Taal en Tongval. Jaargang 23

[p. 64]

De namen op -rlo (-rler) in Zuidoostelijk Nederland

Over de namen op -rlo in Noordbrabant en Limburg bestaat al vrij veel en ook recente literatuur¹, waarin zij als illustratie hetzij van metathesis hetzij van de suizende r aangehaald worden. Het komt mij echter voor, dat wanneer men deze namen tezamen in hun veelsoortige ontwikkeling beziet, er enige opvallende feiten naar voren komen, die de moeite waard zijn om aan de dialectologen voorgelegd te worden. Waar zou dit beter kunnen gebeuren dan in dit huldenummer voor de Limburger en Kempenkenner Dr. Leenen! Ik hoop, dat hij aan dit rommeltje plezier zal beleven en - wie weet - dat hij mijn vragen zal kunnen beantwoorden.

Overzien we allereerst het Noordbrabantse materiaal²: met metathesis:

Halder (Sintmichielsgestel), uitspr. halder, een buurt bij het kasteel Herlaer, ± 1080 Herlar.

Kastelree (Baarle-Nassau), uitspr. kastel, 1333 Casterle, 1404 Casterlee, 1420 Casterle, 1492 Castelre, 1558 Castel^3.

Nistelrode, uitspr. nisselròòi, Nisseroi (L 99), ong. 1205, 1361, 1429 Nisterle, 1378, 1439 Nistelre.

Tongelre (Eindhoven), uitspr. tongerze, 1241 Tongerle, 1328 Tongeren^4, 1338 Tongerloe enz. doch 1404 Tonghelre, 1544 Tongelro, 1449, 1536 Tongeren naast Tonghelre^5.

1 A. Weijnen, Onderzoek naar de dialectgrenzen in Noord-Brabant (Fijnaart 1937), 74 v.; Id., Het voetspoor der Tongeren, Publ. Limb., 85 (1949) 731 vv.; A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland I (Assen 1962), 136 v., III (Assen 1969), 84; P.L.M. Tummers, Romaans in Limburgse aardrijkskundige namen (Assen 1962), 50 v.

2 De plaatselijke uitspraak naar opgaven op de dialectvragenlijst nr. 9 (1940) en naar de reeks Nederlandse Dialectatlassen, de delen 7, 8, 9 en 10. Alleen van de oude vormen, die niet in de genoemde literatuur voorkomen, worden de vindplaatsen opgegeven.

3 1333 F.F.X. Cerutti, Middeleeuwse rechtsbronnen van Stad en Heerlijkheid Breda I (Utrecht 1956), nr. 154; 1404, 1420 S.W.A. Drossaers, Het archief v.d. Nassauschen Domeinraad I, R 918 en 1112; 1492 Taxandria XXXIX, 85; 1558 F.A. Brekelmans, De Belgische enclaves in Nederland (Tilburg 1965), 11.

4 C.C.N. Krom en A. Sassen, Oorkonden betreffende Helmond ('s-Hertogentosch 1884), nr. 13 (afschr.) en 110 (afschr.).

5 N.G.N. IX, 112.

[p. 65]

Waalre, uitspr. woldere, 704 Waetriloe, 712 Waderloe, 915 Waderlo^1 enz. doch 1438 Waderloy^2, 1369 Wadelre, 1580 Waalre^3.

Wintelre (Vessem), uitspr. wintersel, 1^e kw. 13^e eeuw Winterlo, 1331 Wintelre, 1466 Winterle naast Wintelre^4.

Zonder metathesis:

Aarle (Best), uitspr. oarzel.

Aarle (Rikstel), uitspr. oale, 1249 Arleh (N.G.N. II, 21).

Heers (Veldhoven), uitspr. heers, 1292 Herle, 1449 Heerse^5.

Heers (Hilvarenbeek), uitspr. heers^6.

Kasteren (Hogeloon), uitspr. kaastere(n), 1173 Kyrcasterle, 1216 Casterle.

Mierlo, uitspr. mierle, 1263 Mirla en dan steeds met -rle of -rlo^6.

Oerle, uitspr. oevers of oers, 1249 Oerle^7.

Vaarlo (Nunen), uitspr. vaarlo, 1292 Vaerlaersvoert, 1402 van Vaerle, 1563 Vaerlaer^8.

Onzeker zijn Karrel, bos te Knechtsel, door de Bont (III 168) verklaard uit *Kar-lo en Orseleind, buurt te Os, vroeger geschreven Dorseleind, hetgeen nu nog de uitspraak is. Zowel Dorsel < Donreslo als Dorlo komen elders als toponiemen voor; de naam Horszak te Os wijst op een suizende r uit -rn- (het etymon is ongetwijfeld Hornik); daartegenover staat weer, dat te Schijndel in 1383 een huis Dorseldonc genoemd wordt⁹, waarin dorsel kwalijk een lo-naam kan zijn. Tenslotte komen nog voor Vorsel te Nistelrode en te Bladel, Vaarsel te Zomeren en Heersel te Oorschot en Lierop. Er zijn verschillende verklarings-

1 M. Gysseling, Toponymisch Woordenboek, s.v.

2 G. Bannenberg c.s., De oude dekanaten Cuyk, Woensel en Hilvarenbeek in de 15de- en 16de-eeuwse registers van het aartsdekanaat Kempenland (Nijmegen 1968), 257.

3 N.G.N. IX, 113.

4 Weijnen, Meded. Naamk. 24 (1948), 65; de Bont, ibid. 43 (1967), 135 v.

5 De Bont III, 159 v.

6 M.A. Erens, Oorkonden van de abdij Tongerlo I (Tongerlo 1952), nr. 172. In deel III (1318-1344) geeft het register o.a. de spelling Millere voor Mierlo op, doch ik vond dit in de stukken niet terug.

6 M.A. Erens, Oorkonden van de abdij Tongerlo I (Tongerlo 1952), nr. 172. In deel III (1318-1344) geeft het register o.a. de spelling Millere voor Mierlo op, doch ik vond dit in de stukken niet terug.

7 De Bont III, 188 en Meded. Naamk. 42 (1966), 14 v.

8 1292 Taxandria I, blz. 5 (afschr. 17de e.); 1402 ibid., 228 (afschr. 17de e.); 1653 J.M.J. Heeren, Inventaris v.h. huisarchief van Helmond (Helmond 1926), R 513 en blz. 74 noot.

9 Inventaris van het archief van de gemeente Schijndel, nr. 68.

[p. 66]

mogelijkheden voor deze toponiemen en vooralsnog vond ik geen aanwijzing, om die uit -rlo voor te trekken. Netersel is hoogstwaarschijnlijk een naam op -sali.

Ten westen van Oorschot en in België vinden we in de officiële namen steeds -rle of -erlo en in de plaatselijke uitspraak -l: göl (Goorle), baol (Baarle), meel (Meerle), aol (Aarle), mael (Maerle), bjevel (Beverlo), tungel (Tongerlo), westel (Westerlo), jal (Heerle), giel (Gierle), kastel (Kasterlee), peujel (Poederlee), zuul (Zoerle), maar omstreeks Genk: sliddere (Sledderlo) en langere (Langerlo). Bij de gebruikelijke uitspraak in westelijk Noordbrabant sluit zich de huidige uitspraak (reeds 1558 in schrift) van Kastelree aan.

Het oosten van Noordbrabant toont daarentegen een bonte wirwar van mogelijkheden, die met iedere wetmatigheid lijkt te spotten. We vinden de volgende typen:

1)	vormen met metathesis;
2)	vormen met metathesis en reïnterpretatie tot een naam op -rode, het meest consequent in Nistelrode, maar ook in 1544 in Tongelro;
3)	vormen waarin -rle werd tot -rze of -rs^1;
4)	vormen met -rsel of -rzel;
5)	vormen met behouden -rl-;
6)	een vorm met -le (Aarle);
7)	een vorm met -re (Kasteren).

Het schijnt zo te zijn, dat de verbinding -rle twee kanten uit kon gaan, zonder dat hiervoor een wetmatigheid aan te wijzen is: óf er vond metathesis plaats, óf er ontwikkelde zich een suizende r; in het eerste geval kon dan nog aanpassing bij de namen op -rode, in het tweede geval bij de namen op -sel (Eersel, Knechtsel, Liesel, Nijnsel, Steensel, enz.) plaats vinden. Zo komen als hoofdgroepen 1 en 2 tegenover 3 en 4 te staan.

Opmerkelijk is, dat van eenzelfde naam beide ontwikkelingen mogelijk waren. Zo verklaar ik tenminste het historisch geattesteerde en nog officiële Wintelre naast de dialectvorm Wintersel en Tongelre naast de dialectvorm Tongerze, welke laatste wel schuil gaat in de geschreven vorm Tongeren in 1328 en 1536. Daar Tongerze alleen uit Tongerle kan zijn ontstaan, acht ik Weijnens verklaring² - er zouden twee plaatsen Tongeren en Tongerlo, hebben bestaan, die samensmolten - niet aan-

1 Voor de suizende r in deze verbinding vgl. De Bont I, blz. 136.

2 Publ. Limb. 85, blz. 731 v.

[p. 67]

nemelijk. Dan echter kan Kastere(n) een regressieve vorm uit *Kasterze zijn, zodat alleen de groepen 5 en 6 als vreemden in deze omgeving overblijven.

Tenslotte valt het op, dat in die Noordbrabantse namen, waarin de metathesis opgetreden is, deze vorm steeds de officiële is geworden. Dit is anders bij de Limburgse namen.

In Limburg is de metathesis vrijwel¹ consequent doorgevoerd, doch heeft het in vele gevallen niet tot de officiële vorm gebracht. We noemen:

Haler (Hunsel), uitspr. haalder, 1244 Harle enz.^2.

Kastenraai (Venraai), uitspr. kazele (in Venraai: kastenroaj), 15^e eeuw Casterloe, 1485 Castelre^2.

Leverooi (Nederweert), uitspr. leivere, 1244 Loiverlo, 1293 Leverloe, 1433-'88 Levelroye^3.

Oler (Grathem), 1495 Orlo, 1500 Oerle^2.

Tungelrooi (Weert), uitspr. tungeler, 1294 Tungerlo, 1433-'88 Tongelroe^2.

en verder:

Everlo (Helden), uitspr. èvelder.

Baarlo (Maasbree), uitspr. boalder.

Heerlen, uitspr. helder.

Meerlo, uitspr. mieldere^4.

Oorlo (Venraai), uitspr. oeldere.

Tongerlo (Maasbree), uitspr. tungel(d)er.

Bij de meerderheid van deze namen werd de vorm met metathesis dus niet de officiële. Mogen we hieruit concluderen, dat de metathesis ten oosten van de Peel later - maar dan ook consequenter - doorgevoerd werd dan in Noordbrabant, in een tijd dus, waarin voor de meeste namen al een gevestigde schrijftraditie bestond? De vraag kan op grond van dit geisoleerde verschijnsel niet beantwoord worden, maar zij in de aandacht van de dialectologen aanbevolen. Aan hun zij ook de vraag overgelaten, hoe de verwarde toestand in oostelijk Noordbrabant te verklaren is.

D.P. Blok.

1 Voor de enige uitzondering - de uitspraak ter plaatse van Kastenraai - zie Tummers 51.

2 Tummers 50.

2 Tummers 50.

3 J. Habets, De archieven v.h. kapittel Thorn I, nr. 20, 77 en 315.

2 Tummers 50.

2 Tummers 50.

4 Wansum gaf nog op: de milderse beek.