Taal en Tongval. Jaargang 23

[p. 184]

Adaptatie en permanentie

Dat vreemde fonemen bij ontlening de klankwaarde van de overeenkomstige fonemen in de ontlenende taal aannemen, vraagt nauwelijks om bewijzen. De franse ch verliest wanneer ze ook al in het Nederlands als palataal blijft bestaan, haar ronding, zoals de Duitse stemloze ploffers hun aspiratie en de engelse vocalen o^u en eⁱ hun sterke diftongering of de engelse w haar oversterke labialiteit.

Van verder strekkende aard zijn echter de verschijnselen waarbij vreemde foneemopposities verdwijnen, doordat het foneem dat het minst met een van de fonemen van de ontvangende taal overeenkomt met een ander samenvalt. Niet-nederlandse voorbeelden hiervan vindt men bij E. Polivanov, La perception des sons d'une langue étrangère, TCLP IV, 79 vlg.

Een voorbeeld van nederlandse bodem levert, als ik mij goed herinner, het in 1966 verschenen boek van Rinus Ferdinandusse, Naakt over de schutting, 'n soort sriller, waarbij in het laatste woord de stemloze engelse th, in het engels opponerend met s, in Nederlandse mond met s bleek samengevallen; vgl. ook Het Parool 2 dec. 1967. Een ander voorbeeld doet zich in onze volkstaal voor bij de behandeling van de vreemde zj. In anlaut voor vocaal ontstaat hieruit een stemloze sj, in aansluiting bij thans echt Nederlandse woorden als sjouwen en sjorren: Sjors > George, Sjaak > Jacques, Limb. Sjang > Jean, brab. Sjənet > Jeanette, holl. Sjaan > Jeanne. Voor consonant verzetten zich echter daartegen onze combinatiegewoonten en zo vinden we snoffel ‘genoffel’ en snevel ‘jenever’. Inlautend is de ž in de volkstaal met z samengevallen. In het Astens vindt men kleera'zzie > *klerage ‘kleren’ en lózzie ‘horloge’. De Bont vermeldt pəta'zi > potage. Zie voor goezie > fra. gouge: J. de Vries Ned. Etym. Wb. 1963, 227. Voorts verklaarde A. Sassen in Taal en Tongval jrg. 7, 69 vlg. de naaistersterm nèèzie uit fra. neige. En wat de auslaut betreft: het tot in de cultuurtaal doorgedrongen pomerans moge dan misschien al op mlat. pomarancia teruggaan, het jonge sidderans is nog maar pas geleden uit jus d'orange vervormd en heeft zich ook aan de Nederlandse auslautsneutralisatie moeten onderwerpen. Andere gevallen waar zj in de auslaut tot s geleid heeft (het transformationalisme zou zeggen: via z) zijn: spons (vgl. fra. éponge), de volksuitspraak Sjors voor George, het volkstalige bels (mv. belzen) > fra. beige en flens > eng. flange.

[p. 185]

Beschouwen wij thans de sj. Bij de behandeling van de ontwikkeling van de uit het Frans ontleende š merkt M.J. van der Meer, Historische Grammatik der Niederländischen Sprache 1927 par. 251 op: ‘Das Volk spricht sj oder s, wie auch der Gebildete in älteren Worten’. Inderdaad heeft - dat bleek zojuist al - de Nederlander in de woordanlaut met sj minder moeite. In mijn dialect, dat van Fijnaart, noemde men zelfs een sou een sjoe en algemeen maakt men van de niet getolereerde ž de meer acceptabele sj. Maar in de auslaut is de neiging om de š te depalataliseren steeds bijzonder sterk geweest. Vele voorbeelden zoals: nis > fra. niche, trans > fra. tranche, bres > fra. brèche, bros ‘leerwerkerspriem’ > fra. broche, koest, met paragogische t, uit fra. couche, kornis > fra. corniche, soes > fra. souche, kardoes > fra. cartouche, flos > fra. floche, toetsen > fra. toucher, wnbrab. məsin > machine zijn allang ingeburgerd. Men kan ook vergelijken pluizen > fra. é-plucher. Maar ook in jonger tijd toont althans de volkstaal dezelfde neiging. Het nieuwe instituut kindercrèche wordt met kres aangeduid en de douche met does. Verdere voorbeelden leveren nog mars > fra. marche en bargoens rus als verkorting uit rechercheur. Eveneens leverde het aan het Engels ontleende lunch de volksuitspraak luns op en hoort men nu: in de klins liggen (vgl. eng. clinch). Zie voor plansier WNT i.v.

Overigens is de sj in de ante-vocalische anlaut toch ook niet geheel vast: sikkeneurig moet in ieder geval met chicaneren samenhangen, chocolade verschijnt in het wnbr. als seklaot, en reeds heel vroeg is ofra. chiere bij ons tot sier (in: goede sier maken) geworden. Het woord sinaasappel kan overigens vertaald zijn uit fra. pomme de Sine.

Wij noemden zojuist pomerans, waar de s op een tsj zou kunnen teruggaan. Ook het tsj-foneem houdt het immers niet in onze volkstaal. De Tsjechen worden gemakkelijk Sjechen, genoemd en tsjello (uitspraak van cello) ligt ook niet gemakkelijk in de Nederlandse mond. Duidelijk blijkt deze aversie ook bij leenwoorden uit het Engels. Het woord kluts ‘werktuig om een machine in werking te stellen’ - cfr. WNT VII 4457 - gaat terug op eng. clutch; zo is pons uit eng. punch, indien althans niet met uitspraak met š, te verklaren.

Een spoorloos verdwijnen van vreemde opposities vertoont zich voorts bij bv. de accenten uit de skandinavische talen en waarschijnlijk ook bij de overgang van doña > donna.

Het zijn echter niet alleen de fonemen als zodanig maar ook de foneemverbindingen die degene die een andere taal spreekt, last veroorzaken. Polivanov heeft in bovengenoemd artikel hiervan voorbeelden gegeven. Ook de geschiedenis van het Nederlands weet er aan te wijzen.

[p. 186]

Anlautend ps- is voor een Nederlandse mond iets vreemd. Vandaar dat in het mnl. salm uit psalm en souter, salter > psalter ontstonden. Moeite met anlautend ts maakte russisch tsar in de Nederlandse volksuitspraak tot saar. Daarbij laat ik in het midden of we in het russisch zelf met een verbinding van twee fonemen dan wel met een affrikaat te doen hebben. Verder wijs ik op een oud leenwoord als sieren > mhd. zieren, sigaar, dat misschien rechtstreeks uit spa. cigarro komt, en zigeuner, waarin men fra. tzigane herkent. Voorts leveren in het Nederlands auslautend sk en anlautend ks ook moeilijkheden op. Xantippe werd in mijn jeugd wel als santippe uitgesproken; dit werd mij door Dr. B.C. Damsteegt bevestigd. De voetbalclub Xerxes heet in de volksmond serkses en de naam Franciscus Xaverius wordt gemakkelijk als Franciscus saverius uitgesproken. Het woord kiosk wordt in het wnbr. voorts geapocopeerd tot kios. Trouwens ook anlautende sk ligt de Nederlander niet helemaal. Vandaar dat hij voor scala ook schala, voor skandaleus ook schandaleus, voor skepter ook schepter (naast septer), en dat men voor skapulier in het wnbr. schabbelier zegt.

Op het terrein van de vocalen denk ik aan de voor het Nederlands ongewone verbinding -ius uit het Latijn. Deze leverde op de duur in het Nederlands -is op: secretaris, notaris, falsaris, pensionaris, legataris en eigennamen als Teunis en Cornelis met hun derivaten Cornelissen, Antonissen, enz.

Nauw met dit alles verwant zijn de verschijnselen bij opposities die in de ontlenende taal bijzondere neutralisatieverschijnselen vertonen. Wij zagen al dat de voor ž verwachte z in de auslaut stemloos werd. Dat stemloos worden geldt natuurlijk ook van ‘oorspronkelijke’ z en verder van g, v, b en d.

Een heel biezonder soort van aanpassing vertoont de overgang van genasaleerde vocaal in vocaal + ŋ (vgl. dialectisch plafong > plafon of zuidelijk pərtaŋ > fra. pourtant. Hier blijkt de genasaleerde vocaal als een combinatie gehoord te worden en krijgt men dus in feite een uitbreiding van het aantal fonemen. Ook hiervan heeft Polivanov reeds voorbeelden gegeven.

In zekere zin tonen ontleningen de permanentie van bepaalde klankwetten. In het oergermaans blijkt idg. labiale ploffer + t in ft en velare ploffer + t in χt overgegaan te zijn, maar stellig is de tendens tot deze overgang nog lange tijd blijven voortbestaan. Wanneer oude keltische of romeinse of middellatijnse leenwoorden in het germaans binnendrongen, vielen ze meteen onder het regiem van een zelfde wet. Getuige:

[p. 187]

krocht > mlat. crupta, mnl. agedochte > lat. aquaeductus, -tricht en -trecht in toponiemen > lat. Trajectum, trechter > mlat. tractarius, lat. trajectorium, trachten > lat. tractare, pacht > mlat. pactum, pactus, vrucht > lat. fructus, dichten > lat. dictare, schrift misschien > lat. scriptum, dial. kachtel, kachel ‘veulen’ > lat. capitale (cfr. WNT VII 837), dial. fichteren-donderdag, de in Maashees en Vierlingsbeek voorkomende benaming voor de datum waarop de meiden en knechten verhuisden, een naam afgeleid van de naam van St.-Victor, te Xanthen vereerd, op wiens feest die verhuizing eertijds plaats vond. Een heel oud voorbeeld levert ambacht op, voor welks ouderdom men de bewijzen o.a. kan naslaan in Franck-Van Wijk's Etymologisch Woordenboek der Ned. taal².

Vriend Leenen, veel in dit artikel zal je herinneren aan de vele vergaderingen in de diverse spellingcommissies waarin ik met jou heb mogen samenwerken en waarin ik zoveel van jou en ons beider vrienden geleerd heb. Waarschijnlijk zal het je spijten dat ik o.m. niet ben ingegaan op de verschillen tussen Noord en Zuid in de behandeling van de voortonige vocalen, maar je zult me toegeven dat hiervoor nog veel voorstudies verricht moeten worden.

A. Weijnen.