Taal en Letteren. Jaargang 11

[p. 371]

Kleinigheden.

VIII.

'n Aardig woord is (op)letten: 't verkeert in 'n ‘mutatietijdperk’, zoals de natuurvorsers zeggen.

We hebben sinds lang 't werkw opmerken naast merken. 'n Duitser zegt ‘auf etwas merken’; 'n Nederlander niet ‘op iets merken’, maar ‘iets opmerken’; en als De Génestet schrijft: ‘Merk op de bloeme’, dan is dat niet: ‘mèrk op de bloem’, maar wel: ‘merk òp de bloem’, en alleen 'n omzetting van ‘merk de bloem op.’

Er is dus 'n werkw. merken, dat nooit 'n zogenaamd ‘oorzakel. voorw.’ heeft. We (er)kennen immers niet in het tegenw. Nederl. de vorm merken op iets; wel merken op, maar dan alleen als vorm van 't ‘scheidb.-samengest.’ werkw. opmerken.

Naast opmerken bestaat ook sinds lang opletten; opletten is ‘onoverg.’ en opmerken ‘overgankel.’

Daarnaast staat weer 't werkw. letten met 'n ‘oorzakel. voorw.’: letten op iets, er op letten, dat enz.

Maar nu is uit deze twee, letten (op) en opletten, onder invloed van opmerken 'n nieuw woord opletten bezig te ontstaan.

Het vroegere letten (op) met 'n ‘oorz. voorw.’ is gebleven; 't vroegere opletten, ‘onoverg.’, eveneens. Maar behalve deze hebben we nu 'n nieuw opletten met 'n ‘lijd. voorw.’.

Vgl. b.v.: ‘'t Was haar plicht te letten op het vele goede’ (Marc. Emants, Vijftig, blz. 192) met: ‘Wat ben je mooi (gekleed)! Ik had het zo gauw niet opgelet’ (ibid. 188).

Dit opletten is volkomen gelijk geworden aan opmerken. Evenzo in 't volgende voorbeeld: ‘Nu echter hebt ge mij van beide die zaken (jacht en oorlog) uitgesloten, zonder eenige lafheid bij mij op te letten, noch onwil.’ (Van Deventer, vertaling Herodotus, Muzen I, blz. 22.)

Maar in de volgende voorbeelden is opletten alleen syntacties gelijkwaardig met opmerken: 't heeft, net als dit, 'n ‘lijd. voorw.’ bij zich; wat de betekenis betreft staat het gelijk met letten (op): ‘Want toen hij naar alle kanten boden had gezonden om de orakels te raadplegen, lette hij den afgesproken dag goed op.’ (Van Deventer, t.a.p. blz. 26.)

[p. 372]

[N.B. Deze zin, uit z'n verband gerukt, zou ook opgevat kunnen, alsof Cresus op de afgesproken dag (‘bijw. bepal.’) goed oplette (‘onoverg. werkw’). Uit het verband blijkt evenwel duidelik, dat hij goed lette op de honderdste dag na 't vertrek van de gezanten.]

‘Ik lig in 't gras de kleuren op te letten.’ (Hel. Swarth, Poëzie, blz. 98.)

Tussen opletten uit deze twee voorbeelden en de twee eerste bestaat hetzelfde verschil als tussen kijken en zien. Zien is passief, gezichtsindrukken krijgen; net zo opletten in de eerste voorbeelden: bewustworden van 'n gedane waarneming. Kijken is pogen te zien; ook zo is 'n bepaalde dag opletten, kleuren opletten actief, evenals letten op iets.

't Nieuwe woord opletten heeft dus alvast twee schakeringen:

1^o wat de act. betek. aangaat komt het overeen met het act. letten (op), en wijkt het af van het passieve opmerken; en wat de syntaxis aangaat komt het overeen met opmerken dat ook 'n lijd. voorw. heeft, en wijkt het af van letten (op), dat 'n oorzak. voorw. heeft.

2^o het stemt in alles overeen met opmerken.

Opletten, aldus gebruikt, mag nieuw worden genoemd, omdat het onder 't lezen nog altijd de aandacht trekt; maar zelfs in geschrifte is 't niet zeldzaam meer, en als gesproken woord nog veel minder.

En van de allerlaatste tijd is 't ook niet; 't komt voor bij Busken Huet. geschreven, en ik hoorde 't uit de mond van oude mensen.

Omgekeerd ziet men ook bij opmerken soms 'n overhelling van 't passieve naar 't actieve. Vgl. o.a. de voorbeelden uit Schimmel, Het Zondekind:

‘In de eerste dagen zat hij stil, droomerig, zonder iets op te merken.’ (blz. 58) en:

‘En, wat den enkele verbaasde, die 't nog de moeite waard vond dat misvormde schepseltje, dat hoopje schommelende en trillende schonken op te merken.....’ (blz. 57).

In 't eerste v.b. is het te vertalen door: gewaar worden; in het tweede door: aandacht schenken aan, letten op.

U.

P.H.M.

[p. 373]

IX.

Wagenwijd is 'n wóórd: 't staat geboekt als zodanig. Genen enkelen taalmeester deert des mans, die 't schrijft. ‘Leg uwen kop op de tafel, dat ik hem afkap, gebood de heks, terwijl ze hare oogen wagenwijd opensperde.’ (De Mont en De Cock, Vlaamsche Vertelsels, 310.)

't Woord is logies verklaarbaar, en er valt zelfs bij te praten over ‘woorden en zegswijzen aan 't dageliks leven ontleend,’ en er kan gewezen worden op 't echt-aardige 'n mond als 'n hooischuur; en wie knap is kan bij 't bovenstaande voorbeeld spreken over 'n troop, 'n hyperbool. 't Is dus 'n behóórlik woord!

Maar de spraakmakende gemeente heeft naast wagenwijd en met dezelfde betekenis, 't woord wijdwagen.

Nochtans, is dat géén woord! 't Staat in geen woordeboek; en toen ik uitging om te zoeken, of nu niemand nog de moed zou gehad hebben te schrijven wat hij wellicht honderdmaal al gezegd had, toen is dat 'n bijna-vergeefse tocht geweest. Dit is gevonden, en wel bij Schimmel, dus geen zo'n ‘moderne’:

‘'t Was waar, baas en vrouw Kloppers hadden de oogen nog wijd en waag open.’ (Meneer Frits; in Elseviers, Sept. '99, blz. 214.)

Maar weet nu ook iemand wijd-wagen te groeien; 't is 'n inheems plantje, maar in tuinen en broeikassen staat het nog niet.

U.

P.H.M.

X.

Jaromir te Lochem, vs. 8.

Gehuld in Sint-Franciscusdos,
Zat, die eens wandlen moest, parmantig op een ros.

De uitgever van Staring's poëzie in de Zwolse Herdrukken zegt: ‘Waarom moet Jar. een Franciskaan zijn! Daardoor wordt de aaneenschakeling van de 4 verhalen mogelijk. En wordt zijn figuur komieser, want deze orde verplichtte tot de grootste ernst, strenge askese en Jar. is gemakzuchtig en een smuller.’

We kunnen noch verder gaan; deze monniken reisden altijd te voet; zie in Stoett's Nederl. Spreekwoorden, p. 33, de verklaring van: ‘op zijn apostels-paarden’. ‘Deze uitdrukking wil zeggen te voet. In 't Italiaansch zegt men hiervoor andare sul cavallo di San Francesco, waarmede te vergelijken is het bij V. Duyse, bl. 457, voorkomende: zij zijn met de paarden van den H. Franciscus gekomen, waarbij men zich herinnere, dat de arme Franciscaner monniken altijd te voet reisden, in tegenstelling met de rijke Benedictijnen, die dit te paard konden doen.’

U.

Dr. G.E.