Taal en Tongval. Jaargang 13

[p. 21]

De Meierijse niet-geronde vormen van de objectsvorm van het persoonlijk voornaamwoord van de tweede persoon meervoud

In de Toelichting bij kaart 11-20 van zijn Taalatlas van Oost-Nederland en aangrenzende gebieden, tweede aflevering, brengt Heeroma waar hij op blz. 115 de kaart van de objectsvormen van jullie bespreekt, ook de Meierijse vormen ellie, allie, en ij ter sprake en zegt daarvan: ‘Ook bij de j-loze vormen merken wij, in Noordbrabant, een vocalisme op dat eigenlijk bij de subjectsvorm (hier van het type gij(lieden)) behoort, nl. ei of, bij verkorting, e of a (uit ai, al dan niet gemonoftongeerd)’.

Helemaal duidelijk drukt Heeroma zich niet uit, maar het schijnt mij toe dat hij hier voor deze niet geronde vormen een andere oorsprong aanneemt dan voor de Meierijse vormen met ronding, welke laatste hij (terecht) als gewone ‘regelmatige’ objectsvormen beschouwt. Als Heeroma nu bedoeld heeft, dat bij ellie, allie en ei op enigerlei wijze de subjectsvorm van invloed is geweest, dan meen ik dit toch te moeten bestrijden.

Reeds in mijn Onderzoek, par. 148, heb ik dezelfde Zuidmeierijse vormen besproken. In ij (bij Heeroma ei gespeld) zie ik niets anders dan de rechtstreekse afstammeling van owgm. iu. Wij bevinden ons hier op de rand van het Vlaams-Brabantse gebied waar ogm. eu regelmatig tot ie werd en hebben hier de bekende diftongering in auslaut tot ij, waarover ik ook nog onlangs in het Album Edgard Blancquaert, blz. 429-430, schreef. Het is waar dat ie voor dit pronomen in de middeleeuwse overlevering ontbreekt, maar klankwettig is er niets tegen in te brengen en het gebied waar het is blijven bestaan, is waarlijk conservatief genoeg.

In mijn Onderzoek zag ik voor ellie twee mogelijkheden. Enerzijds zou de vorm ellie een ontronding uit het aangrenzende öllie kunnen zijn. Het wemelt in de Meierij immers van relicten van ontrondingen. P.N. Panken en A.F.O. van Sasse van IJsselt, Beschrijving van Bergeik, 67-68, geven verschillende voorbeelden uit het einde der vorige eeuw voor Bergeik.

[p. 22]

Over de Peellandse vormen blek = klompen en kreige = kruiwagen schreef ik in Nederlandse Dialectkunde, par. 65. Sedertdien noteerde ik nog in 1958 voor Asten speite = spuiten en in de mond van een oude Astenaar de bleises als uitspraak van een familienaam de Bluyses. In een mededeling van rector A. van Gerwen hoorde ik van teiere voor tuieren te Bakel en Deurne. Van de plaatsnaam Rips ten noorden van Deurne heeft Smulders uit oude schrijfwijzen duidelijk aangegeven dat het op germ. raus + apa teruggaat. Hij vermeldt b.v. voor 1556 die Ruespe en 1486 op die Roesp en op die Rops; zie Kultuurhistorische Verkenningen in de Kempen, I, 19.

Tenslotte wijs ik nog, zij het aarzelend, op heers = horzel te Heeswijk en hersdreug = zeer droog, te Asten. Dit laatste wordt ook bij De Bont op blz. 240 onder verwijzing naar [hɔrzdrö.χ] vermeld, als hoedanig het overigens in feite ontbreekt. Uiteraard mag de gedachte aan ablaut niet geheel verworpen worden, maar in feite ken ik het woord nergens elders met e. Ik zie nl. verwantschap met horst, dat WNT, VI, 1122-1123, behandeld is en dat betekent: stuk hoge grond, gemeenlijk zandgrond (cfr eng. hurst = hoge zandrug in een stroom). Het WNT vermeldt uitsluitend verwante vormen met o', u', y' of ö-vocalisme (dit laatste ook in het Antwerps). Het ziet er dus wel naar uit, dat we in hersdreug met een ontronding uit ö te doen hebben. En wat heers betreft, zie ik bij Franck-Van Wijk ook geen enkele germaanse vorm die een oorspronkelijk e-vocalisme laat veronderstellen.

Het zou echter ook kunnen zijn, dat ellie een verkorting uit *ijlie is, maar dat beschouw ik dan ook als een samenstelling met zojuist genoemd ij.

Wat allie betreft zou ik nu mijn vroeger veronderstelde verklaring als gutturalisering uit ù liever verwerpen. Ook geloof ik nu niet zo gaarne meer dat het een ontwikkeling uit *ijlie zou zijn. Evenmin acht ik Heeroma's verklaring juist. Ik geloof dat we voor allie van een samenstelling oulie moeten uitgaan, die ter plaatse een tijdlang ālie geweest kan zijn. Deze suppositie van een vorm ālie vindt haar bevestiging bij J.L. Pauwels, Het dialect van Aarschot en omstreken, 1958, deel I, waar inderdaad blz. 78, 334 een objectsvorm van het pers. van de tweede persoon enkelvoud genoemd wordt, die zowel a als ā luidt. Trouwens ook het Antwerps kent die vormen; cfr H. Smout, Het Antwerpsch dialect, 1905, par. 95. Ter versterking meen ik te mogen opmerken dat in het zuiden van de Meierij wel vaker ou in een gerekte a-klank is overgegaan. Zo vond ik nog onlangs dat in Zeelst het woord voor hout nog niet lang geleden haat klonk.

[p. 23]

Alles bijeen lijkt mij dus ij uit ie uit iu ontstaan, de a van allie eveneens uit ogm. iu, maar langs ou. De vorm ij ligt dan nog juist in het Brabants gebied, waar iu tot ie werd, de meer oostelijke vorm allie, die op krt. 67 van mijn Onderzoek alleen voor Noord-Peelland is opgegeven, niet meer. Dit klopt met het kaartbeeld van vuur dat ik in Onderzoek, par. 27, schetste en dat rond Eindhoven nog ie-vormen kent, doch vuur of vujjer in Beek en Donk, Gemert, Asten, Lierop, Liessel, Vlierden, Deurne, Boekel en Gerwen (al schijnt Gemert niet zo lang geleden nog vier gehad te hebben). Dat in Aarschot [vy:] en [sty:rə] gezegd wordt, klopt eveneens met mijn constructie.

Wat ellie betreft is, zeker in het westen van de Meierij, verkorting uit de oorspronkelijke objectsvorm *ij-lie mogelijk, in het oosten echter ook ontronding uit ullie (öllie). De verklaring uit een subjectsvorm kan verworpen worden. Het zou trouwens wel haast een unicum zijn dat bij de Brabantse pronomina de subjectsvorm de objectsvorm beïnvloedde. Vervanging van het type wien door wie zou ik als voorbeeld van n-verlies nog op zijn minst een afzonderlijk geval noemen.

A. Weijnen