Taal en Tongval. Jaargang 35

[p. 5]

Cooperculum en deksel
Een ‘calque linguistique’^*

[Hugo Ryckeboer heeft er op gewezen, dat de heel eigen positie van het Fransvlaams pas goed tot uitdrukking komt, als allerlei taalkaarten zouden worden uitgebreid met gegevens uit dat gebied (Ryckeboer 1977). De door mij ontworpen en becommentarieerde taalkaart ‘Ruif’ is een van zijn voorbeelden (Berns 1974). Ondanks deze waarschuwing verzuimde ik de taalkaart ‘Kaft’ (Taalatlas 116 [1980]) voor het Fransvlaamse gebied door te tekenen, een verzuim dat ik graag wil goed maken in een bundel, opgedragen aan de man die de Fransvlaamse dialecten het uitvoerigst heeft beschreven (Pée 1946).]

In zijn opstel ‘De lotgevallen van een paar Latijnsche leenworden in onze dialecten’ behandelt Grootaers op een bijzonder originele manier de ‘lotgevallen’ van een aantal aan de Latinitas ontleende woorden die gebruikt worden ter aanduiding van de kaft, het papieren omslag van een boek. Zijn aandacht gaat vooral uit naar spatium en naar de afleidingen van cooperire: coopertorium en cooperculum (Grootaers 1943). Vooral beide laatste woorden leverden een fonologische warwinkel op, waarin Grootaers, door telkens de preciese herkomst van de verschillende vormen na te gaan, op knappe wijze ordening weet te scheppen. Zo maakt hij onderscheid tussen rechtstreekse afstammelingen van cooperculum en ‘compromisvormen’. In het laatste geval gaat het dan om kruisingen van een der rechtstreekse afleidingen met het Franse woord couverture.

Rechtstreeks van cooperculum afgeleid zijn koperkel en komperkel en daarvan weer: kopelder, kompelger en komplekker. Kopelder vindt een verdere voortzetting in kepel en kopelderik, waarvan kapel, kapelleken zijn afgeleid.

Het kruisingsprodukt van koperkel × koevert is koeverkel, koeverkle en vervolgens klaverte, klaverke. Komperkel × koevert leverde konfet op.

De meest noordelijke uitbreiding van afleidingen van coopertorium vormen een viertal opgaven in oostelijk Zeeuws-Vlaanderen, voor het overige beperken zich zowel de rechtstreekse afleidingen als de compromisvormen tot Zuid-Nederland.

Het type deksel, deksle komt alleen in West-Vlaanderen voor, waar

* Deze bijdrage had niet geschreven kunnen worden zonder de hulp van Hugo Ryckeboer, die zo vriendelijk was een mini-enquête onder zijn zegslieden in Frans-Vlaanderen te houden per telefoon. Zijn gegevens deelde hij mij per brief d.d. 26 oktober 1981 mee.

[p. 6]

het vlak langs de grens met Frans-Vlaanderen een aaneengesloten gebied vormt en meer naar het noorden concurreert met afleidingen van spatium.

De Fransvlaamse mini-enquête leverde de volgende gegevens op: deksel en het ww. overdekselen in N 58; deksel en overdekken in N 61; deksel in N 108 en deksel naast protège-cahier in N 110. Overdek in b 12; het ww. overdekken (een boek), naast couverture in b 20; overdek naast couverture in N 100 en overdeksel naast envelope in N 107. In de beide andere, tot het gebied van onderzoek behorende plaatsen, Ebblingen (N 148) en Zerkel (N 151) was geen Vlaamse benaming bekend, maar gebruikte men resp. couvre-cahier en couverture. Protège-cahier en couvre-cahier zijn de namen in H 82, maar dek, dekboek en deksel worden als mogelijke Vlaamse namen opgegeven.

Met deze gegevens kan het deksel-gebied aanmerkelijk worden uitgebreid en wordt de opvatting van Grootaers dat de deksel-opgaven beschouwd mogen worden ‘als een voorhoede (...) die de door vreemdelingen bezette gebieden binnensluipt’ (blz. 4) gelogenstraft¹. Het is waarschijnlijk zijn preoccupatie met de ‘lotgevallen’ van de Latijnse leenwoorden die Grootaers op het idee bracht deksel als verdringer van de afleidingen van spatium te beschouwen en als jong woord. Bij de bespreking van het type cooperculum is hij zich wel degelijk bewust van de semantische problemen die dit woord geeft. Het is immers zo, dat binnen de Romania cooperculum niet voorkomt met een betekenis ‘kaft, omslag van een boek’. Het FEW wijst er s.v. coperoculum met nadruk op, dat in het ene geval waar wel die betekenis wordt gegeven krœvēty, ‘couverture du livre’, een opgave die geldt voor de Vogezen, sprake is van een verwisseling van couvercle en couverture.

Een van de meest in het oog springende eigenschappen van het Westvlaams is zijn archaisch karakter; Ryckeboer (1977, 62-65) geeft tal van voorbeelden die deze opvatting bevestigen. We kunnen er, gezien het kaartbeeld gerust van uitgaan, dat deksel een oud woord is, juist met de betekenis ‘omslag van een boek’. Het bewijs levert cooperculum. Grootaers zelf zegt er dit van: ‘Een moeilijkheid blijft de beteekenisovergang: inderdaad het Fr. couvercle heeft nooit iets anders beteekend dan het deksel van een pot of ketel; het heeft nooit ‘couverture’ beteekend, zoals het Nederl. deksel (...). Hoe kon een associatie met couvercle tot stand komen? Ten eerste kon dit slechts gebeuren bij sprekers die het Fransche woord kenden en dit is zeker bij de groote meerderheid der inwoners van de genoemde plaatsen niet het geval’ (9-10). In wat dan volgt beweert hij, dat rechtstreekse afstammelingen van cooperculum de oudste laag vormen en dat niet fr. couvercle, maar

1 In het oorlogsjaar 1943 krijgt deze zin een extra dimensie.

[p. 7]

couvert van invloed is geweest. Met andere woorden, Grootaers neemt impliciet voor lat. cooperculum wel een betekenis ‘omslag, kaft’ aan.

Ligt het niet meer voor de hand cooperculum als een ‘Bedeutungslehnwort’ te beschouwen, als een voorbeeld van een ‘calque linguistique’, in de zin van Niermeyer? En dan wel speciaal een woord uit de groep d.: ‘un mot latin consideré comme équivalent au mot propre vulgaire, mais ne possédant en réalité qu'une signification differente de ce qu'il faut exprimer’ (Niermeyer 1941, 162). De middeleeuwse klerk trof het volkswoord deksel = ‘omslag, kaft van een boek’ aan en kende als Latijns equivalent voor deksel (op een pot, een ketel) slechts het woord cooperculum. In dit verband is het Engelse lid, ‘deksel’ interressant. Het woord is vanouds bekend, maar in de Engelse vertaling van Junius' Nomenclator van 1585 krijgt het de betekenis ‘each of the two sides or covers (of a book)’; het is de derde betekenis in het OED. Van deze betekenis wordt opgemerkt, dat ze voornamelijk in dialecten

[p. 8]

voorkomt en in het Engels van de V.S. Het EDD geeft s.v. lid als vierde betekenis ‘the boarded cover of a book’, voor Nottinghamshire, Leicestershire en Northhamptonshire. In Junius' Nomenclator, eerste editie 1567, heet het: ‘een omslach, coperkel, coffertoire’, met als Duitse synoniemen: ‘Überzug’ en ‘Deckel’. De Latijnse trefwoorden zijn: Inuolucrum, operculum libri².

De hier afgedrukte kaart, die gezien moet worden als een aanvulling op Taalatlas, kaart 116, maakt duidelijk, dat deksel en de verwante vormen, overdek, overdekken, overdeksel en overdekselen, in het Fransvlaamse gebied helemaal aansluiten bij het Westvlaamse deksel-gebied³.

J.B. Berns.

P.J. Meertens-Instituut

Afdeling Dialectologie

2 De gegevens uit Junius dank ik aan Dr. A. Moerdijk van het INL te Leiden.

3 Zoveel mogelijk heb ik geprobeerd tekens te kiezen die overeenstemmen met die van Taalkaart 116.

Bibliografie

Berns 1974	J.B. Berns, Ruif. In: J. Stroop (Red.), Toelichting bij de Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland. II. BMDC XLVI. Amsterdam.
Grootaers 1943	L. Grootaers, De lotgevallen van een paar Latijnsche leenwoorden in onze Dialecten. Mededeelingen van de Zuid-nederlandsche Dialectcentrale 23. Gent.
Niermeyer 1941	F.J. Niermeyer, Les calques linguistiques dans le Latin médiéval d'après des sources Néerlandaises. Archivum Latinitatis Medii Aevi. Bulletin Du Cange. Tome XV-2, 161-177.
Pée 1946	W. Pée, Dialect-Atlas van West-Vlaanderen en Fransch-Vlaanderen. RND 6. Antwerpen.
Ryckeboer 1977	H. Ryckeboer, Het Nederlands van de Franse Westhoek. Situatie en Situering. T.T. 29, 50-66.