Taal en Tongval. Jaargang 40

[p. 35]

‘Op’ in plaats van ‘in’ je overhemd naar buiten gaan
W. van Anrooij, C. van Bree

Tijdens een gesprek in het voorjaar van 1979 werd een van de auteurs van dit artikeltje (W. van Anrooij (Leiden)) door een vriend (D.M. de Vos (Leiden)) geattendeerd op het feit dat hij een op zijn minst gezegd nogal ‘eigenaardige’ constructie gebruikte. In plaats van het standaardtalige ‘in je overhemd naar buiten gaan’ werd gekozen voor de variant ‘op je overhemd naar buiten gaan’. Bij navraag onder vrienden en kennissen in Leiden en omgeving bleek de vervanging van het voorzetsel ‘in’ door ‘op’ inderdaad als hoogst ongebruikelijk te worden ervaren. Een uitzondering hierop vormde het ouderlijk huis te Koudekerk aan de Rijn: daar werd de variant door alle overige gezinsleden (vader, moeder, oudere en jongere broer) gebezigd en als normaal ervaren. Toen het gegeven eenmaal onder de aandacht gekomen was, kon tijdens een familiebezoek de plaats van herkomst en de wijze van ontlening worden vastgesteld. Ook in Venendaal (F 191) bleek de variant te worden gebruikt. Bij navraag onder een aantal op dat moment aanwezige inwoners van Venendaal bleek ‘op je overhemd naar buiten gaan’ als normaal te worden ervaren en de ‘variant’ (!) met ‘in’ als ongebruikelijk. Ter verklaring kan worden opgemerkt dat de moeder van Van Anrooij te Venendaal werd geboren en er haar eerste 23 levensjaren doorbracht (1930-1953). Ze handhaafde de variant sindsdien, daarop bleken tien jaar wonen te Rotterdam (1953-1963), zes jaar te Alfen aan de Rijn (1963-1969) en tien jaar te Koudekerk aan de Rijn (1969-1979) van geen enkele invloed te zijn geweest. Sterker nog: zonder het zich bewust te zijn namen de overige gezinsleden (allen geboren en getogen in Zuid-Holland) de variant van haar over. Geen van hen bemerkte zelfstandig het contrast met de ‘in’-vorm volgens de Standaardtaal. In samenhang met het geïsoleerde voortleven van de variant vormt dit gegeven een aanwijzing voor een hoge resistentie. Ook in dit geval blijkt dus een functiewoord, in casu een voorzetsel, gemakkelijk aan de aandacht te ontsnappen (vgl. voor de resistentie van functiewoorden Hagen en Sturm 1982, p. 47 e.v. en Van Bree 1985, passim).

Zonder hierbij overigens naar volledigheid te willen streven noteren we vervolgens enige opmerkingen die de gebruikssituatie nader aangeven. In het voorbeeldzinnetje kan ‘overhemd’ worden vervangen door de naam van een ander kledingstuk dat evenwel (voorzover we kunnen nagaan) aan het bovenste gedeelte van het lichaam gedragen moet kunnen worden. Je gaat dus niet

[p. 36]

‘op je broek naar buiten’, maar wel ‘op je hemd/vest/trui/schort/jurk/jas’ e.d.. ‘Op je pak naar buiten gaan’ lijkt een van de weinige voorbeelden te zijn die op de regel een uitzondering vormen. In de gebruikssituatie speelt meestal het van binnen (=beschermd) naar buiten (=onbeschermd) gaan een rol. Niet zelden klinkt er in het zinnetje een kritische ondertoon door: het is buiten bijvoorbeeld koud en winderig en dat levert gevaar op voor de gezondheid. De beweging van binnen naar buiten is geen noodzakelijke gebruiksvoorwaarde. Je kunt ook ‘op je overhemd (buiten) lopen’ of ‘op je overhemd (buiten) zitten’. Toch lijkt ook in deze gevallen het verschil beschermd/onbeschermd in het geding te zijn, vgl.: ‘Het was zulk mooi weer, je kon gewoon op je overhemd buiten zitten’.

Een verklaring voor de constructie kan wellicht worden gezocht in een analogievorming naar ‘op je sokken/pantoffels naar buiten gaan’. Het gebruik van het voorzetsel ‘op’ lijkt hier logischer. Ook in deze voorbeeldzinnetjes is sprake van kledingstukken. En worden ze niet vaak gebruikt met een kritische ondertoon? Als je op je sokken naar buiten loopt, krijg je er gaten in (of je krijgt koude voeten; vgl. het onderscheid beschermd/onbeschermd) en als je op je pantoffels naar buiten gaat, dan geef je daarmee te kennen dat je eigenlijk niet helemaal weet hoe het hoort. Maar de moeilijkheid bij deze verklaring is dat sokken en pantoffels onder aan het lichaam zitten, terwijl nu juist - zoals we gezien hebben - ‘op je broek naar buiten gaan’ niet mogelijk lijkt. Misschien zijn er Taal en Tongval-lezers die een betere verklaring kunnen bedenken.

Nieuwsgierig geworden naar de geografische spreiding van de variant besloten we tot een onderzoekje van beperkte omvang. In een vragenlijst van het P.J. Meertensinstituut (nr. 56 (1981)) werd als nr. 9 het volgende item opgenomen:

Hij heeft gisteren kou gevat,
a. toen hij in zijn overhemd naar buiten ging.
b. toen hij op zijn overhemd naar buiten ging.

Bij beide keuzemogelijkheden moest men opgeven of deze voorkwam (I), en verder moest men opgeven welke van de twee het meest gewoon was (II). Een vertaling van het voorkeurszinnetje (III) vormde het slot van het item. De resultaten werden overgenomen op een schetskaart. Hiervan kon worden afgelezen dat, afgezien van een paar verspreid voorkomende opgaven (waarover hieronder meer), de variant zich beperkt tot een gebied dat omschreven kan worden als: de Gelderse vallei, waartoe inderdaad ook Venendaal behoort, en het zuid-oosten van de provincie Utrecht.

[p. 37]

In 1985 werd een aanvullende enquête georganiseerd, waarvoor - o.a. via de gemeentehuizen - informanten werden gezocht binnen en in de omgeving van het volgens de gegevens van 1981 vastgestelde gebied. Het kaartbeeld werd door de nieuwe gegevens in hoofdzaak bevestigd. Het genoemde gebied kon zowel aan de oostgrens (Speulde (F 125), Otterlo (F 172) en Hoenderlo (F 173)) als aan de westgrens (Woudenberg (F 169) (2x), Maarn (F 185), Doorn (F 187) en Leersum (F 188)) met enkele nieuwe (positieve) opgaven worden uitgebreid (vgl. voor een totaaloverzicht het bijgaande kaartje).

OP JE OVERHEMD ...

[p. 38]

Ter aanvulling van het kaartbeeld vermelden we nog dat de constructie ook opgegeven is voor *Sint Anna Parochie (B 19), Irnsum (B 119), *Andijk (E 36) (2x), *Urk (F 77), Vroomshoop (G 140), Goor (G 223), Enschede (G 234) en Wouw (K 173). In de met een * gemerkte plaatsen werd de constructie bovendien als ‘meest gewoon’ ervaren (in Andijk 1x). Dit laatste is voor Sint Anna Parochie overigens dubieus omdat de zin met ‘in’ vertaald werd. (Opgaven voor Zweelo (G 52) en Sommelsdijk (I 24) worden buiten beschouwing gelaten omdat ze foutief werden ingevuld.)

Welk gewicht moeten we nu aan deze verspreid voorkomende opgaven toekennen? Bij een telefonische controle bleek dat de opgaven voor Sint Anna Parochie, Vroomshoop, Goor en Wouw op vergissingen berusten: de informanten kozen desgevraagd alsnog voor ‘in zijn overhemd’. De opgave voor Irnsum was niet meer te controleren. De informanten in Andijk en Urk hielden echter vast aan ‘op zijn overhemd’, terwijl de moeder van de Enschedese informant uit Urk afkomstig bleek te zijn! Voor Andijk en Urk moeten we de manier van uitdrukken dus wel laten gelden. De vraag is dan hoe ze daar terechtgekomen is. Zijn hier contacten over de oude Zuiderzee in het spel (vgl. hiervoor Weijnen 1966, p. 80)? Beide plaatsen liggen namelijk aan of in deze oude binnenzee. Zeker wat Urk betreft is contact met de Gelderse kust goed denkbaar. (Voor het dialectologisch verband van Urk met de Veluwe zie Weijnen 1966, p. 430 e.v..) Dat de uitdrukking inderdaad voor Urk mag worden aangenomen, wordt bevestigd door wat we vinden in Meertens en Kaiser 1942, p. 323. Daar wordt opgemerkt dat op Urk enkele voorzetsels in het gebruik afwijken van het ABN, o.a. ‘op’ dat in plaats van ‘in’ gebruikt kan worden: ‘op z'n ongerbroek’, ‘op 'n rooie rok’ en ‘op je blote örses lopen’. Deze voorbeelden zijn daarom zo interessant omdat althans op Urk de gebruiksmogelijkheden ruimer blijken te zijn dan voor de Venendaalse ervaring het geval lijkt te zijn (vgl. alinea 2 hierboven).

In 1986 werd nog een keer een aanvullende enquête georganiseerd. Wat bleek namelijk het geval? Volgens mededeling van een inwoonster van Edam die haar werk in Volendam verricht, wordt de manier van uitdrukken die ons interesseert, ook in Volendam gehoord, maar dan wel zonder bezittelijk voornaamwoord: ‘op overhemd naar buiten gaan’. Zo ving haar man eens op: ‘Ik kon niet naar buiten want ik was op badpak’. Ter controle stuurden we - alweer via de gemeentehuizen - nog wat vragenlijsten naar oude Zuiderzeeplaatsen en plaatsen op de Waddeneilanden waarvoor we nog niet over gegevens beschikten. Deze aanvullende enquête leverde echter geen nieuwe gevallen met ‘op’ meer op, zodat de uitbreiding tot Volendam beperkt bleef. Zijn hier visserscontacten tussen deze plaats en Urk van invloed geweest? Van Ginneken wijst er in zijn inleidend woord in zijn boek over de

[p. 39]

Waterlandse dialecten (Van Ginneken 1954) overigens op dat er in de geschiedenis van Volendam een sterke migratie vanuit het oosten valt te constateren.

De uitdrukking ‘op je overhemd naar buiten gaan’ is merkwaardig door het bijzondere gebruik van het voorzetsel ‘op’. Even merkwaardig is dat zich op de kaart een duidelijk aaneengesloten gebied aftekent, dat in ieder geval aan drie kanten een natuurlijke grens vertoont: in het noorden de oude Zuiderzee, in het zuiden de Rijn (ondanks de bevaarbaarheid (vgl. Weijnen 1966, p. 77 e.v.)) en in het oosten, zoals gebruikelijk, de bossen- en heidevelden van de Veluwe. In het westen overschrijdt het gebied echter de Utrechtse heuvelrug: ook Doorn (F 187) en Leersum (F 188) kennen de constructie. Bij deze opmerkingen wilden we het verder laten. Het betreft immers maar een klein woordje in een klein gebiedje. Maar ook zo'n miniatuurstukje taalgeografie is in staat interessante vragen op te roepen.

Bibliografie

Bree, C. van
	1985	‘Structuurverlies en structuurbehoud in het dialect van Haaksbergen en Enschede. Een onderzoek naar verschillen in resistentie’, in: Leuvense Bijdragen 74, p. 1-35.
Ginneken, Jac. van
	1954	Drie Waterlandse dialecten. 2 bundels. Alfen aan de Rijn.
Hagen, A. en Sturm, J.
	1982	Dialect en school. Groningen.
Meertens, P.J. en Kaiser, L
	1942	Het eiland Urk. Alfen aan de Rijn.
Weijnen, A.
	1966^2	Nederlandse Dialectkunde. Assen.