Taal en Tongval. Jaargang 35

[p. 76]

‘Godweet’ en ‘wieweet’ als modale adverbia

Toen ik, lang geleden, teksten in het Afrikaans begon te lezen, maakte de als bijwoord gebruikte woordverbinding hoekom in zinnen als ‘hoekom is jy so lui?’ op mij een enigszins komische indruk. Die Afrikaanse Woordenboek, IV, 318, zegt: ‘Die gebruik van hoekom vind, wat sy vorm en funksieverandering betref, parallelle in tensy, hetsy, miskien’. Het verschijnsel is dus ook in het Nederlands lang niet onbekend; vgl. b.v. nog maar. In dit opstel wil ik de aandacht vragen voor de samenstellingen godweet en wieweet, gebruikt als bijwoorden van modaliteit.

De bewerker van het 5de deel van het W.N.T. (p. 226 v.) toonde bijna een eeuw geleden reeds heel wat belangstelling voor de woordverbinding ‘God weet’, maar het gebruik ervan als gewoon bijwoord was hem blijkbaar hetzij niet bekend, hetzij niet opgevallen. Misschien was het omdat dit gebruik niet vaak tot uitdrukking komt in de geschreven taal. Het is zeker bekend in Brabantse dialecten, maar ik heb geen onderzoek ingesteld naar de verspreiding van het verschijnsel. Wat volgt heeft alleen betrekking op het Aarschots dialect, het enige dat ik grondig ken.

Het is wel eigenaardig dat de vragende verbinding wieweet als bijwoord in het Aarschots volkomen synoniem geworden is van de bevestigende verbinding godweet. De tweede schijnt een antwoord te zijn op de eerste. Ik zal hier niet onderzoeken op welke wijze ze qua betekenis en qua formeel gebruik zijn samengevallen. Il zou het trouwens slechts tot hypotheses kunnen brengen.

Dat godweet en wieweet gewone adverbia geworden zijn, zal blijken uit de volgende voorbeelden, vooral bedoeld om de precieze betekenis te illustreren. Let vooral op de inversie, die plaats heeft zoals na andere adverbia aan het begin van de zin.

Luie Peer blijkt veel geld op zak te hebben. ‘Godweet (of wieweet) heeft hij het niet gestolen?’ (bet. Ik vraag me af of hij het niet gestolen heeft; - zou hij het niet gestolen hebben? - misschien heeft hij het wel gestolen! - ik acht het mogelijk (een beetje waarschijnlijk) dat hij het gestolen heeft).

[p. 77]

Jan is niet op school. Gisteren zag hij wat bleek! ‘Godweet (wieweet) is hij niet ziek!’ (bet. Ik acht het mogelijk (of waarschijnlijk) dat hij ziek is; - zou hij niet ziek zijn? - misschien is hij ziek!) - 's Namiddags zie ik Jan echter lustig voetbal spelen! ‘Godweet (wieweet) was hij wel ziek!’ (bet. Ik vraag me af of hij wel ziek was, ik twijfel eraan! - misschien was hij niet ziek; het ziet ernaar uit dat hij niet wegens ziekte de school verzuimd heeft!).

Ik hoor gerucht op zolder en zeg: ‘Godweet (wieweet) zitten er geen ratten!’ (bet. Ik acht het mogelijk dat er wel ratten zitten; - misschien zitten er wel ratten!).

Ik heb Piet in geen maanden gezien. ‘Wieweet (godweet) is hij niet naar zijn broer in Amerika!’ (bet. Ik acht het mogelijk dat hij naar Amerika is).

Jefke kwam alle dagen spelen; nu hebben we hem in geen weken gezien. ‘Godweet (wieweet) komt hij nog wel spelen.’ of ‘Godweet (wieweet) mag hij nog wel komen van zijn vader!’ (bet. Ik acht het mogelijk dat hij niet meer komt spelen;... dat hij niet meer mag komen van zijn vader).

Let op de negatieve vorm bij een positieve veronderstelling en de positieve vorm bij een negatieve veronderstelling; dus net zoals bij: ‘Ik vraag me af of hij niet ziek is (= misschien is hij wel ziek); - ik vraag me af of hij wel ziek is (misschien is hij niet ziek!)’ of zoals bij de vragende hypothetische zin: ‘Zou Jan niet ziek zijn? (misschien is hij wel ziek!)’.

In de meeste (of alle?) gevallen kan men godweet (wieweet) vervangen door misschien, maar dan gaat er een nuance verloren. Vaak ben ik geneigd een vraagteken na een zin met godweet (wieweet) te plaatsen. Ook de nuance van (on)waarschijnlijkheid is vaak aanwezig. Vgl. de twee uitspraken: ‘Misschien is Jan ziek!’ en ‘Godweet (wieweet) is Jan niet ziek’. De tweede drukt niet alleen de blote mogelijkheid uit, maar ook iets als ‘ik vrees dat...’.

De modale bijwoorden godweet en wieweet kunnen afzonderlijk gebruikt worden als elliptisch antwoord op een directe of indirecte vraag, b.v. ‘Zouden er geen ratten op zolder zitten?’ - Antwoord: ‘Wieweet (godweet)’ (= ik twijfel er ook aan!) - ‘De boter ligt al 3 weken in de kast; zou ze nog wel goed zijn?’ Antw. ‘Wieweet (godweet)’ (= ik weet het evenmin als jij!). - ‘Deze week zal onze Jan wel niet naar huis komen?’ Antw. ‘Wieweet (godweet)’ (= je weet nooit of hij toch niet komt!).

[p. 78]

Godweet, wieweet + vragend woord of vragende woordgroep.

De adverbia godweet, wieweet worden vaak gebruikt voor een vragend(e) woord(groep) en voegen er een nuance van twijfel, van (totale) onzekerheid aan toe. Ze maken van de vragende zin een uitroepende zin. Mogelijke bijgedachten hangen van de spreeksituatie af. Enkele voorbeelden.

‘Wieweet (godweet) waar zit onze Jan nu!’ (= Ik heb er geen flauw idee van; er zijn zoveel plaatsen waar hij kan zitten! - Mogelijke bijgedachte: het kan zeer ver zijn! - op een minder aangename plaats!).

‘Wieweet (godweet) waarvoor (waarom) is hij weggegaan!’ (= Er kunnen allerlei redenen zijn; we hebben er het raden naar! - Mogelijke bijgedachte: hij heeft misschien iets uitgespookt!).

‘Wieweet (godweet) wanneer komt hij terug!’ (= Ik weet volstrekt niet of het nog lange of korte tijd zal duren! - Mogelijke bijgedachte: het kan nog lang duren!).

‘Godweet wie heeft dat gedaan!’ (= Ik weet het in het geheel niet, zovelen kunnen het gedaan hebben!).

‘Wieweet (godweet) hoe diep is die vijver!’ (= Ik weet het niet, maar hij kan diep zijn en dus gevaarlijk bij het zwemmen!). - Vgl. ‘Wieweet hoe ondiep is die vijver!’ (= Ik vrees dat hij ondiep is en dus gevaarlijk bij het duiken!’.

‘Wieweet (godweet) hoeveel van de soldaten komen er nooit meer terug!’ - (= Misschien zullen er velen sneuvelen!).

‘Wieweet (godweet) wat voor een boek is hij aan het lezen!’ (= Ik weet het niet, vraag het me af. - Mogelijke bijgedachte hangt af van de spreeksituatie).

‘Godweet (wieweet) met welke van haar vroegere vrijers zal ze trouwen! (= Ik weet het niet; er zijn zovele mogelijkheden!).

Bij het herlezen van deze reeks voorbeelden stel ik vast dat overal niet kan ingelast worden, zonder dat de betekenis verandert, b.v. ‘Wieweet (godweet) waar zit onze Jan nu niet! - Wieweet (godweet) hoe diep is die vijver niet!’. Uitzondering: als er reeds een ontkennend woord aanwezig is, zoals in de zin met nooit. - Ik geloof echter dat dit niet meestal niet optreedt. - Ik vind het niet-veranderen van betekenis merkwaardig, omdat we in het eerste deel van dit opstel noteerden dat de negatieve vorm op een positieve veronderstelling wees, de positieve vorm op een negatieve veronderstelling.

J.L. Pauwels.