Taal en Tongval. Jaargang 35

[p. 9]

Traantjes - van vreugde

Of onze jubilaris in zijn lange leven traantjes heeft gelaten, traantjes van vreugde of verdriet, weet ik niet; ik heb het hem nooit zíen doen. Wel heb ik hem vele traantjes zien drinken, traantjes met en zonder alcohol. En dat doet hij nog steeds, en met plezier.

Wat is zo'n traantje dan wel? Dat is niet in een paar woorden te zeggen, en het wordt evenmin duidelijk door het geven van synoniemen. Dat zijn o.a. beetje, drupje, staartje, restje, bodempje en slokje, maar het woord traantje is niet zonder meer door die woorden te vervangen. Kort geleden werd ik hier in de Achterhoek door iemand uitgenodigd om eens ‘'n tröäntje’ koffie te komen drinken; een andere keer hoorde ik zeggen: ‘He hadden wel 'n tröäntjen op, dat kojjan zien lopen wel zeen en ook kojjet wal roeken’. Het betekent dus niet objectief een beetje koffie of een glas sterke drank, maar het heeft een zekere gevoelswaarde, die vooral duidelijk wordt uit de context. Een paar voorbeelden:

Houwerzijl in Groningen (C 24a): troonje koffie is gezellig samen een lekker bakje drinken;

Middelstum (C 34): Wil ie nog 'n troantje koffie?

Kampen (F 90): De kanne is nog niet leeg, d'r zit nog wel een troantien in.

Deventer (F 133): Heij soms zin in un trööntjen? ‘Allee, un klein trööntjen kan d'r wel op aoverschieten’.

In dit laatste geval is een borrel bedoeld en er werd aan toegevoegd dat het voor de stad ‘archaïsch’ was.

Deze gegevens zijn ontleend aan vragenlijst 55 (1980) van het P.J. Meertens-instituut in Amsterdam. Vraag 4 luidde: a. Hoe noemt men in uw dialekt een kleine hoeveelheid van een of ander vocht, bijvoorbeeld een beetje onder in een glas of kopje? b. Men zegt soms wel: ‘Kom eens een slokje halen’, waarmee bedoeld wordt: ‘Kom eens een borrel drinken’. Hoe zegt men dat bij u? Gebruikt men een woord als dropje, drupje, slokje of nog iets anders?

Op deze vraag heeft maar één correspondent geantwoord met een variant van traantje. Maar in vraag 14, twee bladzijden verder, werd gevraagd: a. Kent u in uw dialekt een woord als traantje, troantje, trööntje? b. Zo ja, kunt u de betekenis van dat woord omschrijven?

[p. 10]

¹⁾

1) Ook in: E'15,4; 18,4; F'14,8; 18,4; A'19,7.

[p. 11]

In het derde deel van de vraag worden dan verder genoemd een borrel, een glaasje wijn en een kop koffie. Omdat dit gedeelte van de vraag door veel correspondenten niet goed begrepen is en met grote voorzichtigheid geïnterpreteerd moest worden, geef ik niet meer dan een aanduiding van de inhoud.

Het resultaat van de vragenlijst is dus dat het woord alleen in de gedachte wordt opgeroepen door een variant, dat één van de correspondenten vermeldt dat het archaïsch is, dat er onzekerheid is over de vorm en dat men het oneens is over de betekenis. De onzekerheid over de vorm blijkt uit het feit dat het geschreven wordt zonder umlaut, ook in het gebied waar die umlaut zeker in dit geval is voorgekomen, de onzekerheid over de betekenis blijkt uit het feit dat soms, in dezelfde plaats, de ene correspondent schrijft over koffie, de ander over een borrel. En ook de verspreiding, zoals het kaartje die toont, geeft te denken.

De oudere opgaven, in de eerste plaats die van woordenlijsten, zijn onmiskenbaar. In het noordoosten, in het zogenaamde Nedersaksische gebied, heeft traantje, en de varianten ervan, betekend een glas sterke drank, een glas wijn en een kop koffie. De opgaven zijn ontleend aan de Overijsselse volksalmanak van 1836, aan opgaven van Gallée en Draayer uit het laatste kwart van de vorige eeuw, aan Molema voor het Gronings uit 1887, maar ook aan Ter Laan uit 1929 en Bezoen uit 1948¹. De nieuwere woordenboeken uit hetzelfde gebied wekken de indruk dat de betekenis ‘een klein beetje’ meer is gaan overheersen. En volgende voorbeeld, ontleend aan het Winterswijkse woordenboek, maakt duidelijk hoe dicht beide betekenissen bij elkaar liggen:

‘De flèske is hòòste löög, d'r zit mòòr 'n tröönken meer in; nòg neet nòò hoes gèèn, i-j mót ok 'n tröönken mètdrinken’. Voor Eibergen en 's Herenberg wordt de betekenis koffie opgegeven in de hedendaagse woordenlijsten. Maar ik heb het in geen enkele woordenlijst buiten het Nedersaksische gebied gevonden².

Bij de verspreiding van het woord ligt de gedachte voor de hand dat het ook voor zal komen in het aangrenzende Duitse gebied. Dat is wel zo, maar daar is het nog zeldzamer en meer verspreid dan in het oosten van ons land. In het archief van het Westfaalse woordenboek komen drie opgaven voor waarin een variant van traantje de betekenis heeft van jenever of brandewijn³. En ook in het Rijnland, o.a. in het Kleefse gebied komt het voor in schertsende betekenis voor glas jenever⁴.

Er is niet veel fantasie nodig om een verband te vinden tussen de traan en het traantje. Een traan is een druppel vocht, de overdracht

1 WNT XVII, 1741.

2 G.H. Deunk en H. Entjes, Het dialect van Winterswijk. 1971, 247;
B. Weeink, Woordenbook van 't plat van Eibarge en umgeving. Eibergen 1980, 85; Henk Harmsen, 'n Trop Barghse weurd. Stokkum 1982, 150.

3 Volgens een brief van Dr. Hans Taubken, 15 november 1982.

4 RWB 8, 1287.

[p. 12]

op allerlei soorten vocht ligt voor de hand, vooral als een vocht in druppels langs het glas vloeit. In Zwitserland heeft het woord ‘trän’ nog altijd de grondbetekenis van druppel. Het Franse ‘larme’ betekent zowel traan als scheutje wijn of koffie. Eeuwen geleden heeft Maerlant gezegd: Die trane diere uut (de wijnstok) rent, es jeghen die tonghe goet⁵. Met iets te veel van die tranen is de Westfaler ‘im Trån’⁶, in goed Nederlands ‘boven zijn theewater’.

Ook al in de middeleeuwen werd traan vooral gebruikt van vocht met een geestelijke werking. En de stap van geestelijk naar geestrijk is evenmin groot, zeker niet in schertsende toepassingen. Bovendien is geest een vluchtige stof, spiritus, alcohol, zoals we het nog in wijngeest kennen.

Spelen met taal doe je niet als je met een pen in de hand een vragenlijst moet invullen. Misschien is dat de oorzaak van het feit dat bijna niemand op het woord traantje is gekomen bij de invulling van het antwoord op vraag 4. Maar de toevoeging ‘archaïsch’ van de Deventer correspondent, de onzekerheid ten aanzien van vorm en betekenis bij vele andere correspondenten wekken de indruk dat dit woordspel zijn beste tijd heeft gehad.

Bij een oud man past een oud gebruik. Ter ere van onze heel bijzondere tachtiger en ter herinnering aan de vele traantjes die hij heeft ingegoten zullen we er allemaal nog eentje drinken.

Jo Daan.

5 MWB VIII, 627.

6 Volgens de brief van Dr. Hans Taubken, die verwijst naar Woeste/Nörrenberg.