Taal en Tongval. Jaargang 40

[p. 15]

Grasduinend in Jeroom Leuridans ‘Soldatentaal’
Wilfried Beele

Wat hier volgt is de vrucht van een vluchtige kennismaking met ‘Soldatentaal’ van Jeroom Leuridan (Oostvleteren 1894 - Ieper 1945). Dat is de titel van het onuitgegeven proefschrift waarmee hij in 1924 promoveerde tot doctor in de Germaanse filologie aan de Katholieke Universiteit te Leuven¹.

In tegenstelling tot wat men zou verwachten, is Jeroom Leuridans proefschrift geen lijvige, gedetailleerde taalkundige studie, zoals een huidige doctorale dissertatie. Het telt immers amper 59 getypte bladzijden. Daarentegen werd het blijkbaar met oneindig veel enthousiasme geschreven. Eigen soldatenervaring primeert er boven filologische belezenheid. De auteur is zich daar ten andere van bewust: ‘Moet ik mij verrechtvaardigen over de subjectieve wijze waarop ik mijne verhandeling uitgewerkt heb?’ vraagt hij zich af in zijn postscriptum. En hij besluit: ‘k Voel immer medelijden met boekenwurmen, zonder meer. Indien mijne verhandeling poogt de wetenschap te dienen, zonder de ziel te dooden, wie zal mij den steen toewerpen?’².

Ik kan me voorstellen dat het geen sinecure is een enigszins wetenschappelijke studie te schrijven over de Vlaamse soldatentaal tijdens de Eerste Wereldoorlog. Op een eerste gezicht lijkt dat wel een duidelijk af te bakenen onderwerp, maar bij nader inzien is het dat helemaal niet. Vooral niet, wanneer men, zoals Jeroom Leuridan, de hele taal als studieobject wil nemen, en zich niet tot b.v. de nieuwe taalvondsten beperkt³. Die soldatentaal was immers in alle opzichten een mengtaal, onverwacht gegroeid in wat Jozef Muls ‘den grooten smeltkroes.... aan den IJzer’ noemt⁴, uit de meest heterogene bestanddelen. Bestanddelen niet alleen uit de eigen taal in ruimte (verschillende dialecten) en diepte (hoge en vooral lage kringen), maar ook uit de ons omringende talen (uiteraard vooral Frans, ook Engels en wat Duits)⁵. Een

1 Een kopie van het proefschrift berust in het Westvlaams Cultureel Archief. Mijn hartelijke dank aan Mevrouw Jeroom Leuridan, die mij bereidwillig toelating gaf om het werk, met het oog op deze publikatie, te laten fotocopiëren.

2 Zie zijn postscriptum, p. 58.

3 Zie zijn verantwoording, p. 3-4.

4 Jozef Muls, Aan Nieuw Vlaanderen, Vlaamsche Arbeid, 10de jg., 1919, geciteerd door O. Van Hauwaert, Vlaamsche Oorlogsliteratuur, Willemsfonds nr. 161, Gent, 1924, p. 21.

5 Als extreem voorbeeld van Frans-Engelse taalvermenging vermeldt Jeroom Leuridan volgende verzen uit een oorlogsliedje:
‘After the war fini
English soldiers partis
Demoiselles de Poperinghe vont pleurer
Avec plenty souvenirs bébés’ (p. 42).

[p. 16]

grondige studie van die mengtaal impliceert dan ook een grondige studie van de ingrediënten ervan.

Daarbij komt nog de moeilijkheid dat die soldatentaal razend snel ontstaan is en ook, weer razend snel, nagenoeg helemaal verdwenen is, zonder ooit ter dege opgetekend te zijn. Gevolg daarvan is natuurlijk dat ‘de genesis van een woord, gestaafd door een degelijke geboorteakte meestal onmogelijk op te maken is’⁶ en ook dat er ‘gedurige moeilijkheden (zijn) in het retrospectief nazien en aanvullen van de leemten’⁷.

Niettemin is het toch merkwaardig dat er zoveel uiteenlopende taalaspecten in die relatief korte studie behandeld worden: assimilatie, ellips, eufemisme, litotes, metafoor, metonymie, onomatopee, polysemie, synonymie, taaltaboe, volksetymologie, woordspeling enz.

Ik wil hier daarvan enkele typische staaltjes geven, lukraak, te beginnen met een greep uit de talrijke voorbeelden van opzettelijke, humoristisch bedoelde klank- (en begrips-)associaties⁸: ‘hazetand’ voor adjudant, ‘kapper’ voor kapitein⁹, ‘peerdekop’ voor périscope, ‘velossepeerd’ voor vélocipède¹⁰, ‘zeepaling’ voor zeppelin¹¹, ‘Geite Park’ voor Hyde Park¹², ‘Generaal Bultinckx’ voor General Buildings¹³ enz. Stuk voor stuk getuigen ze van originaliteit en vindingrijkheid.

Dat geldt ook voor de humoristische manier waarop men de in de soldatenwereld gebruikelijke afkortingen gereïnterpreteerd heeft. Zo werd V.D.G. (volontaire de guerre) schertsend ‘volontaire de gamelle’, S.M. (service militaire) ‘soldaat zonder munte’, T.S.F. (télégraphe sans fil) ‘triste sans femmes’ en Y.M.C.A. (young men's christian association) ‘(il) y (a) moyen (de) coucher avec’¹⁴.

6 p. 15. Het is algemeen bekend dat ook de genesis van het woord ‘fiets’ aan de aandacht van de 19de-eeuwse filologen ontsnapt is.

7 p. 5.

8 Het is niet uitgesloten dat sommige ervan al stammen uit de (kazerne)taal van vóór 1914 (waarschuwing van de auteur).

9 p. 14. Beide voorbeelden worden ook vermeld in ‘Soldatenleven’ door Fr. Evermar Van Moere, 1919, p. 28. Toen ik in 1959-60 mijn legerdienst volbracht in het 6de Artillerie te Soest, was ‘kapper’ daar nog gebruikelijk voor kapitein.

10 p. 27 en 28. Laatstgenoemd voorbeeld ook te vgl. met het ‘stalen ros’ uit de verouderde sportjournalistentaal.

11 p. 8 en 28. Let op de ironie: een zeppelin was allesbehalve zeepalingachtig.

12 p. 28. Ironische zinspeling op de ‘geiten’ d.i. sletten die er rondvlinderden.

13 p. 28. General Buildings was de zetel van het Belgisch Verlofbureau in Londen.

14 p. 30. Te vlg. met het huidige A.B.L. (Armée Belge/Belgische Leger) ‘Arm Belgisch Leger’.

[p. 17]

En zo zijn we al heel dicht bij de geheimtaal, inz. die van de Vlaamsgezinde soldaten aan het front. Aldus werd ‘vloegen’ gebruikt voor ‘een nachtelijke uittocht om Vlaamsch eisende opschriften te schilderen op muren en loodsen’, terwijl ‘hij heeft onder de wieken van den molen van Alveringhem gestaan’ betekende ‘hij is bij E.H. Verschaeve geweest’¹⁵. Een toppunt van cryptische taal in dit verband vind ik: ‘hij mag in congé niet gaan naar Engeland’, gezegd van iemand die geen Vlaams verstond. Waarom? Omdat hij niet kon zwemmen. En waarom niet? Omdat hij een ‘steen’ was. ‘Steen-(kapper), kei(kop), hardekop’ waren immers scheldwoorden door Vlamingen voor Walen gebruikt¹⁶.

Fantasie en humor liggen ook aan de basis van vele andere woorden en zegswijzen die bij de frontsoldaten mondgemeen waren. Aldus zei men b.v. i.p.v. ‘hij is weg’: ‘hij is dood van strooi te eten’ of ‘hij is zijn voeten gaan wasschen met blink’ of ‘hij is met den hond naar de smisse’ of ‘hij is versmoord in een bak met nagels’ enz.¹⁷. Voor ‘het onmogelijke doen’ zei men o.m. ‘water knoopen’, ‘blutsen in 't water slaan’, ‘'t plafond van den markt witten’, ‘den sleutel van 't schietplein halen’¹⁸.

Eufemistisch zei men i.p.v. ‘stelen’ b.v. ‘koopen met vijf minuten schrik’ of ‘vier soldaten en een korporaal commanderen (d.i. vier vingers en een duim)’¹⁹ en voor ‘sneuvelen’ gebruikte men uitdrukkingen als: ‘in grooten repos gaan’ of ‘naar de zevende divisie gaan’ of ‘een bloemhoveken op zijnen buik krijgen’ of ‘'t houten kruis winnen’²⁰.

Schalks spottend noemde men een magere kanonnier een ‘kanonborstel’²¹, de mannen van het luchtafweergeschut ‘luchtschilders’²² en de officieren ‘goudvinken’²³, terwijl een paar flinke boerendochters uit de polderse broeken, die het tot officierenliefjes gebracht hadden, door de gewone soldaten met minachting ‘broekrozen’²⁴ genoemd werden.

15 p. 18. Jammer dat de auteur niet wist (of althans niet zegt) hoe het woord ‘vloegen’ ontstaan is.

16 p. 16.

17 p. 40.

18 p. 41.

19 p. 36.

20 p. 22 en 36. Ook vermeld door E. Van Moere, o.c., p. 74-75.

21 p. 32.

22 p. 35. Zo genoemd omdat ze de lucht a.h.w. vol schilderden met schrapnelwolkjes rond het vluchtende vliegtuig.

23 p. 14.

24 p. 35.

[p. 18]

Af en toe kon die humor overslaan in ironie, sarcasme of cynisme. Het weinige vet dat die arme piotten bij hun brood kregen noemden ze eufemistisch ‘echte Diksmuidsche natuurboter’, dysfemistisch ‘geweervet’²⁵. Vulgaire ratten werden tot ‘trancheekonijnen’ gepromoveerd²⁶, ‘'t Oud ijzer zal opslaan’ zegden ze schamper bij de uitdeling van decoraties, aldus onverschillige minachting veinzend²⁷. ‘Als ge uw vader en uw moeder vermoord hebt, zijt ge nog te goed om piot te zijn’ grinnikten ze cynisch²⁸. ‘Schaf de gazetten af, betaal de officieren als de soldaten en binnen acht dagen is 't finished met den oorlog’, dat was hun soldatenfilosofie²⁹.

Ja, de eenvoudige soldaat heeft zijn mond als ‘derde vuist’ zegt Jeroom Leuridan, de Fransman G. Esnault citerend³⁰. ‘En met dien vuist kon de Vlaamsche soldaat niet aaien maar geweldig bonken ofwel klinkende oorvegen geven’ voegt hij eraan toe³¹. En dat die taal ruw was, met een overvloed aan krachtwoorden, behoeft geen betoog. Noemden de Fransen onze jongens niet ‘les Godverdom du Roi Albert’³²?

Vulgair ruw ook ten slotte (en men vergeve het hun!) was hun taal wanneer ze aan het gekscheren waren over het andere geslacht, dat ze, zinspelend op de schaamspleet, ‘'t gesplette regiment’ noemden³³. Jonge ongerepte meisjes waren dan ‘spanders’, geile deernen ‘rekkers’³⁴ en wie zwanger was ‘had een jonge piot of sentinelle in haren abri’³⁵. Met hun ‘verba erotica et sordida’ alleen al zou men bladzijden kunnen vullen.

Ofschoon ik de indruk heb dat er van dat alles in de huidige taal heel weinig overgebleven is, blijkt er niettemin toch hier en daar iets beklijfd te zijn. Ik denk hier b.v. aan het woord ‘vaderlandertje’, dat nu met de vermelding Zuidnederlands in Van Dale staat als benaming voor een ‘zakje zand of aarde voor militaire versterkingen of waterstaatswerken’³⁶. Het klein

25 p. 34. Ook vermeld door E. Van Moere, o.c., p. 67.

26 p. 35.

27 p. 41.

28 p. 45.

29 p. 15.

30 G. Esnault, Le poilu tel qu'il se parle, Paris, 1919.

31 p. 41.

32 p. 24 en 39.

33 p. 34.

34 p. 32.

35 p. 37.

36 Van Dale, Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, 1976, p. 2633.

[p. 19]

stukje vaderland dat nog overbleef, werd a.h.w. in dergelijke zakjes gestopt. ‘We gaan 't overschot van den Belgiek in zakjes steken’ zei men dan wel eens.³⁷

Ook de uitdrukking ‘bachten de kupe’, in haar huidige enge geografische betekenis, zou daarvan een voorbeeld kunnen zijn. Volgens de auteur zou ‘bachten de kupe’ vroeger geheel West-Vlaanderen betekend hebben, m.a.w. de hele streek waar men ‘bachten’ zei i.p.v. ‘achter’ in het dialect. Er zou zich tijdens de oorlog een betekenisverenging voorgedaan hebben: ‘bachten de kupe’ werd het onbezette gebied ten westen van IJzer en Ieperlee, ‘in de kupe’ de streek waar de gevechten geleverd werden, onmiddellijk ten oosten van die waterlopen, ‘voor de kupe’ het oostelijk gedeelte van West-Vlaanderen. Vast staat in alle geval dat de uitdrukking (die volgens Jeroom Leuridan in Oostvleteren nog onbekend was vóór 1914) vlug algemeen burgerrecht verkregen heeft, ofschoon zij zich nooit helemaal van een zekere pejoratieve betekenis heeft kunnen ontdoen³⁸.

Tot zover dit grasduinen in dat ‘festijn voor de filoloog’, zoals de weinige studies over de Vlaamse soldatentaal in de Eerste Wereldoorlog ooit genoemd werden³⁹. Die IJzertaal, ‘een wijden akker met tierigen groei van tarwe, onkruid en giftplanten, alles verstreuveld dooreengewassen’ is beslist onze aandacht overwaard, want ‘in den oppersten nood van 't dood gewaande Vlaanderen heeft onze taal toch geleefd, spijts de geweldige onderdrukking, omdat haar drager leefde, leven wilde: het kerngezond Vlaamsch volkskind’⁴⁰.

Moge mijn publikatie voor anderen een aanloop zijn tot verdere kennismaking met het werk van Jeroom Leuridan en ook, waarom niet, tot een moderne filologische studie over dat verwaarloosde onderwerp.

37 p. 15 en 32. Ook vermeld door E. Van Moere, o.c., p. 100, alwaar bovendien ook volgende verzen van een zekere Elias Couvreur geciteerd worden:
‘We steken hier in zakskes
de rest van 't Vaderland
en leggen het in pakskes
al langs den Yzerkant.’ (p. 105)
Ook vermeldt hij dat men als reactie op ‘dat is reglementair’, te pas en te onpas gebruikt, antwoordde: ‘reglementair is dood, hij is al lang in zakskens’, naar analogie met ‘merci is dood’, door Vlaamse ouders gebruikt om hun kinderen ‘dank u’ te doen zeggen i.p.v. ‘merci’.

38 p. 11. In WNT (Woordenboek der Nederlands(ch)e Taal), deel VIII, I, 513-516 wordt de uitdrukking niet vermeld. Wel vermeldt men er een geografische betekenis van het woord ‘kuip’ uit het 16de-eeuwse Brabants, nl. die van: binnenstad of dorpskom. Ook Kiliaan (uitg. Familia et Patria, Handzame, 1974, p. 267) vermeldt: ‘kuype der stad: septa urbis, spatium urbis moenibus comprehensum; locus urbis vallatus’.

39 Uit ‘Stille Getuigen 1914-1918’, catalogus van de tentoonstelling kunst en geestesleven in de frontstreek, Brugge, 1964, p. 39.

40 p. 56 en 57.