Taal en Tongval. Jaargang 43

[p. 97]

F. Debrabandere
Schabouwelijk

Het woord schabouwelijk is in de Zuidnederlandse dialekten overbekend en nog steeds springlevend. De meeste Belgische nederlandstaligen voelen dit woord zelfs niet als dialekt aan. Het behoort duidelijk tot de Belgische, bovenregionale taalvarianten. Van Dale neemt dit bn./bw. dan ook als gewestelijk op, met de betekenissen: 1. jammerlijk, ellendig; 2. gevaarlijk; 3. vreselijk. De beknoptere en selektievere NN van Van Sterkenburg en Pijnenburg vermeldt het niet en ook bij de strengere Koenen-Drewes ontbreekt het. C.H. Peeters beschouwde het woord in 1934 blijkbaar niet als een belgicisme, want hij gaf het geen plaats in zijn Taalgids. Maar latere taalzuiveraars keuren het wel af, b.v. Heidbuchel. Paardekooper evenwel, die aanvankelijk slechts Peeters zijn Taalgids zou bewerken, citeert schabouwelijk niet in zijn vroegere versie van zijn ABN-Gids. In zijn achtste druk (1984) ontraadt hij het wel en vervangt hij het door Ndl. ‘droevig; gruwelijk; gevaarlijk’. Dit komt doordat hij intussen Nijhoffs Zuidnederlands woordenboek geëxcerpeerd heeft. Daar beschouwt De Clerck schabouwelijk inderdaad als Zndl., waartegenover hij de standaardtalige woorden stelt: ‘Droevig, jammerlijk, ellendig; vreselijk, gruwelijk; gevaarlijk’.

Bewijsplaatsen van het dialektwoord vinden we overvloedig in onze dialektwoordenboeken. Schuermans spelt schabbauwelijk, schabbouwlijk, schabbouelik en verklaart als ‘haveloos, slecht, slecht gekleed, wanordelijk, ruw, wild, afschuwelijk, vreeselijk, schrikkelijk’, met de vbb. ‘Wat ziet hij er schabbauwlijk uit. Het weer is fel schabbauwlijk. Het is schabbauwlijk koud, donker, vuil’. Voor A. Joos betekent schabou(we)lijk in het Waasland ‘gevaarlijk’, b.v. ‘Zoo een werk zou 'k niet durven ondernemen, dat is te schabouwelijk’. Het is er ook bijwoord van graad ‘zeer, uitermate’: ‘Hij kan schabouwelijk liegen’. I. Teirlinck kent in het Zuidoostvlaams naast schabauw(e)lijk ook schaballijk ‘afgrijselijk, schromelijk, schrikkelijk’. Vbb. ‘'n Schabauwelijke gebeurtenisse. 't Weer en ziet er mor schaballijk uit. Schabauwlijk nuus. De grondes schabauwelijk nat’. Ook ‘gevaarlijk’ in ‘Die baan en es mor schabauwlijk’. Onder het trefwoord schabouwlijk geeft De Bo het Westvlaamse woord als schabowlik weer. Het betekent ‘afgrijselijk, schromelijk’. Ook hier zijn de voorbeelden sprekend: ‘Eene schabouwelijke moord.

[p. 98]

Een schabouwlijke booswicht. Een schabouwlijke gebeurtenis. De dood van een goddelooze is schabouwlijk. Het weder is schabouwlijk heet. Het is schabouwlijk koud. Schabouwlijk om te zien, om hooren. Die vent heeft schabouwlijk veel macht.’ Dat het woord als Belgisch-Nederlands beschouwd kan worden, betekent daarom nog niet dat het dialektgeografisch tot België beperkt is. Het woord is inderdaad ook Zeeuws. Ghijsen noteerde schabouwelik in Breskens, Kadzand, Retranchement, Axel, Achthuizen (Overflakkee). In Middelburg komt de variant schambouwelijk voor, met de bekende voortonige nasaal van pampier (zie Van Loey, Debrabandere), terwijl Annaland de variant schabullig kent. De betekenis is ‘vuil, gescheurd’. De betekenis ‘tuchteloos, verwilderd’ heeft het woord in Goes, Retranchement, Axel, Lamswaarde en Achthuizen. Samenvattend noemt het WNT schabouwelijk, schabauwelijk, schabeeuwelijk Zuidnederlands, met de bet. ‘1. Schandelijk. 2. Droevig, jammerlijk, ellendig. 3. Gevaarlijk. Op Z.-Beveland van iets dat dicht bij den rand b.v. van een tafel staat. 4. Geweldig, verschrikkelijk. Bijw. van graad’.

Waar komt dit eigenaardige woord nu vandaan? We laten eerst een paar dialektwoordenboeken aan het woord.

Volgens De Bo gaat het om hetzelfde woord als schouwlijk ‘(schuwlijk, afschuwelijk), waarvan het gevormd is met eenen lasch in den grondvorm’. Een epentetisch - ab - is voorwaar erg onwaarschijnlijk.

Schuermans vindt dat het woord ‘blijkbaar’ afgeleid is van ‘schabben of schobben, bij Kil. vert. door: scabere, convitiari; schabbig, ruig, schruft: schabbig weer, hgd. schebbig wetter’. Deze verklaring houdt evenwel geen rekening met het element - ouw -, dat onverklaard blijft. Er bestaat nl. geen suffix - ouwelijk, wel - lijk.

De etymologische woordenboeken van Franck-Van Wijck, De Vries en De Vries-De Tollenaere vermelden het woord uiteraard niet, het is nl. geen standaardtalig woord.

Het recentste etymologisch woordenboek, dan van Van Veen, vermeldt het wel, met de ongefundeerde en al even weinig overtuigende uitleg: ‘Vermoedelijk van Middelnl. schab(be) (binnenkiel, oud kledingstuk, morsig wijf), schabben (krabben, schuren, schurken)’.

We treffen het ook aan in het oude woordenboek van Vercoullie. Daar wordt het woord afgeleid van schab(b)eeuwen, een werkwoord dat bij Plantijn en Kiliaan voorkomt en ‘honen, schimpen’ betekent. Verder meent Vercoullie voorzichting: ‘Oorsprong onbekend’.

Dezelfde afleiding vinden we trouwens in het WNT: ‘Waarschijnlijk van een vorm schabouwen naast schabeeuwen’.

[p. 99]

Maar het WNT vermeldt eveneens een bijwoord schabouw, volgens de redacteur ‘blijkbaar verkort uit schabouwelijk’. Dit vind ik evenwel de zaken omkeren. Schabouwelijk is een afleiding met het - lijk-suffix. Dan is het toch veeleer aangewezen om schabouwelijk als een afleiding van schabouw te beschouwen.

Schabouw staan wordt gezegd van een molen met de wieken in kruisstand ten teken van rouw. Het WNT situeert het woord in Zeeuws-Vlaanderen. Ghijsen vermeldt in het Zeeuws inderdaad schabouw zette(n), stae(n), stao(n) in Nieuw- en Sint-Joosland, Oost-Souburg, Ritthem, Aagtekerke, Zoutelande, Wolfaertsdijk, Sint-Philipsland, Burgh, Haamstede, Oosterland. Het was vroeger nl. gebruikelijk dat bij rouw in de molenaarsfamilie of bij openbare rouw de wieken van de molen in opstaande kruisstand werden gezet. De wieken werden daarbij naar het sterfhuis gekeerd. Ook als een lijkstoet voorbijkwam, werden de wieken tijdelijk ‘schabouw gezet’. Deze betekenis van schabouw vinden we uiteraard ook in de laatste aflevering van het WVD, die trouwens het woord ook nog in Philippine noteert.

Er is m.i. bovendien een duidelijk betekenisverband tussen schabouw en schabouwelijk. Onze voorouders kenden de symboliek van de stand van de molenwieken. Zoals de wieken net iets voor de kruisstand vreugde uitdrukten (bij bruiloft, geboorte b.v.), zo drukte de kruisstand rouw, treurnis, droefheid uit. De kruisstand moet op de voorbijganger een trieste, doodse, akelige, droevige, ellendige, gruwelijke, vreselijke, ja verschrikkelijke indruk gemaakt hebben. Een molen die schabouw stond, maakte inderdaad een schabouwelijke of droevige, afschuwelijke, vreselijke indruk. Dat een dergelijk woord ook bijwoord van graad wordt ‘zeer, erg’, is in de semantiek een heel normaal verschijnsel, denk maar aan het woord verschrikkelijk, b.v. ‘verschrikkelijk mooi’.

Maar daarmee is het woord schabouw zelf nog niet verklaard. De sleutel tot de oorsprong van het woord is m.i. het doublet schabouw/schabeeuw. Schuermans kent nl. naast schabouwelijk ook schabeuwelijk ‘gevaarlijk: het is te schabeulijk van op den Dender te loopen, als het ijs niet sterk is (Aalst)’. En het WNT vermeldt zowel schabouwelijk als schabeeuwelijk. Dit - ouw/ - eeuw-doublet verraadt herkomst van Frans-Pikardisch - eau. Pikardisch - eau (- iau) werd in onze Vlaamse dialekten nl. aangepast en overgenomen als - eeuw, denk maar aan familienamen als Beeuwsaert uit Beausart, Derveeuw uit Dervaux, Rosseeuw uit Rousseau, Platteeuw uit Plattaeau. Zo begrijpen we de dubbelvormen Zuidndl. flambouw naast Wvl. flambeeuw uit Fr. flambeau, de familienaam Caljouw wn Ca(i)lleuw uit Cailleau, of Kattouw en Catteeuw/Ducatteeuw uit (du) Cateau, Pikardisch voor Duchâteau. Het is voor mij zonneklaar dat schabouw op een oud Frans woord op - eau teruggaat en dit kan dan eigenlijk niets anders zijn dan escabeau. Dit woord escabeau kan nl. niet an-

[p. 100]

ders dan als schabouw worden aangepast, of langs Pikardische weg als schabeeuw, net als Fr. escalier in het Wvl. schalier (De Bo) werd. Dit escabeau gaat terug op Mfr. scabel en Lat. scabellum en betekent ‘schemel, schabel, bankje, krukje’, maar ook ‘leertje, trapje’. Het betekende ten slotte ook ‘dubbele ladder’ (FEW: échelle double). Deze laatste betekenis is m.i. toepasselijk op de onbezeilde molenwieken in kruisvorm, die er inderdaad als een dubbele ladder uitzien en die bij het bezeilen ook als ladder worden gebruikt. Ik meen dan ook dat deze betekenis ‘dubbele ladder’ van escabeau aanleiding heeft gegeven tot de betekenis ‘gekruiste molenwieken’ van schabouw, die ten slotte een ‘schabouwelijke’ betekenis geworden is.

Bibliografie

Bo, L.L. de
	1982	Westvlaams Idioticon, Gent.
Debrabandere, F.
	(1989)	De familienaam Monbaliu. De Leiegouw 31, 351-354. W.
Clerck, de
	1981	Nijhoffs Zuidnederlands woordenboek, 's-Gravenhage-Antwerpen.
Vries, J. de
	1971	Nederlands etymologisch woordenboekj, Leiden.
Vries, J. de, F. de Tollenaere
	1983	Etymologisch woordenboek, Aula 6, Utrecht-Antwerpen.
FEW: Von Wartburg
		Französisches etymologisches Wörterbuch.
Franck-Van Wijk: N. van Wijk
	1949	Franck's etymologisch woordenboek der Nederlandse taal, 's-Gravenhage.
Ghijsen, H.A.C.M.
	1968	Woordenboek der Zeeuwse dialecten, den Haag-Brussel.
Heidbuchel, H.
	1962	ABN-Woordenboek, VP 63-64, Hasselt.
Joos, A.
	1900	Waasch Idioticon, Gent-Sint-Niklaas.
Kiliaan
	1599	Etymologicum Teutonicae linguae, Antwerpen.
Koenen, M.J., J.B. Drewes
	1986	Wolters' woordenboek eigentijds Nederlands. Grote Koenen, Groningen.
Paardekooper, P.C.
		ABN-Gids (Standaard-pockets), Antwerpen-Amsterdam, z.d.

[p. 101]

Paardekooper, P.C.
	1984	ABN-Gids, Antwerpen-Weesp.
Peeters, C.H.
	1934	Nederlandse taalgids. Woordenboek van belgicismen, Antwerpen.
Schuermans, L.W.
	1883	Algemeen Vlaamsch Idioticon, Leuven, 1865-1870.
Teirlinck, I.
	1908-22	Zuid-Oostvlaandersch Idioticon, Gent.
Dale, van
	1984	Groot woordenboek der Nederlandse taal, Utrecht-Antwerpen.
Loey, A. van
	(1944)	De nasaal in pampier. Hand. Kon. Comm. Top. Dial., 81-84.
Sterkenburg, P.G.J. van, W.J.J. Pijnenburg
	1984	Groot woordenboek van hedendaags Nederlands, Utrecht-Antwerpen.
Veen, P.A.F. van
	1989	Etymologisch woordenboek, Utrecht-Antwerpen.
Vercoullie, J.
	1925	Beknopt etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, Gent.
WNT
		Woordenboek der Nederlandse taal, Leiden
WVD: V. de Tier, J. van Keymeulen
	1990	Woordenboek van de Vlaamse dialekten. Deel II. Niet-agrarische vaktalen. Aflevering 5. De molenaar, Gent.