Taal en Tongval. Jaargang 35

[p. 72]

Het Molkwerums dialect van A. Heeroma's woordenlijst uit 1856 en van een eeuw later

In deze bijdrage tot het Willem Pée-nummer doe ik mijn voordeel met het friese deel van de Reeks Nederlandse Dialect-atlassen, die onder redactie van Blancquaert en Pée is verschenen. Uit dit deel 15 van 1955 vergelijk ik gegevens voor het kuststadje Hindeloopen (F 2) in de friese zuidwesthoek met die voor het kustdorp Molkwerum (F 27) en voor Koudum (F 28) meer in het binnenland. Ook gebruik ik een lijst van 418 dialectwoorden, die een eeuw eerder: in 1856 te Molkwerum zijn opgetekend. Hieruit blijkt dat het dialect van Molkwerum toen meer aansloot bij dat van Hindeloopen, maar nu meer bij het Koudums. Deze lijst bevindt zich in een map (nr. BH 243 Hs.) in de nalatenschap van de friese dominee, dichter en taalgeleerde J.H. Halbertsma (1789-1869) in de Provinciale Bibliotheek van Friesland te Leeuwarden. In deze map ligt ook een brief van Anne Heeroma K. Hz. aan Halbertsma, geschreven te Molkwerum op 21 maart 1856. Hieruit blijkt dat deze schoolmeester de 418 woorden op verzoek van Halbertsma heeft opgetekend.

Zijn zegslieden waren Doede Symens Visser en diens ouders. Volgens gegevens uit het bevolkingsregister van de gemeente Hemelumer Oldeferd, waartoe Molkwerum en Koudum, de hoofdplaats, behoren, was deze Visser ook een visser. Hij was in 1799 in Molkwerum geboren en in 1860 overleed hij. Zijn ouders waren Symen Doedes (Molkwerum 1769-1856) en Sjoerdtje Jelles (Molkwerum 1778-1856). Ze hebben Heeroma's enquête van 1856 dus niet lang overleefd. Heeroma schrijft trouwens aan Halbertsma dat ze blij waren, toen hij ophield met vragen. Blijkbaar had Halbertsma aan Heeroma een nederlandse woordenlijst gezonden en hem gevraagd deze te vertalen in het friese dialect dat toen door ouderen in Molkwerum werd gesproken. In dezelfde map te Leeuwarden ligt ook de terschellingse woordenlijst die ds. J.S. Bakker toen voor Halbertsma heeft opgesteld.

Het is al weer twintig jaar geleden dat ik het plan maakte beide woordenlijsten uit te geven (Miedema 1963-1964). In 1972 is de lijst van ds. Bakker opgenomen in het boekje van mevr. T.J. Steenmeijer-

[p. 73]

Wielenga over Ds. J.S. Bakker en het Westerschellingers, haar utrechtse doctorale scriptie. Mevr. J.A. Niermeijer-Holleman, die ook studentassistente in Utrecht is geweest, werkte toen aan de uitgave van A. Heeroma's woordenlijst van het Molkwerums. Door een samenloop van omstandigheden is dit werk vertraagd. Maar vermoedelijk zal deze lijst door haar en mij worden uitgegeven in Taal en Tongval 1983 of 1984. Anne Heeroma K. Hz. was een eeuw ouder dan zijn achterkleinzoon Klaas Hanzen Heeroma (1909-1972), hoogleraar in het Nedersaksisch te Groningen. Anne Heeroma is op 27 juni 1809 gedoopt, volgens het doopboek van Wolvega, in de friese, maar niet friestalige gemeente Weststellingwerf aan de zuidgrens van Friesland. In 1839 is hij getrouwd als ondermeester te Noordwolde in dezelfde gemeente en daar is zijn zoon Klaas geboren.

Later was Anne Heeroma schoolmeester in Molkwerum, waar zeker acht van zijn kinderen zijn geboren en voor een deel overleden. Nadat zijn vrouw in 1862 was overleden, vertrok hij in 1866 met drie dochters naar het naburige kuststadje Hindeloopen en een jaar later naar Noordwolde. Wegens doofheid was hij vroeg gepensioneerd. In 1869 ging hij naar Vianen, maar hij is in Tubbergen overleden in 1883, 73 jaar oud.

[p. 74]

Het belang van zijn woordenlijst blijkt uit de vergelijking met die woorden en vormen die ook in het friese deel van de Reeks Nederlandse Dialect-atlassen (RND) uit 1955 voorkomen. De woorden en vormen uit 1856 vermeld ik met hun nummer in de lijst en met hun equivalent in 1955 in Molkwerum (MO) en zijn beide buren: Hindeloopen (HI) en Koudum (KO). Het nummer van de RND-zinnen staat er ook bij.

(1) Woorden uit 1856, die in 1955 wel in Hindeloopen, maar niet in Molkwerum en Koudum voorkomen:

MO. WOORDEN 1856	HI. 1955	MO. EN KO. 1955
tsieë 49, Eng. to sew	si:jə RND 110	Vormen van naaie
veer 163 ‘vader’	fe:r RND 53	Vormen van fries heit
sae 256 ‘put’	sa: RND 101	put i.pl.v. fries saad

(2) Vormen van 1856, die in 1955 wel in Hindeloopen, maar niet in Molkwerum en Koudum voorkomen:

MO. VORMEN 1856	HI. 1955	MO. EN KO. 1955
vier 241, 252 ‘vuur’	fi:r RND 104	Fries fjoer
ierm 343 ‘arm’, s.	iərm RND 129	Vormen v. fries earmen
baön 67 ‘kind’	bɔn RND 9, 80	a-vormen v. fries bern
bod 211 ‘bed’	bɔt RND 45	Fries bêd bɛ,ət

(3) Vormen van 1856, die in 1955 niet in Molkwerum, Hindeloopen of Koudum voorkomen:

MO. VORMEN 1856	HI. 1955	MO. EN KO. 1955
gos, gaós 136	gɛ,əs RND 97	gɛ,əs, fries gers
gôs 199 ‘gras’	en 111
hord- 249, 250	hɛ,ət RND 57	ha:ət, ned. haard
hord 251 ‘haard’	ha:ət jonger
korse 239, 241 ‘kaars’	kɛasə RND 59	Mo. kɛsə, Ko. kasə
sorkhof 388 ‘kerkhof’	sɛrkhɔf Blom	Mo. tsjɛrkə RND 50 ‘kerk’

De betrouwbaarheid van Heeroma's gegevens wordt bevestigd door oudere, helaas korte bijbelteksten in het Molkwerums. Zo vinden we in een 18de-eeuwse vertaling van Matteüs (6:22 en 30) gors ‘gras’ en

[p. 75]

korsse ‘kaars’ (Wassenbergh 144-146), welke vormen hier in 1955 niet meer voorkomen. Veer ‘vader’ en Bon ‘kind’ vinden we ook niet meer in het Molkwerums van nu, maar wel in de gelijkenis van de verloren zoon, die ds. S. Gorter in 1811 heeft vertaald (Miedema 1963, 290-91) en eveneens nog in het Hindeloopens van nu.

Zo blijkt veel ouds in het Molkwerums van 1856 en vroeger niet in Molkwerum, maar wel in het meer geïsoleerde Hindeloopen te zijn bewaard. Het Molkwerums van nu sluit meer aan bij het Fries van Koudum en omgeving. Wegens de beperkte ruimte in dit huldenummer hoop ik hier later nog op terug te komen, eveneens in Taal en Tongval.

Park Arenberg 62, NL - 3731 ET De Bilt

H.T.J. Miedema, december 1982.

Bibliografie

Blom, G., Hylper wurdboek. Leeuwarden 1981.

Boelens, K. en Van der Woude, G., Dialect-atlas van Friesland (R.N.D. nr. 15). Antwerpen 1955.

Miedema, H.T.J., De parabel fan de forlerne soan yn de Molkwarder oersetting fan Ds. Simon Gorter (1811). It Beaken (Löfstedt-nr.) 25, 1963, 288-293.

Miedema, H.T.J., It útstoarne dialekt fan Molkwar yn de Fryske Súdwesthoeke. Handel. v.h. 28ste Nederl. filologencongres. Groningen 1964, 154-156.

Miedema, H.T.J. en Steenmeijer-Wielenga, T.J., Dialecten van de Friese west- en zuidkust. Leeuwarden 1972.

Miedema, H.T.J. en Niermeijer-Holleman, J.A., A. Heeroma's woordenlijst van het uitgestorven dialect van Molkwerum. Verschijnt vermoedelijk in Taal en Tongval 1983 of 1984.

Steenmeijer-Wielenga, T.J., Ds. J.S. Bakker en het Westerschellingers. Leeuwarden 1972.

Wassenbergh, E., Taalkundige bydragen tot den Frieschen tongval, I. Leeuwarden 1802.

Weijnen, A., Panta rhei. Taal en Tongval 34, 1982, 107-119, n.a.v. Gerritsen, M. (red.), Taalverandering in Nederlandse dialekten. Honderd jaar dialektvragenlijsten: 1879-1979. Muiderberg 1979.