Taal en Tongval. Jaargang 35

[p. 83]

Voor te + infinitief.
Verkenning naar de dynamiek van een dialectisme

Er zijn in het taalgebruik van de Vlaming van die herdnekkige afwijkingen van het Standaardnederlands die vaak als een sjibboleth fungeren. Eén daarvan is voor te + inf. in plaats van het Nederlandse om te + inf. Van de taalzuiverende boekjes vermelden alleen Paardekoopers A.B.N.-gids en Heidbuchels A.B.N.-woordenboek het; en het is aan de Noordnederlandse tekstlezers die het materiaal voor De Clercqs Zuidnederlands Woordenboek bijeenlazen, ontgaan.

Vanuit mijn westelijk Westvlaams dialectsysteem (N 15) heb ik nooit moeite gehad die om/voor-wisseling. Het viel mij wel op dat voor te + inf. veelvuldig meer oostelijk in West-Vlaanderen werd gebruikt en dat anderzijds meer westelijk de Frans-Vlamingen vaak om zeggen, waar wij in het Nederlands voor gebruiken. Dit deed me de vraag stellen hoe algemeen Zuidnederlands die voor te + inf.-constructie wel is.

In Vandeweghe 1972 vindt men een overzicht van de diverse syntactische en semantische condities waarin om te + inf. in het Nederlands voorkomt. In die gevallen waar om in het Nederlands facultatief is en alleen een syntactisch verbindende functie heeft (Vandeweghe 1972: 45) gebruikt de Vlaming, zoals dat ook door de taalkundige leek in Noord-Nederland wordt opgemerkt, steevast van te + inf. (Bijv. Het is niet juist van hem dat te verwijten. Hij is gewoon van elke dag een bad te nemen.) Dit taai belgicisme is onmiskenbaar een gallicisme en denkelijk algemeen Zuidnederlands, maar de verspreiding ervan dient nader onderzocht te worden.

Voor een dergelijk onderzoek naar de voor te + inf.-constructie biedt de RND drie zinnetjes aan: 58 In maart is het nog te koud om te kaatsen; 112 De brouwer zegt dat het nog te duur is om te bouwen; 96 Ik moest ossebloed drinken om aan te sterken/te verkloeken. In de eerste twee zinnen is om te + inf. een resultatieve bepaling na een bijwoord met graadbepalend te, in de derde zin een doelaanwijzende bijwoordelijke bepaling. Er is in de RND geen voorbeeld van een bepaling van voorwaarde, bijv. Om de waarheid te zeggen,.... Bij het op kaart brengen van resultatief om te + inf. (Kaart 1) bleek onmiddellijk dat om en voor

[p. 84]

in een groot deel van Vlaanderen door elkaar kunnen gebruikt worden. Om die toestand het best te visualiseren heb ik gekozen voor een arceringskaart. De richting en de dichtheid van de lijnen, getekend op grond van de frequentie in elk van de hokjes van de grondkaart van Kloeke-Meertens, suggereert duidelijk waar en in welke mate een van de twee voorzetsels dominant is. Er zijn slechts twee totaal homogene gebieden: om in Frans-Vlaanderen en aangrenzend Zuid-West-Vlaanderen, voor in Haspengouw, Zuid-Belgisch Limburg en de Voerstreek. Het overige is menggebied. Voor overweegt duidelijk in Vlaams-Brabant, naar het







westen toe tot aan de Dender, in de zuidelijke helft van de provincie Antwerpen en in Belgisch-Limburg behalve het nooorden ervan. De om-opgaven in dat gebied zijn zeer sporadisch. Het zijn er relicten van de om-constructie die in Oost- en West-Vlaanderen fel door de voor-constructie wordt belaagd¹. Anderzijds lijkt in het zuiden van Nederlands-Limburg om meer versterking te krijgen vanuit de standaardtaal dan in België. Dat neemt niet weg dat de ‘Belgische’ constructie met voor er zeer frequent voorkomt² en ook af en toe in de Nederlandse Kempen gehoord wordt. Bovendien zijn er vier opgaven te noteren in

1 Dat mag ook blijken uit wat de idiotica daarover zeggen: De Bo 1159: In plaats van om te, zeggen wij ook voor te; Teirlinck, III 250: I.pl.v. om kan men ook veur zeggen. Ge moet veel melk drinken veur te genezen; Joos 709 veur wordt veel gebruikt in plaats van om te; Lievevrouw-Coopman II 962: In dergelijke uitdrukkingen zegt men ook (en meest) voor te i.p.v. om te.
De meeste Gentse licentieverhandelingen over dialectsyntaxis bevestigen dit.

2 Vgl. Endepols, Wdb. of Diksjenaer van 't Mestreechs, 286 en 477 en Jongeneel, Een Zuid-Limburgs taaleigen (Heerle), p. 69.

[p. 85]

plaatsen langs de Maas: Middelaar (L 159a), Kuik (L 159), Maashees (L 212) en De Looi (L 215a).

Vergelijkt men daarmee de geografische spreiding van voor te + inf. met doelaanwijzende betekenis (Kaart 2) dan blijkt die overal sterker te staan en in een groot deel van West- en Oost-Vlaanderen reeds te domineren boven de constructie met om. Uit die kaartbeelden kan men zonder veel moeite concluderen dat om te + inf. de oudste vorm is en dat de vervanging van om te door voor te het eerst bij doelaanduidende betekenis heeft plaatsgevonden, en zich dan door analogie naar de om te-constructie met andere semantische waarde heeft uitgebreid.

Een bijkomend onderzoekje bij de 290 West-en Oostvlaamse studenten Nederlands aan de Rijksuniversiteit Gent leert het volgende: Bij de studenten die goed dialect beheersen (80%) is de verhouding in het gebruik van om en voor in hun dialect als volgt:

	resultatief	finaal	voorwaardelijk	in de 3 functies
om	21%	28%	45%	16,5%
voor	63%	65,5%	49%	42%
beide	16%	6,5%	6%	41,5%

Duidelijke geografische afbakening van een van beide vormen is er niet. Het vooroplopen van voor met finale betekenis is niet meer zo duidelijk, m.a.w. de analogie heeft reeds zeer sterk doorgewerkt voor de resultatieve infinitief, maar duidelijk minder sterk voor de infinitief met voorwaardelijke betekenis.

Een 20% van de studenten beheersen geen dialect, maar spreken een variant van het Belgische supraregionale Nederlands. Bij hun ligt het gebruik zo:

	resultatief	finaal	voorwaardelijk	in de 3 functies
om	43,5%	53%	71%	38%
voor	36,5%	36,5%	27%	20%
beide	20%	10,5%	2%	42%

Hoewel om hier duidelijk beter scoort dan in het dialect springt het in het oog dat het dialectisme voor te + inf. vrij frequent voorkomt.

Is dit als een gallicisme te verklaren of kan het als een endogeen verschijnsel in de Zuidnederlandse dialecten beschouwd worden? Alle Westgermaanse talen hebben de ontwikkeling gekend waarin de enkele infinitief versterkt werd met een richting- of doelaanduidend voorzetsel

[p. 86]

en later vaak met een tweede. In het Nederlands leidde dat tot het gebruik van om te + inf., dat sporadisch reeds in het Middelnederlands opduikt. Stoett 1923: § 281 wijst op het analoog gebruik in het Oudfrans van por avoir naast por à avoir en in het Middelengels van for habbe naast for to habbe. Blijkens Visser 1966: 947-1051 is for to + inf. in het Middelengels zeer gewoon, maar toch het frequenstst met doelaanwijzende betekenis. Wardale 1937: 38-39 wijt die constructie aan Franse invloed. Mustanoja 1960: 514 echter wijst erop dat er ook argumenten spreken voor een ‘native origin’. Het feit dat het Middelengelse syntagma precies samenvalt met de periode van sterke romanisering van het angelsaksisch mag ons met Derocquigny 1904: 160 laten besluiten ‘if the suggestion is not French, the encouragement may be’.

Um zu + inf. komt in het Hoogduits pas vanaf de 16de eeuw voor en wordt o.a. aan invloed van het Nederlands via de Nederduitse kanselarijtaal toegeschreven (Ebert 1978: 31). Maar zeer opmerkelijk is daarbij dat alle Westduitse dialecten in een brede strook langs de romaans-germaanse taalgrens für zu + inf. kennen³. Dat wijst op een geografisch continuum met het Zuidnederlandse taalgebied. Deze interlinguale constellatie pleit sterk voor beïnvloeding vanuit het Frans.

Endogene ontwikkeling is echter niet uit te sluiten. De vervanging van om door voor in de constructie met infinitief past best in een algemener evolutie waarbij modern Nederlands voor aan een ouder om kan beantwoorden. De zuidnederlandse dialecten schijnen mij in deze evolutie voorop te gaan. De toetsing aan een paar betekenisinhouden kan dat illustreren⁴

- verwisseling, ruiling, loon, vergelding: Mnl. steeds om; modern Nederlands om alleen nog in gelexicaliseerde verbindingen (lood om oud ijzer, werken om brood, om niet(s) e.d., anders steeds voor (knollen of appelen voor citroenen verkopen);

- ten behoeve van: Mnl. om, weinig voor (olie ghenoech om u ende my), modern Nederlands om verouderd (om u wil ik mij alles getroosten), normaal voor;

- ‘wegens’: Mnl. en modern Nederlands om (Brussel is bekend om zijn Manneken Pis); Zuidnederlands voor;

- doel, bestemming (vóór substantief): Mnl. om (die coninc quam omme jacht), modern Nederlands... voor de jacht.

De substitutie van om door voor vóór infinitief met dezelfde doelaanwijzende betekenis past helemaal in deze ontwikkelingstendens. Ze is

3 Vgl. Rheinisches Wtb. II, 907 en IX 44; F. Woeste, Wtb. der Westfälischen Ma. 305; Luxemburger Wtb., I 374; Martin u. Lienhart, Wtb. der Elsässischen Ma., I 135; Follmann, Wtb. der deutsch-lothringischen Ma. 161; Schön, Wtb. der Ma. des Saarbrücker Landes, 68; Pfälzisches Wtb., II 1646; Südhessisches Wtb., II 856; Schweizerisches Idioticon, I 956.

4 De gegevens zijn ontleend aan het Mnl. Wdb., V 88-104 i.v. omme en IX 930 i.v. vore en aan de jongste Van Dale i.v. om en voor.

[p. 87]

[p. 88]

in de Zuidnederlandse dialecten ook relatief jong⁵ en is, zoals boven aangetoond nog volop aan de gang. Ook het dialectgeografische beeld bevestigt dit. Het westelijk Westvlaamse randgebied waar voor te + inf. nog niet is doorgedrongen sluit aan bij het Frans-Vlaamse gebied waar om gebruikelijk is in plaats van het algemeen Nederlandse en Zuidnederlandse voorzetsel voor in de betekenis van ‘ten behoeve van’ of ‘wegens’ (Kaart 3).

Ook in de Noord-Nederlandse spreektaal komt, naar prof. Vanacker mij signaleert, voor te + inf. wel eens voor. De R.N.D.-opgave voor Muiden (E 122) bevestigt dit. Volgens Overdiep 1949: 392 ‘kan van oudsher en kan tot op den huidigen dag bij ongeveer gelijke functies het voorz. voor geplaatst worden voor een Inf. + te, ingevolge de subst. beteekenis van dezen Infinitief’ en hij geeft voorbeelden uit de ‘volkstaal’ in Brusses Landlooperij en uit het Katwijks. De om/voor-substitutie kunnen we hier moeilijk anders dan als endogeen beschouwen. Het voorkomen echter van de constructie in het Nederlandse (en Duitse) taalgebied vooral langs de Romaanse taalgrens en dit vanaf een periode waarin de invloed van het Frans op het Zuidnederlands zeer sterk wordt⁶, wijst m.i. op een bijkomende versterking vanuit het Franse ‘pour’.

Gent, januari 1983

Hugo Ryckeboer

5 Er is nog geen spoor van te vinden in het 16de-eeuwse Antwerps (Dr. Y. Stoops, Zinstructuren en zinsfuncties in de ‘Waerachtige Bescryvinghe van Godevaert van Haecht’, onuitgegeven proefschrift Rijksuniversiteit Gent, dl. II, p. 251) noch in het Aalsters tot in de 17de eeuw (Dr. V.F. Vanacker, Syntaxis van gesproken taal te Aalst en in het Land van Aalst in de XVde, de XVIde en de XVIIde eeuw, Tongeren 1963, 149-151).

6 Volgens diverse studies moet het hoogtepunt van die invloed gesitueerd worden in de 19de eeuw en vooral in de tweede helft ervan (Dr. R. Haest, Gallicismen in het Zuidnederlands, onuitgegeven proefschrift Rijksuniversiteit Gent, 1982, dl. II, p. 315).

[p. 89]

Bibliografie

Derocquigny, J. (1904), The French element in English, Lille.

Ebert, Robert P. (1978), Historische Syntax des Deutschen, Stuttgart.

Mustanoja, Tanno F. (1960), A Middle English Syntax, Helsinki.

Overdiep, G.S. (1949), Stilistische Grammatica van het moderne Nederlandsch, Zwolle.

Stoett, F.A. (1923), Middelnederlandsche Spraakkunst, Syntaxis.

Vandeweghe, W. (1972), Om en rond de (om) te-konstruktie, Studia Germanica Gandensia, 12 (1971-1972), 37-61.

Visser, F.Th. (1966), A historical Syntax of the English Language, Part two, Leiden.

Wardale, E.E. (1937), An Introduction to Middle-English, London.