Taal en Tongval. Jaargang 41

[p. 74]

Hoe betrouwbaar is Willems?
Twee onderzoekjes
J. de Rooij

1. hebben/zijn geweest

Kaart 1a brengt in beeld welke hulpwerkwoorden de invullers van de enquête-Willems opgegeven hebben in het perfectum van het werkwoord zijn (blad 32). Voor de karteringsmethode verwijs ik naar De Rooij (1988: 20-21). Daaraan kan toegevoegd worden, dat het half-zwart half-witte teken hier gebruikt is als in het hele paradigma vormen van hebben én zijn waren opgegeven, terwijl de tekens voor ‘vooral hebben’ resp. ‘vooral zijn’ gemengde opgaven voorstellen waarin vormen van hebben resp. zijn in de meerderheid waren.

Kaart 1b geeft eveneens het hulpwerkwoordelijk gebruik bij zijn weer; het is een gedeelte van kaart 7 van De Rooij (1988), gebaseerd op dialectvragenlijsten uit 1970. Optimaal vergelijkbaar zijn de kaarten 1a en 1b natuurlijk niet: de eerste is gebaseerd op een abstract paradigma, de tweede op een concrete zin. Wel is geprobeerd als tegenhanger van kaart 1a een kaart te kiezen die geacht kon worden zoveel mogelijk met de eerste overeen te komen. Daarom is hier de kaart afgedrukt van de zin die in De Rooij (1988) het hoogste aantal hebben-opgaven bevatte. Immers, het hulpwerkwoord hebben moet een eeuw geleden gebruikelijker geweest zijn dan in 1970 (voor het verschil tussen 1970 en 1985: zie De Rooij 1988: 39); bij gebruik van een ‘sterke’ hebben-zin uit 1970 zal de overeenkomst in de kaartbeelden dus het grootst zijn.

De verwachting was nu, dat op beide kaarten dezelfde geografische spreiding herkenbaar zou zijn, en dat verschillen in het algemeen zouden gaan in de richting van meer hebben op kaart 1a en dus meer zijn op kaart 1b. Bij vergelijking van de kaarten blijkt deze verwachting bewaarheid te worden. Op beide kaarten zijn een westelijk hebben-gebied (West- en Oost-Vlaanderen), een oostelijk zijn-gebied (de beide Limburgen en Oost-Noord-Brabant) en een daartussenin liggend menggebied te onderscheiden. (Frans-Vlaanderen, dat alleen op kaart 1a, en de Zeeuwse eilanden, die alleen op kaart 1b voorkomen, vallen buiten de vergelijking; ten noorden van het hier afgebeelde gebied heeft de enquête-Willems alleen gegevens voor een paar verspreide plaatsen.) In aanmerking genomen dat het plaatsennet van kaart 1b dichter is dan dat van kaart 1a, zijn er in België geen opvallende verschillen tussen de kaarten te

[p. 75]

KAART 1a
Hulpwerkwoord in het paradigma van zijn (ik heb/ben geweest, enz.)
(enquête-Willems)

[p. 76]

KAART 1b
Jan ... jaren in Amerika geweest.
(Dialectvragenlijst 1970)

[p. 77]

constateren; in Nederlands Noord-Brabant, waar de ontwikkeling van de dialecten richting standaardtaal in de in kaart gebrachte periode sneller gegaan is, komt hebben op kaart 1a inderdaad meer en verder naar het oosten voor dan op kaart 1b, zij het al steeds naast zijn.

Verdacht lijken me op kaart 1a de vier Frans-Vlaamse opgaven die zijn bevatten. Ze zijn afkomstig uit Duinkerke H 74, Wormhout N 53, Hazebroek N 155 en Vleteren N 110. Op de vragenlijst van laatstgenoemde plaats is de notitie te vinden (van Willems zelf?): ‘Letterkundig. Geen staat op te maken. Niets mede te doen’. Misschien geldt iets dergelijks ook voor de andere drie?¹

In het algemeen meen ik echter uit de vergelijking van de kaarten 1a en 1b te mogen opmaken - ervan uitgaande dat 1b, onderdeel van een uitvoerige en diepgaande studie waarvoor veel materiaal verwerkt is, betrouwbaar genoemd mag worden-dat kaart 1a een betrouwbaar beeld geeft van de laat 19e-eeuwse dialecttoestand.

1 In de ‘taferelen’ van Willems (zie de bijdrage van Har Brok in deze bundel) komt voor deze Frans-Vlaamse plaatsen geen kwalificatie voor.

2. Het voegwoord na zo + adjectief

Kaart 2a laat zien welk voegwoord de invullers van de enquête-Willems opgegeven hebben in de zin hij is zoo groot als ik (blad 15), dus na zo + adjectief. Kaart 2b geeft hetzelfde weer voor de zin Onze metser/metselaar is zo vet als .... (zin 46 uit de Reeks Nederlandse Dialectatlassen); het is kaart II uit De Rooij (1965). Hoewel de zinnen niet precies dezelfde semantische waarde hebben, lijken de beide kaarten goed vergelijkbaar; in elk geval (nog) beter dan 1a en 1b.

Vergelijken we de kaarten - waarbij ik me beperk tot de taalvormen die ze allebei vertonen - dan constateren we in zoverre overeenkomst, dat het type als in beide gevallen domineert en in een groot middengebied (vrijwel) alléén voorkomt. In een groot westelijk en een klein oostelijk randgebied vertonen de kaarten echter - ook als we rekening houden met het plaatsennet, dat op kaart 2b aanzienlijk dichter is dan op kaart 2a - opmerkelijke verschillen.

Het westelijke gebied omvat Frans-, West- en ongeveer de westelijke helft van Oost-Vlaanderen. Op kaart 2b is dit gedeelte te karakteriseren als een of-gebied, waarin ook nogal dikwijls lijk voorkomt en maar zelden (en dan nog vooral aan de oostrand) als. Op kaart 2a komt of niet veel vaker voor dan als, en lijk maar één keer.

Aan de zuidoostelijke periferie tekent zich op kaart 2b een klein maar hecht wie-gebied af, terwijl wat verder naar het westen en het noorden ook nog een

[p. 78]

KAART 2a
Voegwoord in ‘hij is zoo groot als ik’
(enquête-Willems)

[p. 79]

KAART 2b
Onze metser (= metselaar) is zoo vet als ...
(RND z. 46)

[p. 80]

enkele keer wie voorkomt. Op kaart 2a zien we in dit gebied maar twee maal wie.

Deze discrepantie tussen de kaarten 2a en 2b is theoretisch op drie manieren te verklaren.

De mogelijkheid dat kaart 2b niet betrouwbaar is, lijkt me - gezien de bekende kwaliteiten van de RND, in dit geval nog bevestigd door tal van gegevens uit de literatuur (zie De Rooij 1965: 17-22) - zonder meer te verwerpen.

De tweede mogelijkheid is, dat de kaarten 2a en 2b verschillende fasen van een taalontwikkeling weergeven. Het oorspronkelijke als zou dan in het westen steeds meer vervangen zijn door of en in mindere mate door lijk, in het zuidoosten door wie. Nu geloof ik wel dat een dergelijke ontwikkeling zich - althans in het westen, waar ik me verder toe beperk - in de geschiedenis van het Nederlands ooit heeft voorgedaan (zie De Rooij 1972: 199-203). Maar ik geloof niet dat de kaarten 2a en 2b deze ontwikkeling weerspiegelen. Ten eerste zou in dat geval de ingrijpende verandering die kaart 2b dan ten opzichte van kaart 2a laat zien, in veertig à vijftig jaar hebben plaatsgevonden (het materiaal voor de Vlaamse RND-delen is in de jaren twintig en dertig verzameld), wat zeker voor de als conservatief bekend staande Frans- en Westvlaamse dialecten onwaarschijnlijk snel is. Ten tweede zou deze ontwikkeling tegen de standaardtaal ingegaan zijn. Ten derde zijn er nogal wat aanwijzingen dat het of-gebied groter is geweest dan op kaart 2b te zien is (zie De Rooij 1965: 21), zodat er juist sprake zou zijn van de omgekeerde ontwikkeling.

Ik meen daarom te moeten kiezen voor de enig overgebleven mogelijkheid, namelijk dat kaart 2a geen betrouwbaar beeld geeft van de laat 19e-eeuwse dialecttoestand.

3. Oorzaken van de (on)betrouwbaarheid

De invullers van de enquête-Willems behoorden tot de eerste generatie dialectinformanten. Ze hadden dus nog niet de ervaring in het waarnemen en weergeven van dialectverschijnselen die hun collega's van een eeuw later veelal hebben. Het is dus niet onbegrijpelijk dat hun opgaven niet altijd betrouwbaar zijn. Maar waarom zijn ze dat wel als het om het hulpwerkwoord bij geweest, en niet als het om het voegwoord na zo + adjectief gaat?

Ik kan daarvoor twee oorzaken aanwijzen. De eerste heeft te maken met het taalgebruik zelf. Welk hulpwerkwoord gebruikt wordt bij geweest, zal waarschijnlijk meer opvallen en daardoor beter in het taalbewustzijn verankerd zijn dan welk voegwoord voorkomt na zo + adjectief. Dit laatste geldt in ieder geval voor de twee belangrijkste varianten, als en of, in de Vlaamse

[p. 81]

dialecten. Het voegwoord als klinkt daar veelal als os, zodat het niet veel verschilt van of (De Rooij 1965: 14), en bovendien komen in sommige syntagma's zowel os als of voor (bijvoorbeeld in dubitatieve functie: zie De Rooij 1965: 82-85).

De tweede oorzaak heeft te maken met de manier waarop in de enquête naar het taalgebruik gevraagd is. In de bovenmarge van de bladzij waar het perfectumparadigma van zijn rechts bovenaan staat, is onder andere de aanwijzing opgenomen: ‘Men lette vooral op... of men zegt: ik ben geweest of ik heb geweest’. Hier wordt het hulpwerkwoord dus speciaal in de aandacht aanbevolen. Boven de zin hij is zoo groot als ik, die gevolgd wordt door hij is grooter dan ik, staat: ‘Men wordt verzocht op te letten of het volk als of dan gebruikt’. Hier wordt dus alleen speciaal gevraagd naar het voegwoord na comparatief (de aloude ‘als of dan’-kwestie), niet naar het voegwoord na zo + adjectief (positief). Bovendien wordt van eerstgenoemd voegwoord stilzwijgend aangenomen dat het, als het niet dan is, als zal luiden, terwijl hiervoor in het of-gebied eveneens of gebruikt wordt (zie De Rooij 1965: 27).²

De tweede oorzaak is waarschijnlijk belangrijker dan de eerste. Dat meen ik althans te mogen opmaken uit de dialectweergaven van de zinnen wij zijn wezen visschen en zij is wezen springen, die anderhalve kolom verder dan het perfectumparadigma van zijn zijn opgenomen. In de gevallen waarin zowel het perfectumparadigma als deze twee zinnen zijn vertaald, en in de zinnen een vorm van zijn (wezen, weest, geweest e.d.) voorkwam, had hetzelfde hulpwerkwoord ingevuld moeten zijn. Dit geldt uiteraard voor de dialecten waar bij zijn steeds hetzelfde hulpwerkwoord voorkomt; daar waar het hulpwerkwoordelijk gebruik varieert met het zinstype, neemt het syntagma ‘hulpwerkwoord’ + wezen + infinitief’ een middenpositie in op de hebben-zijn-lijn (De Rooij 1988: 34, fig. 1), en bevordert het het gebruik van één van beide hulpwerkwoorden dus niet.

Vergelijking van het perfectumparadigma en de twee zinnen met wezen gaf het volgende beeld. In 87 gevallen was geen vergelijking mogelijk, bijvoor-

2 Het is theoretisch mogelijk dat de als-opgaven in het of-gebied allemaal afkomstig zijn van toch al onbetrouwbare informanten. Uit de taferelen van Willems is dat echter in elk geval niet af te leiden. Van de desbetreffende antwoordschriften komt in de meerderheid van de gevallen (20 van de 32) in de taferelen geen kwalificatie voor. Van de resterende 12 zijn de kwalificaties 8 maal positief (‘excellent’, ‘zeer goed’, ‘goed’, ‘bon’) en 4 maal twijfelachtig of negatief (‘?’, ‘? niet juist’, ‘niet te vertr.’, ‘slecht’). Hierbij moet volledigheidshalve wel aangetekend worden dat Willems veel vaker een positieve of geen kwalificatie geeft dan een twijfelachtige of negatieve, zoals de bijlagen bij het artikel van Har Brok in deze bundel duidelijk te zien geven.

[p. 82]

beeld omdat in de dialectvertaling van de twee zinnen geen vorm van zijn (als niet-hulpwerkwoord van tijd) voorkwam (wij zijn gaan vissen e.d.). Van de overblijvende opgaven (181) bevatte de meerderheid (123) dezelfde, maar een niet onaanzienlijke minderheid (58) verschillende hulpwerkwoorden. Hiervan vertoonden er 13 (meer) zijn in het paradigma en (meer) hebben in de wezen-zinnen, en 45 het omgekeerde. Deze discrepantie, en vooral ook deze overwegende neiging tot het hulpwerkwoord van het voorbeeld en van de standaardtaal in de wezen-zinnen, lijken me vooral te verklaren door de verminderde aandacht voor het hulpwerkwoord bij het vertalen van die zinnen.

De algemene conclusie hieruit moet wel zijn, dat het materiaal-Willems voorzichtig gehanteerd moet worden, en dat bij de beoordeling van de betrouwbaarheid ervan vooral moet worden gelet op de manier waarop de vragen gesteld zijn en voor bepaalde dialectverschijnselen al dan niet uitdrukkelijk de aandacht gevraagd is.

Bibliografie

Rooij, J. de
	1965	Als-of-dat. Een semantisch-onomasiologische studie over enkele subordinerende conjuncties in het ABN, de Nederlandse dialecten en het Fries, vergelijkendsynchronisch beschouwd. Van Gorcum & Comp. N.V., Assen.
	1972	‘Als of dan’, in: NTg 65, 199-209.
	1988	Van hebben naar zijn. Het gebruik van hebben en zijn in de voltooide tijden (actief) van zijn, gaan, vergeten en verliezen in standaardtaal, ouder Nederlands en dialect. P.J. Meertens-Instituut, Amsterdam.