenboek van de volkstaal van Katwijk aan Zee, Antwerpen.
Paardekooper, P.C.
	1990a	‘Hollandse zeemanstaal (?) en Afrikaanse waltaal’. In: TNTL 106, 167-182.
Paardekooper, P.C.
	1990b	‘Een uitstervend morfologisch ingweonisme’. In: LB 79, 279-299.
Paardekooper, P.C.
	1990c	‘“Eenlettergrepige” niet-ontleende westvlaamse s-meervouden’. In: Gramma 14, 25-51.
Pauwels, J.L.
	1958	Het dialect van Aarschot en omstreken, I en II, Z. p.
Sassen, Albert
	1953	Het Drents van Ruinen, Assen.
Schothorst, Wijnand van
	1904	Het dialect der Noord-West-Veluwe, Utrecht.
Smout, H.
	1905	Het Antwerpsch dialect, Gent.
Teirlinck, Isidoor
	1924	Klank- en Vormleer van het Zuid-Oostvlaandersch Dialect, Gent.
Winschooten, Wigardus a/van
	1681	Seeman, Leiden.
WNT
	1882	Woordenboek der Nederlandsche Taal. I ->, 's-Gravenhage enz. 1882 ->.