Taal en Tongval. Jaargang 35

[p. 53]

Doedijnen in Oostnederlandse dialekten

Het is een woord van Kloeke, doedijnen. Hij gaf er in zijn artikel De aanspreekvormen in de dialecten onzer noordelijke provinciën, 1920, mee aan, dat Oostnederlandse dialekten in een bijna aaneengesloten gebied van Groningen tot in de Gelderse Achterhoek een enkelvoudige aanspreekvorm doe naast ie, eveneens enkelvoudig, bewaard hebben. Voor de taalkundige terminologie mag er dan van alles op aan te merken wezen, het woord is mij juist speels genoeg om aan de titel van deze bijdrage alle zwaarwichtigheid te ontnemen. Ik zal mij in het gestelde beperkte bestek moeten bepalen bij een paar opmerkingen in de marge van deze beruchte kwestie.

Na het artikel van Kloeke is er nogal wat te doen geweest over het gebruik van doe en ie in welke verwante klankvormen dan ook. Er kwamen aanvullingen en correcties op de regels die Kloeke daarvoor geformuleerd had. De scherpste en een totaal afwijzende kritiek kwam tenslotte van Nuytens in zijn studie De tweetalige mens, Assen 1962. Nuytens stelde daarin, dat de keuze van de ene of de andere aanspreekvorm op een validiteitsprincipe berust. Wie niet over de validiteit beschikt die voor de boerenfamilie als werkgemeenschap - als zo'n gemeenschap zag hij een boerenfamilie - vereist is, die zou met doe en niet met ie aangesproken worden.

Het gaat er mij nu vooral niet om de opvattingen van Nuytens of van wie ook maar nog eens aan een kritisch onderzoek te onderwerpen. In Die Mundart des Dorfes Vriezenveen, Groningen 1970, heb ik mij al eens over een en ander uitgelaten. Onmiddellijke aanleiding toch op de onderhavige kwestie terug te komen vond ik in een tweetal meer of minder recente publicaties. Daar was in de eerste plaats het woordenboek van G.J.H. Dijkhuis, Twents in woord en gebruik, 1979. Van heel onlangs is er een artikel van G.H. Kocks, Aanspreekvormen in Drente; een momentopname, in het bundeltje Tien jaar Drents Woordenboek, Nedersaksisch Instituut Groningen 1982.

Dijkhuis doet het gebruik van doe en ie onder het trefwoord Ie heel eenvoudig af als een verschil tussen vertrouwelijkheid en beleefdheid, een mening die wel meer dialektsprekers en dialektonderzoekers toegedaan zijn. Kocks vat zijn gegevens wat genuanceerder samen. Voor Oostdrente aanvaardt hij een meerderheidsprincipe, als hij stelt, dat

[p. 54]

ie zich tot doe verhoudt zoals in het Nederlands u staat tot jij. Voor de rest van het Drentse doe-gebied kan het onderscheid tussen doe en ie te maken hebben met het natuurlijke geslacht, doe voor vrouwen en ie voor mannen, maar ook wel met de tegenstelling tussen leden van de eigen groep en buitenstaanders, welke tegenstelling doe dan weer tot de intieme, vertrouwelijke en ie tot de meer afstandelijke, beleefde aanspreekvorm stempelt. Het artikel van Kocks is overigens vooral van belang voor het inzicht in de geografische verspreiding van de aanspreekvormen naar klank en betekenis in Drente.

Na enig bladeren in het woordenboek van Dijkhuis wordt het al gauw duidelijk, dat het gebruik van doe en ie in Twente toch ook naar andere regels luistert dan dat van jij en u in het Nederlands. Zo wordt het vertrouwelijke doe, als doew gespeld, met gij en met u vertaald: Blif Doew bi-j mi-j, Heer, Blijft Gij bij mij, Heer; Doew kaans gin al te besten indruk van miej kregen hebben, U kunt geen al te beste indruk van mij gekregen hebben. In beide gevallen heeft Dijkhuis zich terecht door de taal- en gesprekssituatie laten leiden bij de vertaling van doew met gij en u. De gekozen citaten geven ook alleen maar uitsluitsel over het gebruik van de Nederlandse aanspreekvormen in zulke situaties. Dat gebruik ligt door conventies vrijwel vast, wat voor de Twentse dialekten niet altijd en niet voor iedereen op dezelfde manier het geval is. Voorbeelden van doe vertaald met u en niet met jij en van ie vertaald met jij, niet met u, zijn er bij Dijkhuis heel veel te vinden. Bezoen heeft vroeger al opgemerkt, dat het gebruik van doe en ie in de Twentse dialekten zich niet in kort bestek beschrijven laat. Dijkhuis illustreert die opmerking treffend door zijn hele woordenboek heen. Met zijn eenvoudige regel volgens welke doe de gemeenzaamheidsvorm en ie de beleefdheidsvorm zou zijn en doe en ie dus met jij en u in het Nederlands overeenkomen, blijkt ook Dijkhuis er niet te zijn. Daar is hij zich natuurlijk terdege van bewust geweest en daarom heeft hij bij het vertalen van de gekozen citaten telkens naar bevind van zaken in aansluiting bij wat hem in het Nederlands het meest passend leek gehandeld.

Maar juist om die reden is het zo bevreemdend, dat Dijkhuis een kleine twintig jaar na het verschijnen van de studie van Nuytens met de uitkomsten van diens onderzoek naar het gebruik van de aanspreekvormen in het dialekt van Borne helemaal geen rekening houdt. Voor wie bedenkt, dat Dijkhuis zelf uit Borne komt en het werk van Nuytens als een van de bronnen voor zijn woordenboek noemt, wordt de warwinkel van de Twentse aanspreekvormen er alleen maar wanordelijker op. Het is de vraag of het mogelijk blijkt te zijn op de een of andere manier lijn

[p. 55]

te brengen in de vaak zo tegenstrijdige gegevens daaromtrent. Zo'n mogelijkheid is er, dunkt mij.

Het ligt nogal voor de hand bij het begin te beginnen. Dat wil zeggen bij het binnendringen van het meervoudige ie in het enkelvoud en de functie ervan naast het vanouds enkelvoudige doe. In het Nederlands gebeurde iets dergelijks met het aanvankelijk meervoudige gij en jij, toen deze pronomina als beleefdheidsvormen naast het gemeenzame du in zwang kwamen. Het mag waar zijn, dat gij en jij als beleefde aanspreekvormen van zuidelijke, hoofse herkomst naar Frans model zijn, maar dat is dan ook niet meer dan het uitgangspunt van een ontwikkeling die zich snel naar het noorden en verder over heel ons taalgebied uitbreidde. Het gebruik van ie naast doe in de Oostnederlandse dialekten berust oorspronkelijk eveneens op een meerderheidsprincipe, waarbij ik nu in het midden laten moet of zij dat onder westelijke of onder oostelijke invloeden aanvaard hebben.

Zo'n meerderheidsprincipe bepaalt altijd nog het gebruik van doe en ie in de uiterst noordelijke en oostelijke gebieden van ons land, in Groningen, in de Oostdrentse grensstreek en in het noordoosten van Twente. Dat gebruik daar komt overeen met wat in het aangrenzende Nederduitsland van de Graafschap Bentheim en het Eemsland regel is, doe is er de vertrouwelijke en ie de beleefde vorm. Men zie voor een en ander het aangehaalde artikel van Kocks en de R.N.D. In de atlas van Zuiddrente en Noordoverijssel werden ook een aantal Duitse plaatsen opgenomen.

Westelijk van de bedoelde gebieden is het meerderheidsprincipe losgelaten, waardoor het gebruik van doe en ie er heel wat ingewikkelder en voor een buitenstaander vaak erg ondoorzichtig werd. Bovendien vertoont het daar van plaats tot plaats grote verschillen, die terug te vinden zijn in de zo uiteenlopende beschrijvingen van dat gebruik. Kloeke sprak van het ‘arcadische land, waar de keuze der aanspreekvormen alleen door de mate van hartelijkheid, vriendelijkheid, toegenegenheid bepaald’ en doe hoger dan ie gewaardeerd wordt. Hij beschouwde het als een ‘niemandsland’ tussen het westelijke doe-loze ie-gebied en het in het oosten standhoudende, misschien van daar nog wel opdringende meerderheidsprincipe, dat zich door de aangrenzende Nederduitse dialekten in de rug gesteund weet. Nuytens daarentegen zag bewust van zo'n dialektgeografische interpretatie af en meende op grond van zijn bevindingen in Borne zijn validiteitsprincipe te kunnen formuleren. Hij dacht dat principe wel meer algemene geldigheid toe te mogen kennen, omdat het onmiddellijk lijkt voort te spruiten uit de sociale structuur van het boerengezin. Wat meer aandacht voor taal-

[p. 56]

geografische feiten had hem moeten doen inzien, dat zijn opvattingen eenzijdig en maar beperkt geldig zijn. Aan de taalhistorische achtergrond, waartegen zich het veranderende gebruik van de aanspreekvormen afspeelt, besteedde hij nauwelijks aandacht.

Voor het verkrijgen van enig inzicht in gebruik en betekenis van de aanspreekvormen in de Oostnederlandse dialekten is het noodzakelijk de taalhistorische gegevens met de taalgeografische te verbinden. Geografisch moet natuurlijk eerst het doe-gebied van het doe-loze onderscheiden worden. De grens tussen beide loopt door Drente - heel Groningen behoort tot het doe-gebied - van Een over Hijken, Beilen, Wijster, Zwinderen naar Koevorden. In Overijssel ligt die grens bij Vriezenveen, Wierden, Enter, Goor, Diepenheim, Hengevelde en Haaksbergen. In de Gelderse Achterhoek wordt doe nog gebruikt in Winterswijk en naaste omgeving, terwijl het ook bij oudere dialektsprekers in Groenlo wel bekend is.

Aan de aldus grof beschreven grens valt het meest op, dat er van een flinke uitbreiding van het doe-loze gebied in oostelijke richting sedert de door Kloeke in 1925 vastgestelde ‘stand van het onderzoek naar de ondergang van het pronomen du’ geen sprake zijn kan. De toen door hem getrokken grens is zo goed als niet veranderd. Dat is daarom zo opvallend, omdat alle onderzoekers een snelle ondergang van doe voorzagen.

Niet minder opvallend is het vervolgens, dat het Oostnederlandse doe-gebied in de omgeving van Hardenberg-Gramsbergen en van Eibergen-Rekken onderbroken wordt en dat het doe-loze daar tot aan onze staatsgrens reikt, terwijl het langs de Nederrijn zelfs vrij ver over de staatsgrens heen opgedrongen is. Aan dat laatste feit hebben Frings en Kloeke de nodige aandacht geschonken. Ik wijs er nog eens op, dat het doe-loze gebied zich langs Oude IJssel en Rijn tot in Nederduitsland uitstrekt niet alleen, maar het ook langs Vecht en Berkel de grens met Duitsland bereikt. Het geschetste kaartbeeld moet zijn ontstaan wel te danken hebben aan een voortdurende westelijke invoed onder de druk waarvan de oorspronkelijk meervoudige beleefdheidsvorm ie de vanouds enkelvoudige vertrouwelijke vorm doe verdrongen heeft. In die ontwikkeling hebben de waterwegen blijkbaar een belangrijke bemiddellende rol gespeeld. Even belangrijk moet overigens de steun geweest zijn die onze meest oostelijke doe-gebieden van de Nederduitse dialekten ondervonden bij het handhaven van het meerderheidsprincipe, toen onze oostelijke staatsgrens nog geen belemmering was voor verbindingen over en weer. De ontregeling van het gebruik van doe en ie, gevolgd door

[p. 57]

de verdringing van doe door ie, weerspiegelt, zoals zo vaak in de Oostnederlandse taalgeschiedenis, de strijd tussen westelijke en oostelijke taalvormen en taalinvloeden.

Een en ander wordt pas echt duidelijk, als in het kaartbeeld de onmisbare nuances aangebracht zijn. Voor het doe-loze gebied kan nml. altijd nog met Kloeke vastgesteld worden, dat daar oostelijk van de lijn Kampen-Apeldoorn-Velp en in Zuidwestdrente doe als schaars voorkomend relict is blijven voortbestaan. Men kent er alom nog uitdrukkingen als doe lillekerd, doe sufferd, doe stumperd e.d. Zo bleef ook du in de Hollandse, westelijke taal lang voorkomen. Het spreekt vanzelf, dat zulke affectieve uitdrukkingen in het hele doe-gebied eveneens bekend zijn. Waar het meerderheidsprincipe geldt, gebruikt men dan natuurlijk alleen maar doe, elders doe of ie, zoals dat in het overigens doe-loze gebied het geval is.

In het affectieve gebruik heeft doe, al of niet als relict, zich gehandhaafd als de oorspronkelijk enige en vertrouwelijke aanspreekvorm. Waar het enkel als relict opduikt, daar is de ondergang van doe in het voordeel van ie weliswaar een feit, maar blijkbaar een feit van niet zo heel oude datum. In het aansluitende doe-gebied is ie niet overal meer alleen maar beleefdheidsvorm. Het heeft onder invloed van wat zich in het nu doe-loze gebied al eerder voltrokken had, gebruiksmogelijkheden van doe overgenomen. Daardoor raakte het gebruik van doe en ie in het enkelvoud er ontregeld.

Pogingen nu dat ontregelde gebruik van doe en ie toch naar vaste principes te beschrijven moeten wel verwarring stichten, verwarring die de dialectologische literatuur over ons onderwerp op karakteristieke wijze kenmerkt. Wat er in dit verband over het verschil tussen doe en ie allemaal beweerd is, het kan volkomen juist zijn. Daar gaat het helemaal niet om. Waar het werkelijk op aankomt, is het feit, dat de beschreven verschillen tussen doe en ie van plaats tot plaats en daar zelfs weer van familie tot familie zo sterk van elkaar kunnen afwijken. Er is daarom telkens niet meer in te zien dan de afspiegeling van strijd tussen beide aanspreekvormen, van het op de lange duur waarschijnlijk toch uitzichtloze verzet van doe tegen een enkelvoudig, anders dan als beleefdheidsvorm gebruikt ie. Het zijn stuk voor stuk gebruikscriteria ter aanvulling en vervanging van het oude meerderheidsprincipe in verschillende fasen van de ondergang van doe. Het ene is in de voortgang van dat proces onmogelijk belangrijker te noemen dan het andere, omdat ze altijd in weliswaar wisselende combinaties met elkaar aangelegd worden en het gebruik van doe en ie daardoor niet meer op maar een manier

[p. 58]

te interpreteren valt. Het verhaal van de aanspreekvormen in de Oostnederlandse dialekten is tenslotte hetzelfde als dat van du en jij in het Nederlands, maar het is een nog altijd niet voltooid verhaal.

H. Entjes.