Taal en Tongval. Jaargang 41

[p. 53]

De dialectologische nalatenschap van P.H.G. Willems
Har Brok

De enquête van 1885

De dialektenquête uit 1885 van de classicus en filoloog P.G.H. Willems (1840-1898) had tot doel ‘de vergelijkende klank- en vormleer der Nederduitsche dialecten van België, zuidelijk Noord-Nederland en de Rijnprovincie’ (De Ceuleneer 1909, 287). Ze valt precies tussen de eerste (1879) en tweede enquête (1895) van Kern en Te Winkel, waarin het eerder om taalgeografie ging, namelijk ‘om eene Linguistische kaart samen te stellen, waarop het gebied der verschillende in ons vaderland gesproken tongvallen zoo nauwkeurig als mogelijk zal aangegeven worden’ (Gerritsen 1979, 14). Ofschoon Willems wel deel uitmaakte van een te Antwerpen in 1873 op het 13e Nederlandsch Taal- en Letterkundig Congres ingestelde Belgisch-Nederlandse commissie om ‘eene dialectenkaart te ontwerpen van ons algemeen vaderland’ (Noordegraaf 1979, 41) bestaat er geen direkt verband tussen de enquêtes van Willems en Kern / Te Winkel.

De antwoordschriften werden door Willems zelf in 1885 verzonden en de beantwoordingen bereikten hem tussen 1886 en 1889 (Brok 1979, 134-135). Op grond van wat er bewaard gebleven is bestond de totale respons uit 348 antwoordschriften. Van deze schriften zijn er nadien 7 zoekgeraakt, terwijl het antwoordschrift van Tongerloo (nr. 284bis), aangetroffen in de nalatenschap van Kan. Muyldermans en kennelijk nooit teruggezonden, later in dec. 1942 kon worden toegevoegd. Voor zover na te gaan heeft Willems dit materiaal in geen enkele publikatie verwerkt, noch in publikaties over het materiaal geschreven. Uit zijn nalatenschap zou evenwel blijken dat hij het materiaal aan het bewerken was voor publikatie.

De schenking aan de Koninklijke Vlaamsche Academie

Na zijn dood in 1898 werd de nalatenschap van Willems door zijn zoon in 1908 geschonken aan de Koninklijke Vlaamsche Academie te Gent (VMKVA 1909, 859-860) en sindsdien berusten de antwoordschriften daar. In Bijlage I worden ze opgesomd op grond van de laatste inventarisaties van eind 1977 door E. Smissaert en H. Hogerheijde. Kaart 1 geeft het verspreidingsgebied van de beantwoordingen. Aan de waarde van het enquêtemateriaal en met name het gebruik dat er tot nu toe van gemaakt is, wordt elders in dit nummer aandacht besteed door A. Weijnen. Op deze plaats wordt uitsluitend nader

[p. 54]

RESPONS ENQUêTE WILLEMS (1885)
1-13: Indeling van de Tafereelen

[p. 55]

ingegaan op het gebruik dat Willems er zélf van maakte en in het bijzonder op zijn Vergelijkende tafereelen, in de wandeling de ‘tabellen van Willems’ genaamd.

Alvorens tot een beschrijving van de Vergelijkende tafereelen over te gaan iets over de wederwaardigheden van Willems' onvoltooide dialektnalatenschap zelf. Blijkens een briefwisseling is de nalatenschap rond 1900 door de weduwe Willems aan de Academie ter inzage gegeven op zoek naar mogelijkheden tot voltooiing. Toen dit niet mogelijk bleek, zijn de stukken op 17 nov. 1901 aan haar teruggezonden (brief 2 jan. 1907 arch. KANTL). Haar zoon heeft toen een zelfde poging gedaan en daarbij het materiaal geordend¹ om vervolgens te ontdekken dat er enige stukken ontbraken. De Akademie stuurt haar die stukken terug, maar uiteindelijk blijven er twee stukken zoek². In een brief van 26 jan. 1907 bevestigt de Academie dit verlies. Ruim een jaar later, op 9 mrt. 1908 (arch. KANTL), schrijft de zoon J. Willems de Academie: ‘Alle mijne pogingen om het werk over de Nederlandsche dialekten van wijlen mijnen vader P. Willems te doen voortzetten zijn nutteloos gebleven en ik ben overtuigd dat dit arbeid nimmer zal voleindigd worden’. Hij schenkt daarom de manuscripten aan de Academie ‘op voorwaarde dat die ter beschikking van specialisten gesteld zouden zijn’.

1 Brief J. Willems 24 aug. 1908: ‘Gij zult een cohier met zwarte omslag in wasdoek in de kas vinden. Dat kohier heb ik geschreven, het omvat de lijst van hetgeen de kas bevat en laat den voortgang van het werk begrijpen.’ Dit zwarte schrift is na 1934 zoekgeraakt.

2 Brief Weduwe Willems 22 jan. 1907: ‘Il manque encore une partie du paquet VI lors de l'envoi à l'Academie. Les documents qui manquent se trouvent dans deux couvertures brunes en 8^o, ces couvertures portent pour titre, l'une Oostvlaanderen, l'autre: Zuid-Brabant.’

De inzage van Van Ginneken en Goemans

Op grond van de mededeling hierover in het Jaarboek van 1909 meldt zich als eerste de latere Nijmeegse hoogleraar Jac. van Ginneken met een verzoek ‘om inzage van de nagelaten papieren van Prof. Willems’ (VMKVA 1911, 301-302). In zijn brief van 3 mei 1911 (arch. KANTL) beargumenteert hij dit verzoek als volgt: ‘Er heeft zich namelijk hier een komité gekonstitueerd, om gaandeweg een Nederlandschen taalatlas à la Giliéron (sic HB) te ontwerpen. Leden zijn: Dr. Jos. Schrijnen, J.J. Verbeeten en ondergeteekende. Voorloopig echter zullen wij ons tot de Limburgsche dialekten beperken. Aanvankelijk stond zelfs alleen Hollandsch-Limburg op het program. Als wij evenwel in België steun en medewerkers vinden - wat reeds zeer waarschijnlijk wordt - zullen wij aanstonds de Zuid-Nederl. Limburgsche dialekten mede in kaart

[p. 56]

brengen. Kortweg komt onze methode hierop neer: Eerst sturen wij in navolging van Wenkers Duitschen Sprachatlas, zinnetjes en woordenlijst rond, om die door deskundigen te laten vertalen en invullen. Hebben we zoo een overzicht, dan zenden wij in navolging van Giliéron (sic HB) een tweeden Edmont op pad om in alle kern-plaatsen de natuurlijk op de lijsten slechts ruw aangeduide phonetische verschijnselen nauwkeurig te noteeren, ja zelfs gedeeltelijk phonographisch op te nemen’. Het verzoek van Van Ginneken werd ingewilligd en op grond van de overgebleven korrespondentie valt te rekonstrueren dat hij er gebruik van maakte tot 1 jan 1934. De terugzending had overigens nogal wat voeten in aarde omdat Van Ginneken aanvankelijk van mening was dat het materiaal hem via de Academie geschonken was. Nog één keer gingen de ‘tabellen van Willems’ en enkele antwoordschriften daarna naar Nijmegen: van 24 sept. 1935 tot 29 sept. 1947, toen ze na zijn dood in 1945 door bemiddeling van Grootaers aan de Academie werden terugbezorgd. Vanaf de tweede maal overigens dat hij ze leende werden de Tafereelen IV en V door de toenmalige Vaste Secretaris van de Academie L. Goemans voor eigen gebruik (‘die ik voor 't oogenblik nog aan 't bewerken ben’ Brief 24-9-1934 arch. KANTL) achtergehouden. In de huidige nalatenschap ontbreken deze nog steeds. Blijkens de inventarisatie van 1909 (De Ceuleneer 1909, 288) bestrijken deze taferelen Oost-Vlaanderen, Henegouwen en Zuid-Brabant resp. Zuid-Brabant en Luik. In 1936 verscheen het eerste deel van L. Goemans' Leuvensch Taaleigen. Woordenboek en het is mogelijk dat hij daarvoor dit materiaal ingezien heeft. Niet onwaarschijnlijk ook, omdat ook enkele andere ontbrekende stukken in de nalatenschap van Willems onmiskenbaar wijzen op het Zuid-Brabantse Leuven en omstreken en sterk doen vermoeden dat een deel van de nalatenschap Willems via Goemans is zoekgeraakt en mogelijk berust in diens nalatenschap. Ik doel hier op de ontbrekende groep IV van de Klankleer en vormleer en de ontbrekende antwoordschriften nr. 166 en 167 die beide betrekking hebben op Leuven en zeker in 1943 nog bij Goemans berustten (Goemans 1943, 216). Uit dit overigens kritische artikel over het materiaal Willems volgt dat Goemans minstens ook Tafereel V gebruikte³.

3 Andere ontbrekende stukken zijn de antwoordschriften genummerd 23, 42, 43, 51 en 182. De nrs. 42 en 43, beide ingevuld voor Brussel, waren in 1934 nog aanwezig, nr. 182 (Mechelen) was toen al zoek (gedeeltelijke inventarislijst arch. KANTL 27 nov. 1934). Nr. 51 (alf. tussen Contich en Cortemarck) staat in die lijst voor Bierne, dat later het nummer 31 kreeg. In een later door Pauwels opgestelde lijst van plaatsen (brief 25-1-1967 PJMI) is sprake van drie onvindbare antwoordschriften voor Brussel, wat dus niet juist is. Over het ontbrekende nr. 23 (alf. tussen Beek en Beeringen) is verder niets bekend.

[p. 57]

Ik ga op deze ontbrekende stukken zo uitvoerig in om een mogelijke weg te duiden waarlangs ze op te sporen zijn. Het geval wil dat het niet de eerste stukken zijn, die uit de nalatenschap Willems verdwenen zijn. Tijdens de tweede Dialectologenconferentie op 7 mei 1977 te Amsterdam is namelijk naar aanleiding van een bespreking over de wenselijkheid van microfichering van de antwoordschriften van Willems door de toenmalige voorzitter J. Goossens gekonstateerd dat de zogenaamde tabellen van Willems niet meer te Gent berustten. Op die conferentie werd het vermoeden geuit dat ze, na het gebruik dat Van Ginneken er sinds 1911 van maakte, in Nijmegen waren achtergebleven. Als eerdere beschrijver van de nalatenschap van Van Ginneken (Brok 1970) werd mij toen verzocht de verblijfplaats van de tabellen op te sporen. Na een bevestiging van de verdwijning ervan door de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde te Gent heb ik via bronvermeldingen en opmerkingen in publikaties een lijst samengesteld van instanties en personen, die in het bezit zouden kunnen zijn van (delen van) Van Ginnekens nalatenschap of die daar inlichtingen over zouden kunnen verstrekken. Op grond hiervan nam ik kontakt op met A. Weijnen, indertijd direkteur van de Nijmeegse Centrale voor Dialect- en Naamkunde, met A. Reichling, met W. Mes van het Katholiek Documentatie Centrum en via hem met de beheerder van het bij de Jezuïeten berustende deel van de nalatenschap van Van Ginneken. Toen deze navraag na meer dan een jaar niets opleverde, heb ik M. Hoebeke, de Vaste Secretaris van de Academie, op 27 juni 1978 verzocht in huis een nieuwe zoekaktie te ondernemen, waarna hij me drie weken later verheugd kon melden dat de tabellen zich inderdaad toch nog in de Academie bevonden. De nalatenschap van Willems bleek daar in de loop der jaren ‘over verschillende plaatsen verspreid’ te zijn geraakt. Wellicht is dus de hoop nog gerechtvaardigd dat ook enkele nu nog ontbrekende stukken ooit opgespoord zullen worden.

Beknopte inventaris

Afgezien van de antwoordschriften omvat de nalatenschap van Willems de volgende onderdelen:

1. Vergelijkende tafereelen: Allereerst heeft Willems de door hem ontvangen antwoordschriften gegroepeerd in 13 geografisch samenhangende eenheden. In even zoveel Tafereelen (samen 477 blzz.⁴) noteert hij dan in tabelvorm (vandaar de ‘tabellen van Willems’) de voor hem belangrijke antwoorden per plaats. De Vergelijkende tafereelen bestaan uit 13 oblong-cahiers, waarvan er

4 Bij De Ceuleneer (1909, 288), die een eerste inventaris publiceerde, nog 578 blzz.

[p. 58]

twee zoekgeraakt zijn. In deze cahiers heeft Willems het door de antwoordschriften bestreken gebied als volgt opgesplitst:

I.	Fransch-Vlaanderen en West-Vlaanderen,
II.	West-Vlaanderen (2) en Zeeland,
III.	Anseghem-Ruysselede, Oost-Vlaanderen en Zeeland (2),
IV.	(ontbreekt),
V.	(ontbreekt),
VI.	Antwerpen en West-Limburg,
VII.	West-Limburg (2), Oost-Limburg, Luik (2), Rijnprovincie (Eupen),
VIII.	Oost-Limburg (2), Luik (2), Noord-Brabant,
IX.	Noord-Brabant (2),
X.	Noord-Brabant (3), Zuid-Holland, Utrecht, Gelderland,
XI.	Gelderland (2), Rijnprovincie (2),
XII.	Rijnprovincie (3), Westfalen,
XIII.	Rijnprovincie (4), Oost-Limburg (3), Luxemburg.

De meest linkse kolom van elk blad geeft een selektie van de door hem afgevraagde woorden, daarachter volgt in tabelvorm onder elkaar wat hij op het titelblad de ‘uitspraak’ per ‘gemeente’ noemt. Een voorbeeld zal dit duidelijker maken (cahier I, 1):

	Lederzele	Looberghe	Oxelaer	Cassel	Hazebrouk
akker	id	id	id		id
ladder	leêre	leêre	leere		leere
ader	aoder	ader	aoder	aoder	ae
kamer	a	ao	kâmer	kamer	a
zolder	o	o	ô	ô	o
moeder	oe	oe	id.	oe	id.
boter	bùtter	ùtt	bœuter	œu	butter

Vanaf cahier III noteert Willems boven de kolommen de dag van verwerking. Dit gekombineerd met het jaartal '89, in cahier VII genoemd, leert dat hij met dit reuzenkarwei nagenoeg ononderbroken is bezig geweest van 6 dec. 1888 tot en met 1 sept. 1889. Terugrekenend met zijn konstante gemiddelde van één plaats per dag moet hij half oktober 1888 aan de Tafereelen begonnen zijn.

2. Voorbereidend(e) arbeid: Een wederom geografisch geordende inventaris van klank- en vormverschijnselen uit de Tafereelen, bestaande uit 8 bundels (samen 532 blzz.⁵). Uit de inhoud wordt duidelijk dat dit deel niet

5 Bij De Ceuleneer (1909, 288) nog 843 blzz.

[p. 59]

kompleet is en minstens de stukken ontbeert die in 1901 al ontbraken (zie noot 2). Resteren nu:

I.	Zuid-Tongersch - Maas Rijnlandsch,
II.	Maas Rijnlandsch,
III-VIII	[zonder titel]

3. Klankleer en vormleer: Ten slotte bundelde Willems deze gegevens, ook weer tabellarisch, tot een klank- en vormleer. De gegevens zijn nu ingedeeld in 11 groepen (samen 2839 blzz.⁶), namelijk:

I.	Fransch-Vlaanderen en West-Vlaanderen,
II.	Zeeuwsch-Vlaanderen,
III.	Oost-Vlaamsch en Waasch,
IV.	(ontbreekt),
V.	Hollandsch en Utrecht,
VI.	Zuid-Tongersch,
VII.	Maas-Rijnlandsch (onderverdeeld in drie stukken: A, B en C),
VIII.	Noord-Tongersch,
IX.	Cleefsch-Geldersch,
X.	Veluwsch, Sassisch, Hoogduitsch,
XI.	Keulsch.

In telkens 3 bundels (1. Klankleer, 2. Vervoegingen 3. Verbuiging) groepeerde Willems hierin de uitspraak in de door hem bijeengenomen plaatsen van de â, î, gerekte â, e umlaut van a, i, eu enzovoorts, liefst in bepaalde posities en met de uitzonderingen. Zo behandelt hij ook de konsonanten. In de afdeling Verbuiging behandelt hij onder andere deminutief-suffixen, meervouden, suffixen en woordvorming. In de laatste groep ontbreken de slotafdelingen Vervoeging en Verbuiging, wat erop wijst dat Willems' arbeid door zijn dood afgebroken werd. Op verschillende plaatsen in de tekst kan men op- en aanmerkingen en onderstrepingen aantreffen die zonder enige twijfel van Van Ginneken zijn.

6 Bij De Ceuleneer (1909, 288) nog 3930 blzz.

De waarde van de nalatenschap

Over de waarde van de antwoordschriften zie de bijdrage van Weijnen in dit nummer. Tegen de in de loop der tijd geuite kritiek zou ik daar nog aan willen toevoegen dat de meeste historisch taalkundige artikelen op heel wat minder materiaal berusten en dat de vondst van dergelijk materiaal uit bijv. de 17de eeuw opzienbarend zou zijn.

[p. 60]

De waarde van de Voorbereidende arbeid en de Klankleer en vormleer is ‘slechts’ historisch en zeker niet taalkundig. Ze leveren, in zoverre ze zelf niet meer kompleet zijn, ook geen alternatief voor de zoekgeraakte antwoordschriften.

Op zichzelf is ook de waarde van de Vergelijkende tafereelen nihil. De tabellen omvatten maar een deel uit de antwoordschriften: op zijn best zijn de gegevens identiek, maar dat is niet eens altijd het geval waar er fouten in geslopen zijn of ‘omspellingen’. Alleen al de beknopte overname van de gegevens en het moeilijk leesbare handschrift (het betreft immers kladnotities) maken konsequente raadpleging van de antwoordschriften naast de Tafereelen absoluut noodzakelijk, maar anderzijds kunnen ze toch ook wel eens uitkomst bieden waar de antwoordschriften tekort schieten. Er zijn echter andere redenen waarom het terugvinden van de Tafereelen van belang is:

- Willems noteerde in de tabellen vanaf cahier III vrijwel steeds en in cahiers I en II incidenteel boven iedere plaats zijn indruk van de kwaliteit van de invuller. Deze loopt uiteen van allerbest of excellent via zeer goed tot goed of bon, goed?, de klanken niet zeker, ?, onbeduidend, niet veel te vertrouwen, half en half, niet te vertr., niet zeer juist en slecht. Een aantal aantekeningen op deze plaats duidt eerder op de volledigheid van de beantwoording (zeer onvolled., schier niemendal, (zeer) onvolledig, enz.). Resteren aantekeningen als niet zeker, niet gansch zeker, zeer onzeker, niet altijd zeker, half en half, waarvan de strekking niet duidelijk is, omdat ze soms ook voorkomen in kombinatie met goed of zeer goed. Wellicht betreffen ze dan eerder de lokalisatie van het dialekt. Deze kwalifikaties, die toch de indruk zijn van een tijdgenoot en die minstens berusten op het zeer uitvoerig excerperen van de beantwoordingen, maar mogelijk ook nog op externe gegevens, zijn van zo veel belang dat ik ze in Bijlage I per plaats opgenomen heb.

- Bij de microfichering van de antwoordschriften is op grond van de lijst Smissaert/Hogerheijde voor zover mogelijk de plaatskode volgens Kloeke dan wel Heeroma vastgesteld. In 11 gevallen, in Bijlage I gekenmerkt door ‘olim?’, kon de ligging en derhalve de kode niet vastgesteld worden. Door de geografische indeling van de Tafereelen kon echter wel zekerheid verkregen worden, terwijl op grond hiervan nog eens 5 antwoordschriften van een foute kodering voorzien bleken te zijn⁷. Een onverklaarbaar feit

7 Bij de aanvullingen en verbeteringen van de kodering heb ik daarnaast met vrucht gebruik gemaakt van de door Goeman geëxcerpeerde gegevens van Willems' vraag ‘Dit dialect wordt nog gesproken in de volgende gemeenten en gehuchten: (...)’ (Goeman 1988) en van een kritische blik op mijn kaart van J. Goossens.

[p. 61]

leek aanvankelijk ook dat 10 antwoordschriften in de Tafereelen onder een afwijkende plaatsnaam zijn opgenomen. Nadere bestudering van de antwoordschriften maakt echter duidelijk wat er aan de hand geweest is: Willems noteerde in de schriften die hij verzond bij voorbaat het door hem bij de bewuste korrespondent verwachte dialekt. Deze plaatsnaam is door latere raadplegers beschouwd als de plaats van herkomst van het dialekt, maar in feite bleek Willems in deze 10 gevallen dialekt afkomstig uit een nabijliggende plaats ontvangen te hebben⁸ en die andere, juiste plaats noteert hij in zijn Tafereelen. Ook de meeste van deze verbeteringen zijn in Bijlage I doorgevoerd, waardoor op grond van de Tafereelen nu maar liefst 21 antwoordschriften van een (nieuwe) kodering konden worden voorzien.

- De Tafereelen bevatten een aanzienlijk deel van de gegevens van het zoekgeraakte antwoordschrift nr. 182 van Mechelen [K 330]. Daarnaast bevatten ze deze gegevens (uit eerder zoekgeraakte antwoordschriften?) voor Merken of Mercken [= Merkem N 029?], Overflakkee, Sprundel [K 177b] en Pier [Lʹ5,7].

Amsterdam

Drs. Har Brok

8 Zo noteert bijvoorbeeld de invuller van het antwoordschrift Heinsberg (nr. 121) ‘Bei vorliegender Arbeit richtete ich mich durchweg nach den Dialekt meines Geburtortes’, namelijk Karken, enz.

Bijlage I:
Plaatsen met antwoordschrift

Nr.	Plaats	Kode	Tafereel; kwalifikatie
1	Aken	Mʹ3,10	13; goed zeer
2	Aalst	O 61	[4]
3	Aardenburg	I 125	2
4	Aarschot (1)	P 25	[5]
5	Aarschot (2)	P 25	[5]
6	Alphen	L 89	10; goed
7	Amerongen	F 189	10; goed
8	Anseghem	O 182	3; goed
9	Antwerpen (1)	K 244	6; goed?

[p. 62]

10	Antwerpen (2)	K 244	6; onbeduidend
11	Arcen	L 250	8; goed
12	Arendonck	K 240	6; goed
13	Asch^9	L 417	7; goed
14	Asper	O 86	3; zeer goed
15	Assche (-ter-Heide)	O 162/66a [olim O 162]	[5]
16	Assenede	I 161	3; zeer goed (...?)
17	Aubel	Q 249	7;?
17bis	Avezaath	L 42	10; niet zeker (op titelblad: Geheel onbruikbaar...)
18	Axel	I 140	2
19	Baarle-Nassau	K 195	9; goed?
20	Baelen	Q 279	7; zeer goed
21	Bautersem	P 102	[5]
22	Beek	Q 19	8; zeer goed^10
[23	onbreekt	-	-]
24	Beeringen	K 358	7; zeer goed
25	Belle (1)	N 162	1
26	Belle (2)	N 162	1
27	Bergen-op-Zoom	I 79	10; goed
28	Berg Ste Winox	N 5	1; bon
29	Berthen	N 112	1
30	Beveren	I 178	3; goed
31	Bierne	N 4	1; bon
32	Bilsen	Q 83	7; zeer goed
33	Blankenheim	Qʹ6,7 [olim?]	13; goed
34	Boekel	L 183	8; zeer goed
35	Boom	K 287	6; goed
36	Borgloon	Q 156	7; niet zeker
37	Boxmeer	L 187	8
38	Brecht	K 206	6; goed

9 In Tafereel 7 onder de naam Niel(-bij-Asch) en wellicht ook beter daar te lokaliseren, omdat de invuller Niel bij Asch (L 418) als geboorteplaats opgeeft.

10 Zie voor dit antwoordschrift ook Goossens 1982, 35 ev.

[p. 63]

39	Breda	K 160	9; zeer onzeker
40	Bree	L 360	7; zeer goed, tot na de werkw.
41	Brugge	H 36	2; bon
[42	ontbreekt [olim Brussel]	-	-]
[43	ontbreekt [olim Brussel]	-	-]
44	Budel	L 285	9; zeer goed
45	Büderich	Bʹ6,4	11; goed
46	Capelle ten Bossche	K 324	[5]
47	Cassel	N 97	1
48	Chaam en Gilze (= Gilze)	K 182 [olim K 181]	9; zeer goed
49	Contich (1)	K 283	6; goed, niet gansch zeker
50	Contich (2)	K 283	6; goed
[51	ontbreekt [olim Bierne]	-	-]
52	Cortemarck	H 115	2
53	Cranenburg	z 3, 11	11; goed
54	Crefeld	Eʹ6,6	12; goed
55	Cruyshouten	O 84	3;?
56	Culemborg	K 39	10; zeer onvolled., schier niemendal
57	Cuyk	L 159	8;?
58	Damme	H 14	2
59	Deinze	O 14	3; niet veel te vertrouwen
60	Denderleeuw	O 148	[4]
61	Dendermonde	I 262	[4]
62	Diepenbeek	Q 71	7;? goed
63	Diest	P 41	[5]
64	Diksmuide	H 108	1
65	Dinslaeken	Cʹ7,2	12; goed
66	Dinteloord	K 151	10; goed
67	Doesburg	F 204	11;?
68	Dongen	K 163	9; goed, niet zeker
69	Dordrecht	K 94	10; goed

[p. 64]

70	Droogenbosch	O 252	[5]
71	Druten	L 54	10; goed
72	Duffel	K 293	6; goed
73	Duinkerken	H 74	1
74	Duisburg	P 128	[5]
75	Duisburg	Dʹ7,10	12
76	Düsseldorf	Gʹ7,4	12; goed
77	Dussen	K 128	9; niet gansch zeker
78	Ede	F 193	10; zeer goed
79	Edinghen	O 281	[4]
80	Eecloo	I 158	3;?
81	Eerbeek	F 176	11;?, niet zeker
82	Eeckeren	K 225	6; goed
83	Elberfeld	Fʹ9,11	12;?
84	Emmerich	y 4,4	11; zeer goed
85	Epen	Q 207	7; zeer goed
86	Erkelenz	Iʹ4,5	12; zeer goed
87	Erps-Querbs	P 73	[5]
88	Esschen	K 189	6; goed
89	Etten	K 176	9; goed
90	Etterbeek	P 66a	[5]
91	Eupen	Q 284	7; goed
92	Everbeke	O 212	[4]
93	Eysden^11 (= Gronsfeld)	Q 193 [olim Q 198]	8;?
94	Fall-Mheer	Q 178	7; zeer goed
95	Galmaerden	O 232	[4]
96	Gangelt	Kʹ2,3	12;?
97	Geraardsbergen (1)	O 228	[4]
98	Geraardsbergen (2)	O 228	[4]
99	Geldern	Cʹ4,5	11; goed
100	Gemert	L 207	9;? goed
101	Genck	Q 3	7; zeer goed
102	Gennep	L 164	8; goed

11 In Tafereel 8 onder de naam Gronsfeld (met doorgestreept Eijsden!). De invuller is bovendien geboren en Hoofd der School te Gronsfeld.

[p. 65]

103	Gent	I 241	[4]
104	Gheel	K 307	6; goed
105	Glabbeek	P 99	[5]
106	Goch	Aʹ3,6	11; zeer goed
107	Gorinchem	K 99	10; goed, niet zeker
108	Goyk	O 239	[4]
109	Grathem	L 326	8; goed
110	Grevenbroich	Hʹ6,2	13
111	Groot-Ammers	K 19	10; goed
112	Gulpen	Q 203	7;??
113	Gummersbach	Iʹ12,8	13; goed
114	Halle	O 286	[4]
115	Hamme (1)	I 213	[4]
116	Hamme (2)	I 213	[4]
117	Hamont	L 286	7; zeer goed
118	Hasselt	Q 2	7; goed
119	Hazebrouck (1)	N 155	1
120	Hazebrouck (2)	N 155	1
121	Heinsberg (= Karken)^12	Hʹ3,18 [olim Iʹ15,5]	12; zeer goed
122	Heerlen	Q 113	7; zeer goed
123	Heesch	L 149 [olim L 66]	8; onvolledig
124	Heeze	L 261	9;?
125	Hei-Kruis	O 276	[4]
126	Heist op den Berg	K 339	6; goed
127	Helchteren	L 413	7; goed, niet zeker
128	Helden	L 291	8; zeer goed
129	Hemmerden	Hʹ6,15 [olim Cʹ13,3]	13; onvolledig, onzeker
130	Herck de Stad	P 050	7; goed?
131	Herenthals	K 274	6; goed
132	Heusden	K 135	9; goed
133	Herzogenrath	Lʹ3,4	13; goed
134	Hilvarenbeek	K 197	9;? goed?
135	Hoboken	K 249	6; goed
136	De Hoeven	K 175	9; zeer go(ed)

12 In Tafereel 8 onder de naam Karken, zie verder voetnoot 8.

[p. 66]

137	Hondschoote	N 13	1
138	Hoofdplaat	I 110	2
139	Hooghlede	N 34	2; bon
140	Hoogstraeten	K 207	6; niet zeker
141	Horst	L 246	8; goed
142	Huissen	L 26	11
143	Iseghem	N 45	2
144	Isenburg	Qʹ12,17	13;?
145	Jülich	Kʹ5,13	13; zeer goed
146	Kaiserswerth	Fʹ7,7	12; goed
147	Kaldenkirchen	Fʹ4,1	12; goed
148	Keken	y 3,2	11; niet gansch zeker
149	Kempen	Eʹ5,8 [olim?]	12
150	Kerkdriel	L 92	10; goed
151	Keulen en Düren	Kʹ8,5 en Mʹ5,12 [olim?]	13
152	Kevelaer	Bʹ4,5	11; goed
153	Kieldrecht	I 147	3; niet gansch zeker
154	Kloosterzande	I 116c	3; niet zeker
155	Klundert	K 154	10; goed, zeer onvolledig
156	Knesselaere	I 185	3; half en half
157	Knocke	H 2	1
158	Koewacht	I 168c	3;?
159	Kortrijk	N 141	2
160	Landen	P 171	[5]
161	Landscauter	O 27	[4]
162	Lechenich	Mʹ7,8	13; goed
163	Lederzeele	b 19	1
164	Leerdam (= Schoonrewoerd)^13	K 36 [olim K 73]	10; goed, niet gansch zeker
165	Lennep (= Kräwinklerbrücke)^14	Gʹ10,8	12

13 In Tafereel 10 onder de naam Schoonrewoerd. De in Friesland geboren invuller is bovendien Hoofdonderwijzer in deze plaats.

14 In Tafereel 12 onder de naam Kräwinklerbrücke. De invuller is Hauptlehrer in deze plaats.

[p. 67]

[166,167	ontbreekt [olim Leuven]^15	-	-]
168	Lier	K 291	6; goed
169	Lieshout	L 203	9; goed
170	Linnich	Kʹ4,2	13; zeer goed
171	Loker bij Meesen	N 116	1
172	Lokeren	I 208	[4]
173	Lommel	K 278	6; goed
174	Loo	N 21	1
175	Looberghe	b 10	1
176	Lubbeek	P 94	[5]
177	Lüttringhausen	Gʹ10,7	12
178	Maaseik	L 372	7;?
179	Maashees	L 212	8; goed
180	Maastricht	Q 95	7; zeer goed
181	Maldegem	I 154	3; zeer goed
[182	ontbreekt [olim Mechelen]	-	6; zeer goed]
183	Meenen	N 132	2
184	Merchtem	O 69	[5]
185	Middelburg	I 126	3
186	Millingen	L 75	11; goed, niet gansch zeker
187	Moll	K 276	6; goed
188	Montfoort	E 217	10;?
189	Moorseele	N 87	2
190	Moulingen	Q 199	8;?
191	Müllheim a/d Ruhr	Dʹ8,10 [olim?]	12; goed
192	Nazareth	O 18	3; zeer goed/goed
193	Nederbrakel	O 208	[4]
194	Neeritter	L 321	8; zeer goed
195	Neerpelt	L 312	7; goed(?)
196	Neuss	Gʹ7,14	12; goed
197	Nevele	I 233	3; niet zeker
198	Nideggen	Nʹ5,14	13; goed
199	Nieuport	H 46	1

15 Enkele gegevens uit dit materiaal zijn verwerkt in Goemans 1943, 213-219.

[p. 68]

200	Ninove (1)	O 152	[4]
201	Ninove (2)	O 152	[4]
202	Nukerke	O 202	[4]
203	Nijmegen	L 071	10; goed
204	Odenkirchen (= Giesenkirchen)	Hʹ5,13 [olim Hʹ5,5]	12; goed
205	Oedelem	I 153	2
206	Oirsbeek	Q 33	8; goed
207	Oirschot	K 187	9;?
208	Oisterwijk	K 185	9; niet zeker, goed
209	Olpe	Iʹ10,7 [olim?]	13; goed
210	Oostende	H 16	1; excellent
211	Oosterhout	K 161	9; goed
212	Oosterzele	O 30	-; (op titelblad: slecht)
213	Oostham	K 315	6; goed
214	Oostroosebeke	O 4	2
215	Opheusden	L 13	11; goed
216	Opwijck	O 68	[5]
217	Oss	L 99	8; niet zeker
218	Ossendrecht	I 118	10; goed
219	Oudenaerde	O 98	[4]
220	Overpelt	L 314	7;?
221	Overyssche	P 133	[5]
222	Oxelaere	N 100	1; bon
223	Peer	L 355	7;?
224	Poelcapelle	N 31	2; excellent
225	Poperinghe	N 67	-
226	Posterholt	L 387	8; de klanken niet zeker
227	Puers	I 268	6; zeer goed
228	Quadrath (= Bergheim)	Kʹ6,7 [olim?]	13
229	Ravestein	L 102	8;?
230	Reekheim (= Rekem)	Q 12 [olim?]	7; goed
231	Rees	z 5,11	11; goed
232	Reyen bei Mörs (= Ragen)	Dʹ6,15 [olim?]	11
233	Renswoude	F 190	10; onvolledig en onzeker

[p. 69]

234	Rethy	K 241	6; (goed)
235	Reusrath	Hʹ8,13	13; goed
236	Roermond	L 329	8; zeer goed
237	Ronse	O 265	[4]
238	Rosendaal	K 174	10; goed?
239	Rousbrugge-Haringhe	N 17	1; excellent
240	Rousselaere	N 38	2; excellent
241	Ruddervoorde	H 72	2
242	Rumpt	K 77a	10; niet zeker
243	Ruppichteroth	Lʹ11,13	13;?
244	Ruysselede	I 223	3; niet te vertr.
245	Sas van Gent	I 162	3; slecht
246	Schyndel	L 179	8;?
247	Seevergem	O 21	3; goed
248	Sevenum	L 266	8; goed
249	's Hertogenbosch	K 150	9; goed
250	Siegburg (1)	Mʹ10,3	13
251	Siegburg (2; = Overath)	Kʹ10,9 [olim Mʹ10,3]	13
252	Simpelveld	Q 116	13; allerbest
253	St. Geertruidenberg (= Geertruidenberg)	K 129	9; zeer goed, niet gansch zeker
254	St. Genesius Rode	P 198	[5]
255	St. Gillis Waes	I 173	3; goed
256	St. Joris Weert	P 130	[5]
257	St. Joris Winghe	P 93	[5]
258	St. Maria Oudenhove	O 127	[4]
259	St. Nikolaas	I 175	[4]
260	St. Oedenrode	L 200	9;? goed
261	St. Pieters Jette	O 174a	[5]
262	St. Quintens Lennik	O 238	- (geen titelblad)
263	St. Truiden	P 176	7; goed
264	Sittard	Q 20	8; allerbest
265	Sleydinghe	I 195	3;?, niet juist
266	Solingen	Gʹ9,19	12; goed
267	Sonsbeck	Bʹ5,4	11; zeer goed

[p. 70]

268	Sotteghem	O 117	[4]
269	Stabroek	K 203	6; goed
270	Steele a.d. Ruhr	Dʹ9,7	12; goed
271	Steenbergen	I 57	10; goed?
272	Stekene	I 171	3; (...?), goed
273	Stevensweert	L 378	8; goed?
274	Stockheim (=Stokkum)	L 423 [olim Mʹ6,9]	7;?
275	Stolberg	Mʹ4,5	13;?^16
276	Straelen	Dʹ4,4	11; onvoll.
277	Stryen	K 124	10; goed
278	Tessenderloo	K 353	6; goed
279	Thieldonck	P 21	[5]
280	Thielt	H 123	2
281	Thienen	P 145	[5]
282	Tholen	I 77	2
283	Tilburg	K 183	9; goed maar onvolledig
284	Tongeren	Q 162	7; goed
284 bis	Tongerloo	K 309	-; (nagekomen dec. 1942)
285	Torhout	H 116	2
286	Trier	Yʹ6,7	13; goed
287	Turnhout	K 237	6;?
288	Twello	F 155	11; goed, niet gansch zeker
289	Uddel	F 127	11; goed
290	Uedem (1)	Aʹ4,7	11; zeer goed
291	Uedem (2)	Aʹ4,7	11; goed
292	Uerdingen	Eʹ6,4	12; goed
293	Utrecht	E 192	10; goed
294	Vaals	Q 222	13; goed

16 Het titelblad geeft als dialekt op: ‘Stollberg (of Kohlscheidt?)’ en daaronder ‘(Pier)’, waardoor het dialekt van dit antwoordschrift ook wel gesitueerd wordt in Pier. Uit de tabellen, waarin zowel Stollberg als Pier geëxcerpeerd zijn, blijkt dat Willems zelf dit antwoordschrift typeert als geldend voor Stollberg. Een antwoordschrift voor Pier ontbreekt overigens in de nalatenschap (zie ook Bijlage 2).

[p. 71]

295	Valkenburg	Q 101	8; goed
296	Venlo	L 271	8; goed
297	Venray	L 210	8; goed
298	Veurne	H 84	1; excellent
299	Vianen	K 30	10; zeer onzeker
300	Vilvoorden	P 10	[5]
301	Vleteren	N 110	1
302	Vlierden	L 243	9; goed
303	Vlierzele	O 49	[4]
304	Vlisseghem	H 6	1
305	Voorthuizen	F 144	10; best
306	Waalre	L 257	9; goed
307	Waalwijk	K 141	9; goed
308	Wachtendonk	Eʹ5,1	11; goed?
309	Wageningen	L 10	11;?
310	Waldbillig (Luxemburg)	Yʹ4,08 [olim?]	13
311	Waldenrath^17	Iʹ3,12	12; goed?
312	Waldfeucht	Iʹ2,12 [olim?]	12; goed
313	Wanroy	L 184	8; goed
314	Watervliet	I 133	3; zeer goed
315	Weert	L 289	8; zeer goed
316	Werchter	P 26	[5]
317	Werden	Eʹ9,12	12; zeer goed
318	Wesel	Bʹ6,1	11; niet zeker
319	Westdorpe	I 166	3; zeer goed
320	Westerloo	K 310	6; goed
321	Westmalle	K 230	6;?
322	West-Nieuwkerke	N 163	1; niet zeker
323	Wetteren	I 255	[4]
324	Weurt	L 65a	10; zeer goed
325	Willich	Fʹ6,5	12; goed
326	Wilp	F 156	11; zeer goed
327	Wonterghem	O 7	3; niet zeer juist
328	Wormhout	N 53	1

17 In Tafereel 12 onder de naam Straeten.

[p. 72]

329	Woumen	H 112	1
330	Würm bei Lindern	Kʹ4,1 [olim?]	12; zeer goed
331	Wychen	L 106	10; zeer goed
332	Xanthen	Bʹ5,1	11
333	Iperen	N 72	1
334	Yzendyke	I 128	2
335	Zaffelaere	I 204	3; zeer goed maar onvolledig
336	Zalt-Bommel	K 117	10; goed
337	Acht Zaligheden (Duisel)	K 219	9; allerbest
338	Zele (1)	I 258	[4]
339	Zele (2)	I 258	[4]
340	Zevecote	H 57	1
341	Zevenaar	L 33	11; goed
342	Zevenbergen	K 155	9
343	Zomeren	L 264	9; goed, niet altijd zeker
344	Zomerghem	I 192	3; zeer goed
345	Zout-Leeuw	P 112	[5]
346	Zuidzande	I 106	2
347	Zundert	K 190	9

Bijlage II:
In de tabellen verwerkte plaatsen zonder antwoordschrift

Nr.	Plaats	Kode	Tafereel: kwalifikatie
-	Merken	[= Merkem N 29?]	1
-	Overflakkee	-	2
-	Mechelen	K 330	6; zeer goed
-	Sprundel	K 177b	9; goed
-	Pier	Lʹ5,7	13;?^18

18 Zie ook voetnoot 16.

[p. 73]

Bibliografie en afkortingen:

Brok, H.J.T.M.
	1970	‘Het Archief Van Ginneken’. Mededelingen van de Nijmeegse Centrale voor Dialect- en Naamkunde 9, 7-19.
Brok, H.
	1979	‘Iep en olm in de Nederlandse dialekten’, in: Gerritsen 1979, 129-141.
De Ceuleneer, A.
	1909	‘Pieter Willems, zijn leven en zijne werken’. Jaarboek der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde 23, 213-337.
Gerritsen, M. (red.)
	1979	Taalverandering in Nederlandse dialekten. Honderd jaar dialektvragenlijsten: 1879-1979. Muiderberg.
Goeman, A.
	1988	‘Dialectes et jugements subjectifs des locuteurs. Quelques remarques de méthode à propos d'une controverse’, in: Espaces Romans. Etudes de dialectologie et de géolinguistique offertes à Gaston Tuaillon. Grenoble 3, 1988. Vol II (ter perse).
Goemans, L.
	1943	‘De zegslieden bij het phonetisch dialectonderzoek’, in: Album René Verdeyen. Bruxelles/Den Haag, 213-219.
Goossens, P.
	1982	‘Het manuscript van Louis Roebroek’, in: ‘Dialect van Beek-Elsloo’ door J.L.H. Roebroek (1851-1924), met inleidingen door F. Ramaekers en P. Goossens. [Beek] [serie ‘Wat Baek ós bud’ dl. 3]
KANTL: Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde te Gent.
Noordegraaf, J.
	1979	‘“Eene linguistische kaart van Nederland”. Rondom de dialectenquête van 1879’, in: Gerritsen 1979, 36-51.
PJMI: P.J. Meertens-Instituut te Amsterdam.
VMKVA: Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde.