Taal en Tongval. Jaargang 35

[p. 46]

Willem Pée en het taalgrensonderzoek

U zal zich wellicht herinneren, waarde Vriend Pée, hoe wij elkander toevallig in de jaren na het einde van Wereldoorlog I hebben leren kennen in het stadje Diest. Wijlen uw Vader Julius Pée, de befaamde Multatuli-kenner (Gent ^o 19 april 1871 - Lokeren † 12 maart 1951)¹ was er studieprefect aan het Kon. Atheneum aldaar geworden omdat hij dit ambt te Brugge niet langer wenste te bekleden en anderzijds omdat mijn Moeder zaliger (Leuven ^o 21 april 1874 - Diest ⁺ 2 maart 1936) in die jaren als directrice van 's Rijks Middelbare Meisjesschool te Hasselt naar het genoemde stadje aan de Demer werd overgeplaatst. Te Diest kende men iedereen en, vooral omdat U circa acht jaar ouder was dan ik, had ik een spontane bewondering voor U opgevat, omdat U sterk en sportief was en inzonderheid heel vlug kon fietsen. Die laatste eigenschap zou U bij de dialect-enquêtes voor de dialect-atlassen goed van pas komen, want U houdt niet van vragenlijsten en andere indirecte methodes, zoals de ondervraging van enkele zgn. bevoorrechte getuigen. Ook wist ik dat U, evenals uw vader germanist wilde worden en te Leuven zoudt gaan studeren. Dit plan boezemde mij nog meer ontzag in, maar toen ik van 1929 af uw spoor te Leuven ging volgen, was U reeds verschillende jaren uit Leuven verdwenen en was U aan de Rijksuniversiteit te Gent, onder leiding van wijlen Professor Edgard Blancquaert, neerlandistiek en inzonderheid dialectologie gaan studeren. Het zijn dus gemeenschappelijke organisatorische aangelegenheden geweest die tussen onze ouders tot regelmatige samenkomsten hebben geleid. Na het bereiken van de leeftijdsgrens is uw Vader te Lokeren-Staakte gaan wonen en dit verklaart uw vroege antroponymische bijdrage ‘Familienamen en bijnamen te Staakte’². Maar in de eerste plaats bewoog U zich op het gebied van de dialectologie en onrechtstreeks op dat van de taalgrensstudie. Ik moge in dit verband herinneren aan uw ‘Dialectgeographie der Nederlandse diminutiva (2 delen, 1936-1938), aan de voltooiing van de 16-delige reeks van de Dialectatlassen en dit op eigen houtje of in samenwerking met collega's (Dialect-atlas van West-Vlaanderen en Fransch-Vlaanderen, met medewerking van E. Blancquaert (1946), met een uitstekende inleiding van uw hand, die echter door de oorlogsomstandigheden moeilijk te vinden is - Dialect-atlas van Antwerpen (1957-1958)³.

1 Zie de bio-bibliografische nota's over Julius Pée van Marcel Boey en over Willem Pée van V. Frits Vanacker in de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging (Tielt-Amsterdam, Lannoo, 1975) resp. p. 1181-1182 en 1182-1183.

2 Feestbundel H.J. van de Wijer (Leuven, 1944), 1ste deel, p. 237-271.

3 Over de reeks der Nederlandse Dialectatlassen die met het verschijnen van het deel van H. Entjes, Dialektatlas van Zuid-Drente en Noord-Overijssel (1982) voltooid is, publiceerde de redactie van Taal en Tongval een extra aflevering van de jaargang 28 (1976), blz. 1-202, gewijd aan de opzet van de reeks en meteen aan de afscheid nemende redactie-leden van het tijdschrift, nl. W.J.H. Caron, J. Leenen, J.L. Pauwels en Willem Pée wiens verdiensten als uitgever duidelijk in het daglicht worden gesteld. Zie ook van Willem Pée de laudatio voor zijn opvolger aan de RUG, Professor Dr. Valeer Frits Vanacker in Taal en Tongval 33 (1981), 1-4.

[p. 47]

E. Blancquaert heeft er van af het begin van zijn grootscheeps plan voor het gehele Nederlandse taalgebied dialect-atlassen te publiceren op gewezen (zie Dialect-atlas van Klein-Brabant, met 150 kaarten (Reeks Nederlandsche Dialectatlassen 1) (Antwerpen, De Sikkel, 1926, - 2de uitgave 1950, met aanvullingen door V.F. Vanacker) dat de dialectstudie ‘een derde wetenschappelijk deel [omvat] dat van praktisch belang is, nl. de beschrijving van de taalgrens. Die beschrijving moet niet alleen zijn “taalkundige photographie”, maar ook taalkundige “kinematographie”, zo betoogt Blancquaert, want ook thans nog beweegt de taalgrens’⁴.

Het verloop van de taalgrens op kaarten vastleggen! Willem Pée heeft dit vooreerst gedaan in zijn lezing ‘Anderhalve eeuw taalgrensverschuiving en taaltoestand in Frans-Vlaanderen’, gehouden voor de Dialectencommissie der Kon. Nederlandse Akademie van Wetenschappen te Amsterdam op 23 juni 1956⁵, met acht kaartjes, en uitvoeriger in zijn studie ‘De taaltoestand in Frans-Vlaanderen’, voorgedragen op het colloquium over ‘Taaltoestanden in België, mede in Europees verband’, gehouden te Brussel op 24 november 1973 en georganiseerd door Mens en Ruimte (Brussel, z.j. [1975], blz. 43-66 met 14 kaarten).

Meestal beschouwt men de resultaten van de enquête die Coquebert de Montbret circa 1806, ten tijde dus van het 1ste Keizerrijk, heeft ingesteld met de medewerking van het Franse Bureau de Statistique en van de prefecten van de voormalige Oostenrijkse provincies als betrouwbaar. F. Brunot heeft in het 9de deel, 1ste boekdeel van zijn ‘Histoire de la langue française des origines à 1900’ Paris, 1927), blz. 525 e.v., dit onderzoek naar de grenzen van het Frans in Europa samengevat⁶.

Ongeveer twintig jaar na Coquebert de Montberts bijdrage beschikken wij opnieuw over een beschrijving van de taalgrens in een deel van Z.O. Vlaanderen en Brabant die teruggaat op een taalgrenswandeling van een zekere Herr Stedmann die in de Hollandse periode te Brussel woonde, maar waarover ik voorlopig over geen andere inlichtingen beschik. Wel heeft de grote geleerde Franz Josef Mone (^o 12 mei 1796 te Mingolsheim bei Bruchsal - ⁺12 maart 1871 te Karlsruhe) aan de hand van de nota's van Stedmann een paar blz. gepubliceerd in zijn tijdschrift Anzeiger für Kunde der teutschen Vorzeit.⁷ Mone had geschiedenis gestudeerd aan de Universiteit van Heidelberg van 1814 af en hij was een zo degelijk student dat hij reeds in 1817 Privatdozent voor geschiedenis werd. In 1827 werd Mone door de Leuvense Universiteit uitgenodigd om geschiedenis en statistiek te komen doceren, maar in 1831 moest hij, ten gevolge van de Belgische revolutie, Leuven verlaten en

4 Zie ook E. Blancquaert, West-Brabantsche dialectologie, E.S.-Br. XII (1929), 221-231, gedeeltelijk overgedrukt in Taalgrens (1930), 61.
In de Dialect-Atlas van Zuid-Oost-Vlaanderen (Reeks Dialect-atlassen 2) door E. Blancquaert en H. Vangassen (Antwerpen, De Sikkel, 1930) wordt het taalgrensfragment, gaande van Amengijs tot St.-Renelde op de kaarten voorgesteld onder den vorm van een volle lijn, herhaaldelijk onderbroken door een kruisjeslijn: de volle lijn wijst op een scherpe scheiding, de kruisjeslijn op een taalgrenszone tusschen het Vlaamsch en het Waalsch taalgebied. De getrokken taalgrenslijn steunt 1. op inlichtingen ter plaatse ingewonnen van zegslieden, op 2. achteraf schriftelijk ingezonden nadere mededelingen, 3. op aanduidingen van bevoegde personen (postbode, pastoor, herbergier) verzameld op speciale taalgrenstochtjes en ten slotte, ten 4. op de taalgrenskaart van F. Grammens (1927) die met de werkelijkheid overeenkomt behalve ten Z. van Edingen, waar een bocht van ongeveer 600 m. meer zuidwaarts, ten voordele van het Vlaams behouden bleef. Zie ook Taalgrens 2 (1931), 13-14 en ten slotte E. Blancquaert, Vlaamsch Neerlandicus op den uitkijk, in: Kon. Vla. Ac., Versl. en Med., 1935, 1045-1054.

5 Opgenomen in de reeks: Taalgrens en Kolonisatie, 3. Leuven-Brussel, 1957, met 8 kaartjes, en uitvoeriger in zijn studie ‘De taaltoestand in Frans-Vlaanderen’, voorgedragen op het colloquium over ‘Taaltoestanden in België, mede in Europees verband’, georganiseerd door Mens en Ruimte te Brussel op 24 november 1973 (Brussel, z.j. [1975], blz. 43-66, met 14 kaarten).

6 Zie daarover mijn bijdrage ‘De Vlaamsch-Waalsche taalgrens ten tijde van het Fransche Keizerrijk’, in Mededelingen uitg. door de Vla. Top. Vereeniging te Leuven 11 (1935), 45-59 en de studie van de Vlaamsch-Waalsche taalgrenslijn in België, in Leuvense Bijdragen 33 (1941), 61-112 en 34 (1942), 1-37. Afzonderlijk als nr. 1 in de reeks Taalgrens en Kolonisatie (Leuven-Brussel, 1942), 92 blz.

7 Anzeiger 7 (1938), kol. 565-567. Zie over Mone de Allgemeine Deutsche Biographie, 22. Band (Leipzig 1885), p. 165-166. Wat Mones betekenis en die van vele Duitse geleerden voor de vernieuwing van de wetenschap en inzonderheid van de neerlandistiek aan de Belgische universiteiten betreft, zie Taaltoestanden in België, op. cit., p. 15. Men kan thans ook raadplegen Ludo Simons, Vlaamse en Nederduitse literatuur in de 19de eeuw. I. Van Verlooy tot Gezelle (Gent, Kon. Ac. voor Nederlandse taal en letterkunde, 1982), blz. 88-89 en passim.

[p. 48]

keerde hij naar Heidelberg terug, waar hij in 1835 directeur werd van het Badisches Landesarchiv⁸.

Over de Vlaams-Waalse taalgrens publiceerde Mone de nota's van Stedmann in de Anzeiger 7 (1838), kol. 565-567, ten dele met de eerder romantische beschouwingen van zijn medewerker, ten dele met zijn eigen opvattingen.

Bij de 80ste verjaardag van Willem Pée durf ik hopen dat mijn mededeling in dit Huldenummer van Taal en Tongval, het tijdschrift waaraan hij zoveel tijd heeft besteed, de jarige welgevallig zal zijn.

De tekst van Stedmann en Mone luidt als volgt:

Notizen über die Sprachgränze und die Volksverschiedenheit der Flämingen und Walen in einem Theile von Ostflandern und Brabant.
Diese Notizen sind aus einem Tagebuch genommen, das Hr. Stedmann 1827 auf seinen Ausflügen aus Brüssel führte und mir mitgetheilt hat. ‘Ich gieng von Gerhardsbergen (Grammont) 1/2 Stunde weit die Dender hinauf, wo mir mehrere Bauern sagten, dasz auf dem linken Ufer der Dender Overboelarden und Sarladingen die letzten flämischen Dörfer seyen, und Goi der erste wallonische Ort. Sarladingen gehört schon zu Henegau, auf dem rechten Ufer der Dender fällt die Sprach = und Provinzgränze in eine Linie zusammen. Ich fragte die Leüte, welche Sprache hier geredet werde? Antwort: Vlems (nicht Vlómsch wie man weiter nördlich sagt). Men sprekt hier vlemsch, sagten sie, tot gans aen de zee en na Holland en na Braband he[e]n, en daer aen den anderen kant is het Woolenland. We weten niet, hoe dat komt. Dat is wel wonderlijk, dat wy ons niet met de Woolen verstaen en men weet er niet af, dat het anders gewest is. Men leert ook fransch en ook vlemsch, zoo als men genegen is en zoo als't in't schik van onze heeren gelegen is. Die letzte Äusserung verräth eine sonderbare Gleichgültigkeit gegen das edelste Gut der Eigenthümlichkeit, die Volkssprache. Ein Anderer, den ich über den Charakter der Wallonen befragte, sagte mir: ene Wool meugt ge niet betrouwen, die bedriegt u waer hy kan. ene Vlemske zou hij in de hel helpen. ‘Kanniverstaen’, zet he, en dan ziet he u niet mer an. Ze zouen ons alles slechts aendoen en we doen hen toch gen kwaed. Ueber die Sitten sagten sie mir: We trouwen niet onder een, en onze jonges en mâskes dienen niet by hen en de herne niet bij ons. Op de Woolenkermis komen we wel en de Woolen op de Vlemske kermis, dan is er evewel dickels stryd, dan zeggen we ‘Woolebeest!’ tegen de Woolen en de Woolen zeggen ‘bête de Flameng!’ tegen ons *.
Eine halbe Stunde südlich von Gerhardsbergen am rechten Ufer der Dender liegt auf einer Wiese das letzte Häuschen der flämischen Provinz und Sprache,
* ae wird ò, ee wird i und oo wird ù gesprochen. Die Wallonen heissen also bei den Flämingen Wùlen, diess kommt von Waelen (sprich Wòlen), welches ò oder oo nach den Regeln der Aussprache in ù übergeht.
M.[one]

8 Mone is ook de auteur, als directeur van het Badisches Landesarchiv sinds 1835, van een belangrijk werk: Quellensammlung der badischen Landesgeschichte, hrsg. von Franz Joseph Mone, Bd. 1-4 Karlsruhe, 1848-1867.

[p. 49]

hinter demselben liegt ein Wäldchen, das schon zur ersten henegauer und wallonischen Gemeinde Acker gehört. Dieser Wald war einst viel grösser, und machte die rechte Völkergränze. Die Provinzgränze läuft am Saume des Waldes hin, auf der Anhöhe war es ausgerodet und ich befand mich bei dem wallonischen Weiler Boulan. Diese Anhöhe zieht nach Norden gegen die Dender, nach Osten gegen einem kleinen Bache, der sich bei Acker in die Dender mündet und Mark (La Marque) heisst, d.i. Gränze, also die alte Völkerscheide, die aber nicht genau auf diesen Bach beschränkt bleibt, denn bei Aker und Boulan haben die Walen sich nördlich am Bach und weiter hinauf die Flämingen südlich über demselben angesidelt. Die Niederung des Baches ist 1/2 Stunde breit. Etwas höher hinauf liegt an dem Bach das flämische Dorf Viane, welchen Zusammenhang mag dieser Namen mit Vianden in Luxemburg und mit Vianen in Holland haben? Höher dem Bache nach war wieder ein kleiner Wald das letzte wälsche und ein anderer das letzte teütsche Land. Zwischen diesen Wäldern war eine lichte Stelle, wo die Aecker beider Völker an einander stiessen und es mir ein sonderbares Gefühl erregte, hier die beiden Nationen neben einander pflügen, graben und überhaupt arbeiten zu sehen, wie sie es seit Jahrhunderten gethan haben, ohne von einander etwas anzunehmen oder sich mitzutheilen. Die Flämingen blond, die Wallonen schwarz, jene friedlich, diese zanksüchtig beide rüstig und stark. Sie verstehen sich gegenseitig meistens gar nicht, einige Flämingen können französisch und was viel seltener und merkwürdiger ist, einige Wallonen auch flämisch sprechen. Die Sprachgränze geht nun über die teütschen Dörfer Schilbeek, Moerbeek, Sinte Peter nach der Stadt Enghien, welche nach teutscher Art Engin gesprochen wird und auch Eetingen heisst. Sie ist noch niederteütsch, aber weil sie an einer Hauptstrasse liegt, stark von Wallonen bewohnt, auch Petit Enghien ist noch teutsch und die Landstrasse nach Hal macht so ziemlich die Gränze der Sprache südwärts wälsch, nordwärts flämisch. In S. Peter wurde Silly (sie sagten Sülk) für das erste wallonische Dorf angegeben, ich glaube das bezieht sich auf Haut-silly, denn Bas-silly (Neersülk) wie auch Hellebeke sind teutsch’.

Die Abneigung gegen die Wallonen findet sich auch in den übrigen Provinzen Belgiens. Ich habe mir einmal in einem Dorfe bei Hamont in Limburg folgenden Spruch abgeschrieben, der jene Abneigung bestätigt.

Den blinden Clermont, die smeerigen vent^*
geeft voor zyn geheel drinkgeld negen cent^**,
voor hem en zyn paard, een dag en een nagt,
dat hadden wij nooyt van dien Waal verwagt^***.

Nachdem ich mancherlei zur Kenntnis der teütschen Mundarten gesammelt und bekannt gemacht, bin ich überzeugt worden, dasz eine Literatur der teütschen Mundarten ein verdienstliches und zeitgemässes Unternehmen wäre, wenn es sowohl die Sprachproben als auch die Grammatiken und Wörterbücher der Mundarten verzeichnen würde. In neurer Zeit haben sich die Sprachproben sehr vermehrt, aber ihrer Heimatlichkeit wegen sind sie auch meist nur

* schmutziger Geselle

** Hundert Cents sind 1 Gulden, 9 Cents also 5 ½ Kreuzer

*** erwartet.

[p. 50]

in örtlichen Zeitschriften und Flugblättern untergebracht und dadurch für den Sprachforscher fast unzugänglich. Eine Nachweisung des Gedruckten wäre schon dankenswerth, eine Auswahl der besseren oder einzigen Stücke könnte sich daran reihen und so den Sprachschatz nicht nur vermehren sondern auch die feinen landschaftlichen Unterschiede hervorheben und dadurch die inneren Gränzen der teutschen Völkerschaften feststellen, was der Geschichte überhaupt nicht wenig zu statten känne.

M.[one].

_* * _*

In deze beschrijving van de taalgrens in het Z.-O. van Oost-Vlaanderen komen de volgende plaats-, woud- en riviernamen voor waarvan men het taalgebruik kan identificeren aan de hand van de volgende hulpmiddelen:

Carte de Cabinet des Pays-Bas autrichiens levée à l'initiative du Comte de Ferraris ca 1777, Brussel, uitgave van Pro Civitate, blad Gheerraerdsberghe ou Grammont 50 R ^o, 1-4 (1967).

De kaarten van Coquebert de Montbret, op. cit., ca 1806.

Jean Haust, Enquête dialectale sur la toponymie wallonne (Mém. de la Commission de Toponymie et de Dialectologie, section wallonne n^o 3). Liège, H. Vaillant-Carmanne, 1940-1941.

H. Draye, De studie van de Vlaamsch-Waalsche taalgrenslijn (Taalgrens en Kolonisatie, 1). Leuven-Brussel, 1942.

M. Valkhoff, Prolégomènes à une carte de la frontière linguistique franco-néerlandaise, in: Mélanges de linguistique offerts à Albert Dauzat (Paris, Ed. d'Artrey, s.d. [1950] blz. 351-366

Jan Verroken, Schetskaart van de taalgrens, 1961.

E. Legros, La frontière des dialectes romans en Belgique (Mém. de la Commission de Toponymie et de Dialectologie, section wallone, n^o 4). Liège, H. Vaillant-Carmanne, 1948.

Voor de spelling van de Vlaamse gemeentenamen, zie H.J. van de Wijer, De Vlaamsche gemeentenamen in moderne spelling (Toponymica I) Leuven-Brussel, 1929.

De volgende geografische eigennamen worden in de taalgrensbijdrage van Stedmann-Mone geciteerd:

Geraardsbergen-Grammont

Overboelare

[p. 51]

Zalardinge

Choy (arr. Soignies)

Boulan = Bouranct (Ferraris) of Boureng (Haust)?

Mark - La Marck

Viane - liegt an der Marck

Höher am Bach war wieder een kleiner Wald = Bois d'Acren (Haust)

Schilbeek

Moerbeke (arr. Aalst)

Sint-Pieters-Kapelle (Soignies)

Edingen

Lettelingen = Petit Enghien

Hellebecq

Silly [Sülk] = Haut-silly (Waals)

Bas-silly [Neersülk] Vlaams

Hellebecq (Vlaams)

Deux-Acren = Twee Akren Les Deux-Acren = Accrene St. Gérion (Haust) en Accren St. Martin (ten oosten van St. Gérion).

Akrenbos (prov. Henegouwen) mit Häuschen und Wäldchen. Zie Haust over de pogingen om Akrenbos, op grond van taalverscheidenheid, te scheiden van Twee Akren, op. cit., 89.

Besluit.

Bij het lezen van deze bijdrage wordt men getroffen door de populaire toon van de uiteenzetting en door de grote sympathie voor de eigen taal. De auteurs hebben zich duidelijk gedistantieerd van alle filologische geleerdheid en bijna uitsluitend gelet op het taalgebruik waarvoor zoals in de 19de eeuw algemeen Vlaams, Nederduits en Duits niet onderscheiden werden. Doch wat ietwat onbeholpen wordt medegedeeld, levert het bewijs dat in een tweetalig land het verloochenen van de moedertaal ‘eine sonderbare Gleichgültigkeit verräth gegen das edelste Gut der Eigenthümlichkeit, die Volkssprache’.

Herent

† H. Draye.