Taal en Tongval. Jaargang 35

[p. 147]

Bijnamen van Tiense oproerlingen tijdens de Brabantse omwenteling

Veertig jaar geleden schreef Prof. Dr. Willem Pée een uitgebreide bijdrage over ‘Familienamen en Bijnamen te Staakte’¹, die terecht een ‘model’ werd genoemd². Nu mijn geliefde leermeester, die aan de Universiteit te Luik op mij een onuitwisbare stempel heeft gedrukt, 80 wordt, bied ik hem enkele Tiense bijnamen uit de woelige patriottentijd en tevens heel veel hartelijke gelukwensen.

_* * _*

Over het verloop van de Brabantse Omwenteling te Tienen en het toenmalig straatgeweld aldaar is uitvoerig geschreven door P.V. Bets³ en A. Wauters⁴ en voor een ruimer publiek door J.B. Nys⁵, en aan ‘Volksgeneraal Jan Windelinckx’, de leider van de Tiense opstandelingen, heeft mijn betreurde vriend J. Wauters een boeiend opstel gewijd⁶.

Ook te Tienen werden de aanhangers van het Oostenrijks regime in 1789 de eerste slachtoffers van de onlusten, maar in 1790, nadat er tussen de twee revolutiepartijen onenigheid was gekomen, werden ook daar de liberale ‘Democraten’ op hun beurt door de conservatieve ‘Statisten’ bloedig vervolgd. Geterroriseerde Tienenaren, vermoedelijk ook de ouders van de latere liberale burgemeester L. Goossens⁷, vonden in het nabije Prinsbisdom Luik een veilig toevluchtsoord en lieten in 1791 te St.-Truiden een striemend pamflet met wrokkige titel drukken: liste ou tableau / des noms et actions / de tous les scélérats, coupe-jarrets, / assassins, chefs de pillards, etc. etc. / Qui sous la direction et aux ordres du magistrat / de Tirlemont, et de leurs dignes com-/plices, se sont souillés, dans ladite ville de Tir-/lemont, de toutes sortes de crimes et y ont / exercé une barbarie inconnue même aux sauvages. / à s. trond. / 1791. /⁸.

De allereerst genoemde belhamel is vanzelfsprekend ‘Jean Windelincx⁹, brasseur¹⁰, surnommé le général’ (p. [3] en passim), die als ‘commandant en chef des brigands’ (p. 10) gebrandmerkt wordt. Volgens F. Di Martinelli was die volksleider ‘ook gekend onder den bijnaam van Harlekijn’¹¹, maar dat is wellicht een verwarring met Louis Hertogh

1 Verschenen in Feestbundel H.J. van de Wijer (Leuven, 1944), I, pp. 237-271.

2 Zie L. Grootaers in HCTD, XIX (1945), p. 339, en K. Roelandsts ibid., pp. 400-402.

3 P.V. Bets, Histoire de la Ville et des Institutions de Tirlemont (Louvain, 1860-1861), I, pp. 229-247.

4 A. Wauters, Géographie et Histoire des Communes Belges, Ville de Tirlemont (Bruxelles, 1874), pp. 75-81.

5 J.B. Nys, Récits Historiques et Légendes tirés des Annales de la Ville de Tirlemont (Bruxelles, 1900), pp. 210-221.

6 J. Wauters, Bijdragen tot de Geschiedenis van Tienen ([Tienen], 1962), pp. 185-205. Over de pp. 190-191 en bij A. Wauters, o.c., p. 77, vermelde ‘vechtersstokken’ zie Juge van 't Hageland bij J.F. Tuerlinckx, Bijdrage tot een Hagelandsch Idioticon (Gent, 1886), p. II van de inleiding, en het tijdschrift De Hagelander, II (Zout-Leeuw, 1893-1894), p. 91. Bij H. Pirenne, Geschiedenis van België (vertaald o.l.v. A. van Loey), III (Brussel, z.j.), p. 251, staat een afbeelding van een huzaar (met zwart-geel-rode sjako) van het Tiens vrijwilligerskorps.

7 A. Rastoul de Mongeot, Louis Goossens, Notice Nécrologique (Bruxelles, 1851), p. 6. Vgl. evenwel J. Wauters, o.c., p. 214.

8 Reeds bij P.V. Bets, o.c., I, p. 247, vn. 2, worden dat vlugschrift (29 bladzijden met zetspiegel van ca. 16 bij ca. 9 cm) - waarvan ik de gebrekkige taal, spelling en interpunctie ongewijzigd overneem - en de in 1791 te Leuven gedrukte brochure met het weerleggend betoog van Burgemeester de l'Escaille ‘des raretés bibliographiques’ genoemd. Is P.V. Bets, die een r.-k. priester was, helemaal objectief wanneer hij l.c. schrijft, dat in het door keizersgezinden en liberale ‘Democraten’ uitgegeven pamflet ‘à côté de quelques faits vrais, [...] une foule de mensonges et de calomnies’ voorkomen?

9 Met -ckx in de akte van overlijden (3 oktober 1799).

10 Volgens J. Wauters, o.c., pp. 185-186, was zijn brouwerij ‘De Rode Poort’ in de Beenhouwersstraat, de huidige Donystraat, gelegen.

11 F. Di Martinelli, Diest in den Patriottentijd (Gent-Diest, 1892), p. 80.

[p. 148]

(of Hertogs?) uit Melkwezer, die op 22 juli 1789, bij de bevrijding van J. Windelinckx uit de ‘Gevangenenpoort’¹², te paard en in harlekijnskleren¹³ Tienen binnenreed ‘à la tête des pillards, disant je serai général aujourd'hui du pillage¹⁴’ (p. 6).

Verder worden nog 15 bijnamen van oproerlingen vermeld, die ik beknopt bespreek in de volgorde waarin ze in het vlugschrift voorkomen.

1. ‘[...] Henri Blyckaerts, surnommé Bulken/boucher, surnommé bulken’ (pp. 5 en 7) had hetzelfde lichaamsgebrek als ‘de knobbelvent’ - ‘de knotwilg met de gekke stam, waar bovenop een reuzenzwam genesteld is’ - in het cynisch-wrange gedicht van Willem Elsschot. Te Tienen was in mijn jeugd 't bulke de bijnaam van de in 1904 te Nieuwpoort geboren G. Goedefroot, die tot 1940 (of iets later) in haar vaders ‘Vlooiencinema’ (officieel ‘La Renommée’¹⁵) piano speelde, maar werd bulke eertijds meestal als epitheton bij de familienaam gebruikt, zoals in ‘bulke Weckesser’, de bijnaam van een gebochelde vrouw die in 1918 in de Bostsestraat werd vermoord en die eigenlijk M.-Th. Vanweddingen heette, maar naar de familienaam van haar te Doornik geboren echtgenoot ‘Weckesser’ genoemd werd¹⁶. Volgens C. Haugen wordt te Kiezegem een man, wiens voornaam niet Cornelis is, ‘door schoolkinderen krumənɛ.ⁱl geheten omdat hij een bochel heeft’¹⁷, maar die man staat vermoedelijk vooral als een drinkebroer bekend, waarop wellicht gezinspeeld wordt met (volksetymologisch) krommeneel < (gew. en Znl.) (hij is) crimineel ‘door en door dronken’.

2. ‘Le notaire Servaes [...] est surnommé procureur-faille, nom qu'il a reçu pour avoir été chercher toutes les mantes des femmes et demoiselles de Tirlemont, pour mettre l'Eglise¹⁸ en deuil lorsqu'on célebra le service pour les patriotes defunts, différentes de ces mantes qu'il avait emprunté ne sont pas encore rendues le jour d'aujourd'hui’ (pp. 5-6). In het Frans betekent faille ‘voile de femme’ (13de eeuw in het Noorden) (> taffetas à failles > faille ‘étoffe, tissu de soie à gros grain’ [1829]) vrijwel hetzelfde als mante (1404 < Oprov. manta) ‘(anc.) grand voile de crêpe noir traînant jusqu'à terre que portaient les dames aux deuils de la cour; vêtement de dessus, ample et sans manches, généralement porté par les femmes’¹⁹. In verband met de etymologie van Nnl. falie ‘(gew. en veroud.) zwarte sluierdoek; mantel met kap en zonder mouwen (voor vrouwen)’²⁰ < Mnl. falie/faelge/faie²¹ < Ofra. faille bij J. Vercoullie en J. Franck-N. van Wijk²², schrijft C.B. van Haeringen²³ dat de [tot

12 Volgens Ed. Dewolfs, Oostbrabantsche Plaatsnamen, II, Tienen (Leuven-Brussel, 1941) werd de Gevangenenpoort (p. 28) - in de Bostsestraat, aan de Borggracht - ook Begijnenpoort (p. 17) en Vogelpoort (p. 60) genoemd.

13 Volgens F. Di Martinelli, o.c., p. 81, scheen hij de aanvoerder te zijn van meer dan 400 boeren, gewapend met geweren, gaffels en stokken.

14 Volgens J. Wauters, o.c., p. 196, begonst den 22 July savonts ontrent 6 ueren, ende geduert hebbende den 23ste. en 24ste. dito 1789, alswanneer in de dertigh huysen geplundert geweest syn. Zie ook P.V. Bets, o.c., I, pp. 233-242, A. Wauters, o.c., pp. 77-78, en J.B. Nys, o.c., pp. 213-215.

15 Niet ‘Pathé’ zoals in De Brabantse Folklore, nr. 236 (december 1982), pp. 290-291, wordt vermeld.

16 Volgens de Tiense heemkundige R. Morren werd een vrouw met een bocheltje die vroeger in de Spiegelstraat dameskapjes verkocht en wier meisjesnaam Point was, ‘bulke Sablin’ geheten naar de familienaam van haar man.

17 C. Haugen, Bijnamen te Kiezegem (onuitg. Luikse scriptie o.l.v. Prof. Dr. Willem Pée, 1955), p. 32.

18 Hiermee wordt de St.-Germanuskerk bedoeld, want verder is er sprake van ‘un prétendu catafalque érigé dans la grande Eglise de cette ville, pour le repos des trépassés patriotes’ (p. 24).

19 Zie Grand Robert, 2, p. 1888, en 4, p. 427. J. Haust, Dictionnaire Liégeois (Liège, 1933), vermeldt faye ‘faille, étoffe de soie à gros grain; (arch.) faille, mantille de soie (nog in 1875)’ (p. 263) en verwijst hierbij naar afûleûre ‘(arch.) mante de femme, faille’ (p. 15 en afb. p. 14).

20 Zie Van Dale (1976¹⁰), I, p. 662.

21 Bij J. Verdam, Middelnederlandsch Handwoordenboek ('s-Gravenhage, 1932²), p. 172, ‘mantel, huik, sluier’.

22 J. Vercoullie, Beknopt Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal (Gent, 1925³), p. 89, en FvW (1912²), p. 162.

23 FvW-Suppl. (1936), p. 48.

[p. 149]

dan toe²⁴] bij romanisten [, o.m. bij E. Gamillscheg en W. Meyer-Lübke²⁵,] algemeen aanvaarde afleiding Ofra. faille < Mnl. falie stellig te verwerpen is, en daarbij verwijst hij naar M. Valkhoff²⁶, die opmerkt dat ‘l'orthographe faelge du moyen-néerlandais montre nettement un essai de rendre le l mouillé français’ en die het door J.A.N. Knuttel gepostuleerde etymon Lat. velum²⁷ onaannemelijk acht omdat ‘le f initial qui, en français, rendait cette étymologie peu plausible, est également étrange en moyen-néerlandais’²⁸, en die tot de conclusie komt dat zelfs indien ‘l'on considère la forme faelge comme due à une influence orthographique ultérieure, l'origine du mot reste obscure, aussi bien en germanique qu'en roman’.

3. ‘N. Janen surnommé Jean fait tout’ (p. 9) was vermoedelijk een manusje-van-alles die voor allerlei diensten werd gebruikt, want ‘le 27 novembre 1790, jour que tous les honnêtes citoyens nommés royalistes et vonckistes fallirent d'être massacrés, [...] Thérese Raeymaekers, fille du notaire²⁹, [...] ayant entr'autres rencontrée N. Janen, surnommé Jean fait tout, a engagée celui-ci de se mettre à la tête des coupe jarrets avec une flute, qui s'y mit effectivement en siflant un fifre’ (p. 16).

4. Er zal wel een verband zijn tussen de bijnaam van ‘François Vandervoort surnommé Stroot’ (p. 9) en de door J.F. Tuerlinckx vermelde uitdrukking in' stroot opedoen/opezette ‘overluid schreeuwen’³⁰. Om dezelfde reden werd in een recent verleden een Tiense vrouw ‘Rosalie grootmuil’ genoemd en te Staakte dankt(e) e:ma mœ:lə haar bijnaam aan de radheid van haar tong³¹.

5. ‘Jacques Fero, surnommé Cobe Veerthien Vingers’ (p. 9) was vermoedelijk een diefachtige Kobe < Jacobus³², die niet 14, maar wel ‘lange’ vingers had en dan ook in de naamlijst ‘des plus fameux pillards’ (pp. 8-10) voorkomt. J.F. Tuerlinckx vermeldt oer vinge(r)s thuis houve/rächt houve ‘niet stelen’³³ en A. Rutten kromme vingers hebben ‘lange vingers hebben’ en aan de vingers blijven hangen ‘onrechtmatig toegeëigend worden’³⁴.

6. ‘Le surnommé Bru Maes’ (pp. 9 en 12) werd vermoedelijk van jongs af in de huiskring ‘broer’ genoemd, of later door een boezemvriend, tenzij hij een buitenechtelijke zoon van zijn vader was, maar toch door diens wettige kinderen met ‘broer’ werd aangesproken, waarvan ik een vrij recent voorbeeld kiesheidshalve verzwijg. In de Leuvensestraat

24 Zie thans evenwel W. von Wartburg, FEW, 21, 1 (Basel, 1965), pp. 531-532, en Trésor de la Langue Française, 8 (Paris, 1980), p. 590. Ook reeds O. Bloch-W. von Wartburg, DELF (Paris, 1950²), p. 240.

25 EWFS (Heidelberg, 1928), p. 402, en REW (Heidelberg, 1935³), p. 275. J. Haust, o.c., p. 263, schrijft echter reeds dat ‘néerl. falie est emprunté du roman’.

26 M. Valkhoff, Les Mots Français d'Origine Néerlandaise (Amersfoort, 1931), p. 134, die ook Oostfri. feil en Mhd. feile vermeldt.

27 In WNT, III, 3 (1920), kol. 4364. Ook bij A. Hatzfeld-A. Darmesteter, DGLF (Paris, 1932⁹), 1, p. 1021.

28 Volgens MNW, IX (1929), kol. 2446 en 2544 (ook kol. 2429 en 2615) Lat. velum > Mnl. wiel(e)/wile ‘hoofddoek voor vrouwen en der nonnen, (nonnen)-sluier’.

29 Zie P.V. Bets, o.c., I, pp. 241 en 244, en J. Wauters, o.c., p. 200.

30 J.F. Tuerlinckx, o.c., p. 602.

31 Zie Willem Pée, o.c., p. 255.

32 Vgl. bij Willem Pée, o.c., pp. 254-255, ko.vⁿ < ko.bm (Jacobus) ‘iemand die niet al te snugger en lichtgelovig is’.

33 J.F. Tuerlinckx, o.c., p. 694.

34 A. Rutten, Bijdrage tot een Haspengouwsch Idioticon (Antwerpen, 1890), p. 260.

[p. 150]

woonde vroeger ‘Bru uit de pijpkes’, die allerlei uit klei gevormd en gebakken vaatwerk en vermoedelijk ook aarden pijpjes verkocht, en in de Langestraat had ‘Bru Joppe’, die officieel A. Moreau heette, een confectiezaak. Thans nog wordt een Tiense schoenhandelaar (zoals wijlen zijn vader) ‘Bru van het scheefke’ genoemd³⁵.

7. ‘Jean Letist (,) surnommé Gestboer’ (pp. 9 en 17), was denkelijk een kleinhandelaar in gist of misschien een gestkreëmer ‘iemand die met gist leurt’³⁶, zoals te Staakte de vismarchand vroeger met vis ventte en de vader van də za.ⁿkarə met zand³⁷. Eertijds kon men in de Langestraat te Tienen gist kopen bij ‘die van de droge gest’, een winkelier die meestal gewoon gest genoemd werd.

8. ‘Les deux freres Lambers, charpentiers, rue d'Hougard, surnommés Steen et Keu, deux des plus fameux destructeurs; ils monterent même sur les maisons et arracherent les toits’ (p. 9) danken wellicht hun bijnaam aan hun vaktaal, waarin keu < Fra. queue (d'aronde)³⁸ vermoedelijk gebruikt werd voor zwaluwstaart (Hgd. Schwalbenschwanz, Eng. dovetail) ‘wijze van verbinding, waarbij het eene einde van een hout als de staart eener zwaluw is uitgesneden en in het einde van een ander gevoegd is’³⁹-⁴⁰, tenzij keu een zinspeling zou zijn op de biljartkeus die door oproerlingen in ‘De Tinnen Schotel’ werden gestolen⁴¹-⁴². Misschien leken de twee broers erg op elkaar en/of waren ze vaak samen en heette men ze daarom in één adem steen en keu, zoals in een recent verleden de onafscheidbare Tiense tweelingbroers Dierickx algemeen joek en onderjoek⁴³ werden genoemd.

9. ‘Nicolas Tricot, surnommé Comte d'Albon, hors la porte de Maestricht⁴⁴, un des premiers pillards, il assista aussi à la destruction du chateau de Gossoncourt⁴⁵’ (p. 10) vertoonde vermoedelijk (door zijn uiterlijk⁴⁶, zijn karakter, zijn gedragingen⁴⁷ of zijn bezittingen) enige gelijkenis met, of had misschien land in gebruik van, of sprak wellicht vaak over⁴⁸ ‘Bruno-Joseph Comte d'Albon, Seigneur et Baron de la Terre Franche et Principauté de Zétrud-Lumay’, die in 1777 te Tienen overleed, waar zijn echtgenote in 1772 een huis had gekocht, gelegen op de hoek van de Grote Markt en de (verdwenen) Helstraat, en die in de St.-Germanuskerk werd begraven⁴⁹.

10. ‘Van Audenaerden, surnommé het menneke’ (p. 11) was vermoedelijk klein en mager⁵⁰ zoals de Antwerpse humorist en regisseur Jef

35 Over de bijnaam ‘Frère’ te Chooz zie C. Bruneau in Mélanges [...] Jean Haust (Liège, 1939), pp. 65-66. Eertijds placht de Waalse echtgenote van de Tienenaar Dewynants het jongste van hun 5 kinderen ‘neefke’ te noemen.

36 J.F. Tuerlinckx, o.c., p. 221.

37 Willem Pée, o.c., pp. 251-252, ook də koːlbʊzə, een kolenhandelaar (p. 250). Voor Kiezegem vermeldt C. Haugen, o.c., p. 31, petat, gaat en kiek als bijnaam van resp. een aardappelhandelaar, een geiten- en een kippenkoopman, en te Tienen had ‘Trees frit’ een frietkraam en was ‘Léon krem’ een roomijsventer. Voor Gent citeert Willem Pée, o.c., p. 264, de fietsenmaker pe.tə ve˕lo en mi.tkɔnæ˔.nəwæ:f, een konijnenverkoopster.

38 Over aronde (thans hirondelle) en à queue d'aronde zie Grand Robert, 1, p. 240, en J. Haust, DL, p. 37.

39 Hierover J. en V. van Keirsbilck, Vak- & Kunstwoorden/Ambacht van den Timmerman (Gent, 1898), p. 523, en A. van Houcke-J. Sleypen, id./Ambacht van den Metselaar (Gent, 1897), p. 456 (queue d'aronde/d'hironde), die pp. 130-131 ook Fra. queue (of panne) ‘het dun uiteinde van de kop van de hamer’ (staart, pen of klauw genaamd) vermelden.

40 Volgens Willem Pée, o.c., p. 252, is kasɛ˔.ə te Staakte de bijnaam van een kasseilegger en C. Haugen, o.c., pp. 30-31, schrijft dat te Kiezegem de schoenmaker bæ:rə lɛər genoemd wordt.

41 Over de plundering van ‘De Tinnen Schotel’ in de maand juli 1789 schrijft J. Wauters, o.c., p. 214, ‘drap de billard dêchiré [...], queues et dix-sept billes volées’.

42 Volgens C. Haugen, o.c., p. 33, wordt ook te Kiezegem een man kœ.ⁱ (< Fra. queue ‘penis’?) genoemd.

43 Bij het kaartspel (Aarschotse) joek de hoogste twee troeven.

44 Even buiten de vroegere Maastrichtsepoort (bij de huidige St.-Pieterskerk te Grimde [zie Ed. Dewolfs, o.c., p. 44]) verbindt de Tricotstraat [sinds ± 75 j. (?) off. naam] de weg naar St.-Truiden met die naar Wulmersum. De Aandorenstraat, die bergop naar de Maastrichtsepoort leidde, werd eertijds - ook nog door mijn in 1976 op bijna 92-jarige leeftijd overleden moeder - Maastrichterseberg geheten.

45 Zie P.V. Bets, o.c., I, p. 245, en ook A. Wauters, o.c., Ville de Tirlemont, p. 79, en id., o.c., Canton de Tirlemont, 1 (Bruxelles, 1875), pp. 128 en 133.

46 Voor Kiezegem vermeldt C. Haugen, o.c., p. 33, den baron, een dikbuikige met vergenoegd gezicht, en den doktoor, die vroeger een weelderige baard had en daardoor op de toenmalige dorpsdokter leek.

47 Willem Pée, o.c., p. 264, citeert voor Gent den burgemeester, een man die zich bij een buurtkermis een driekleurige (burgemeesters)sjerp had omgehangen.

48 Tot voor kort werd in de Tiense Suikerraffinaderij een werknemer om die reden ‘Mijnheer Kronacker’ genoemd.

49 A. Wauters, o.c., Canton de Tirlemont, 1 (Bruxelles, 1875), p. 153, die ‘Jean-Brunon’ schrijft, en archiefexcerpten van mijn vriend A. Vanmeerbeek. Over Frankrijks ‘Maison d'Albon’ zie Grand Larousse Encyclopédique, I (Paris, 1960), p. 214.

50 Om die reden werd tot voor kort een Tiens echtpaar klein mijnheerke en klein madameke genoemd. Langs de weg naar Oorbeek woonde vroeger ‘mijnheerke (Grootjans)’, die klein en mager was, maar ook steeds netjes gekleed.

[p. 151]

Cassiers, wiens TV-reeks Het Manneke veel bijval had⁵¹. Volgens C. Haugen werd te Kiezegem een lid van de duivensportvereniging het menneke genoemd omdat hij te pas en te onpas ‘niet waar, menneke’ zei⁵², maar het lijkt mij waarschijnlijker die bijnaam in verband te brengen met de man/het menneke, waarmee de doffer wordt aangeduid in een de streek Landen-Zoutleeuw (-Halen?) omvattende wig tussen het gebied met Westgetelands davu.ər (en var.) en dat met Oostgetelands davʊ̄. (en var.)⁵³. Bij de Tiense politie droeg het klein en mager, doch ook ietwat verwaand zilvermenneke (ook wel de zilveren genoemd) een uniform met opvallend veel zilveren galons⁵⁴.

11. Bij de bijnaam van ‘Guillaume Vanherbergen, fils, surnommé l'Hirondelle/surnommé l'hirondelle, derriere les Carmes’ (pp. 11 en 18) kan weliswaar aan een huisnaam⁵⁵ gedacht worden - zoals te Staakte misschien een verband is tussen fin zwɪ˔.əpə en een vroeger herberguithangbord ‘In de Zweep’⁵⁶ -, maar toch is het waarschijnlijker dat een of andere kenmerkende eigenschap van de drager - b.v. het veel en onrustig heen en weer lopen⁵⁷ of het vaak van de ene drankgelegenheid (of vrouw) naar de andere fladderen⁵⁸ - het beeld van een zwaluw heeft opgeroepen. Te Gent zegt men van ‘iemand die vlug is in het werken’ 't is ne zwaalm⁵⁹, maar zwaalms (of zomervogels) is er tevens de bijnaam van de ‘steenbakkers, die hun werk beginnen met den aanvang van den zomer’⁶⁰, en te Hasselt wordt zwe.llever overdrachtelijk en schertsend gebruikt voor ‘(iemand met) een slipjas’⁶¹. Thans heet te Drieslinter een man də zwæləvər, de tot vrij diep in het Westgetelands overgangsgebied voorkomende Limburgse benaming van de zwaluw⁶², en tot 1970 zetelde in de gemeenteraad te Bost ‘Mil van də zwæləm’⁶³, de Brabantse naam van die geluksvogel, die evenwel niet steeds de voorbode van de lente is, want ‘de swelmen hebben [te Hoegaarden] op den bogaerden vyver gevlogen met de kykels aen hunnen stert op 8 april 1837’⁶⁴.

12. ‘Le fils du nommé Ros-bolleken’ (p. 15) was vermoedelijk de zoon van een (kort, dik?) ventje met ros haar (en klein hoofd?), tenzij achter bolleken de familienaam Bollen⁶⁵ zou schuilen, zoals in ‘Bollekens wei’, tot ca. 1920 de benaming van het latere voetbalveld van Racing Club Tienen⁶⁶.

13. ‘Boesmans⁶⁷, adjudant du serment de sainte Barbe, surnommé generael kop af. Il ne fit jamais patrouille sans dire à ses gens tête bas à tous les gueux ou hérétiques que nous trouverons’ (p. 18).

51 Zie P. van Mossevelde in Encyclopedie van Vlaanderen, 2 (Brussel, 1973), p. 109.

52 C. Haugen, o.c., p. 35. Om een analoge reden heeft te Wommersom een man de bijnaam ‘mijn kindje’ gekregen.

53 Zie G. Winnen, TT, VI (1954), p. 177, en vgl. G. ten Dam Ham, Taalatlas, afl. 1 (1939), kaart 6. Te St.-Truiden, waar het menneke eveneens als bijnaam voorkomt, wordt een (jonge) davʊ̄. ook wel een menneke genoemd.

54 Zoals (volgens mijn vriend A. Stevens) de zilveren scheet, een vroegere politiecommissaris te Tongeren.

55 In een recenter verleden was het café ‘In de Zwaluw’ in de Leuvensestraat het lokaal van een duivensportvereniging.

56 Zie Willem Pée, o.c., p. 258.

57 Volgens mijn vriend A. Dewil te Oplinter nə zwaləmər ‘iemand die altijd in en uit zijn huis loopt’.

58 Vgl. de hoofdzakelijk voor en door halfaangeschoten Amsterdammers in het leven gehouden regel uit een oud liedje ‘Zwaluw, waarheen is uw vlucht?’ bij A. Huizinga, Nederlandse Zegswijzen (Amsterdam-Brussel, 1965), p. 631. Volgens mijn collega A. Knaepen ‘de duiven zwelveren boven het hok’ te St.-Truiden, waar ook (rond)zwelveren [< zwelver ‘zwaluw’, tenzij < (rond)zwerven(?)] ‘doelloos (of van café naar café) ronddwalen’ wordt gebruikt.

59 L. Lievevrouw-Coopman, Gents Woordenboek (Gent, 1950-1951), II, p. 1812.

60 Id., De Bijnamen der Gentenaars, overdruk uit Oostvlaamsche Zanten, 18 (Gent, 1943), z.p.

61 X. Staelens, Dieksjenèèr van 't (H)essels (Hasselt, 1982), p. 546.

62 Zie H. Vangassen, Dialect-Atlas van Vlaamsch-Brabant (Antwerpen, [1939]), I, zin 64, II, kaart 29.

63 Ook te Goetsenhoven komt de bijnaam də zwaləm voor.

64 Bij K. Verhoeven, Palmzondag te Hougaarde (Brussel, 1931), p. 9, uit een 19de-eeuws lokaal handschrift geciteerd. Met kykel wordt ‘ijskegel’ bedoeld.

65 Zie J. Lindemans, Vlaamsche Persoonsnamen (Turnhout, 1944), p. 191.

66 Thans wordt de Tiense electricien L. Bollen algemeen Bolleken genoemd.

67 Zie P.V. Bets, o.c., I, p. 244 (en II, p. 265), en J. Wauters, o.c., p. 200.

[p. 152]

14. ‘L'avocat persoens, surnommé Saccatair’ (p. 19) < Sac à terre! ‘commandement prescrivant aux soldats de poser à terre leur sac’⁶⁸.

15. ‘Vandenberge, nommé caek’, wiens ‘corps hideux annonce assez l'ame féroce qu'il renferme’ (p. 24), had wellicht bolle, ingevallen of hangende wangen, zoals die van een in 1960 overleden Tiense bankdirecteur, die derhalve algemeen ‘kaak Vandenbosch’ werd genoemd.

Ten slotte nog een toegift. ‘Le baron de Renesse’ (p. 5), aan wiens familie de in 1758 mooi gerestaureerde patriciërswoning naast het huidige PITO tot 1795 toebehoorde⁶⁹, komt verder in het pamflet voor als ‘soi-disant baron de Renesse, sans l'être’ (p. 26). Wellicht was hij van lage (of van niet-getitelde) adel, maar werd hij door het volk ‘Baron’ geheten, zoals de ‘Baronnen’ Van Ranst, die van het einde van de 15de tot het begin van de 18de eeuw een veelzijdige rol te Tienen hebben gespeeld en naar wie de Wolmarkt, waar ze na de ‘furie’ van 1635 de statige ‘Van Ransthuizen’ met fraaie gevelarchitectuur hebben opgetrokken⁷⁰, thans nog door oudere Tienenaren Baronnekensberg⁷¹ wordt genoemd⁷².

_* * _*

Dat het Tiens pamflet a^o 1791 in het Frans is gesteld en, naast 10 Vlaamse, niet minder dan 5 Franse bijnamen van Tienenaren vermeldt⁷³, toont nogmaals de steeds groeiende verfransing aan van de hogere klassen in de Oostenrijkse Nederlanden. De Brusselse advocaat J.B.C. Verlooy, die tijdens de Brabantse Omwenteling bij de liberale ‘Democraten’ een leidende figuur is geweest en dan ook in 1790 voor de conservatieve ‘Statisten’ naar Rijsel is moeten vluchten, heeft als ‘eerste flamingant’ die fransdolheid aangeklaagd in zijn ‘Verhandeling op d'Onacht der Moederlyke Tael in de Nederlanden’⁷⁴, waarin hij o.m. een pleidooi heeft gehouden voor het slopen van de sociale taalbarrière, het gelijkmaken van de spelling en de culturele toenadering tussen Noord en Zuid⁷⁵. Ook de Hooggeachte Jubilaris, die ik nogmaals zeer hartelijk feliciteer, heeft steeds op die drie gebieden geijverd en mede daarom is hem blijvende erkentelijkheid verschuldigd.

G. Winnen

68 Gr. Lar. Enc., IX (1964), p. 476, ook ‘sac rempli de terre’. Vgl. een zeeman ‘ayant mis sac à terre’ bij G. Perrault, Le Pull-over Rouge (1978), p. 52.

69 Zie A. Vanmeerbeek in Brabant, Nl. uitg., 1969, 2, p. [47], en over de ‘Van Ransthuizen’ p. [44].

70 Het eerste (thans nrs. 15 en 17), met jaartal 1636, door J. Van Ranst Sr., het huis met pui in 1661 door J. Van Ranst jr., die burgemeester van Tienen is geweest, en dat dichtst bij de Veemarkt in 1690 door P. Van Ranst, die in een document a^o 1691 (bij P.V. Bets, o.c., II, p. 260) ‘Joncker Peeter Van Ranst’ wordt geheten.

71 Bijwijlen tot sociolinguïstisch platter Marollekensberg vervormd, met b > m (zie G. Winnen, TT, VIII [1956], p. 96) zoals (omgekeerd) in (zeer plat) bər'mit < (plat) mər'mit < (sociaal hoger Tiens) mar'mit = (Znl.) marmiet ‘(koperen) ketel’, en met n > l zoals (omgekeerd) in sænə- < Cellebroers. Ook b < m in bazəwɩ̄kəs < *mazəwɩ̄kəs < familienaam Masuy [mazwi] te Kumtich.

72 Zie P.V. Bets, o.c., II, p. 49, en A. Wauters, o.c., Ville de Tirlemont, p. 9.

73 De ‘brasseur, surnommé le général’ (p. 3) en de ‘soi-disant baron’ (p. 26) niet meegeteld. Ik vermeld nog: ‘La grande Jennemie van der Scrick’/‘Guillaume Vanmechter, le borgne’/‘Pierre Coenen, le borgne’ (p. 8); ‘Le boiteux Vuystermans, d'Hougard’ (p. 9); ‘Le noir et le roux Gillard(s), freres’ (pp. 9 en 12); ‘les deux Beguines Blyckaerts’/‘madame B [...], la cadette’ (pp. 12 en 29) [zie A. Wauters, o.c., p. 79, en J. Wauters, o.c., p. 168]; ‘Antoine W [...], fils du sourd Windelincx’ (p. 15); ‘le notaire Vanderhaegen le jeune’/‘[id.], le vieux’ (pp. 16 en 26); ‘Le [...] notaire le borgne Demiddel’/‘le Chanoine D [...], frere au borgne’ (pp. 22 en 26) [zie A. Wauters, o.c., p. 79, en P.V. Bets, o.c., II, pp. 78 en 150]; ‘Le boiteux maître d'école Vannérim’ (p. 24). Vermoedelijk wordt ‘l'illustre famille surnommée Spinosa’ (p. 28) met de familienaam genoemd.

74 In 1788 anoniem en clandestien gepubliceerd te Brussel, met ‘Tot Maestricht’ op het titelblad, en in 1938 door R. van Roosbroeck heruitgegeven.

75 Over J.B.C. Verlooy zie thans Y. vanden Berghe in Nationaal Biografisch Woordenboek, 5 (Brussel, 1972), kol. 936-951, en J. Smeyers in Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, 2 (Tielt-Amsterdam, 1975), pp. 1775-1777. Sommige auteurs - ook nog P.H. Lenders in Encyclopedie van Vlaanderen, 5 (Brussel, 1974), p. 405 - beschouwen zijn inspanning voor de aanhechting bij Frankrijk in februari 1793 als een vorm van verraad, waardoor een aantal ideeën van de ‘Verhandeling’ werden opgegeven, maar Y. vanden Berghe, o.c., kol. 949-950, heeft die zienswijze met klem tegengesproken. Zie ook nog A. Cosemans in Algemene Geschiedenis der Nederlanden, VIII (1955), inz. pp. 172-174 en 179-180, en J. van den Broeck, J.B.C. Verlooy / Vooruitstrevend jurist en politicus uit de 18de eeuw (1980).