Taal en Letteren. Jaargang 11

[p. 325]

Boekaankondiging.

‘Zwervers’, ‘Amsterdam in Kroningsdagen’ en ‘Getrouwd’, door G. van Hulzen.

Van Van Hulzen zijn tot nu toe als afzonderlike boekdelen slechts de drie bovengenoemde werken uitgegeven. Van een aantal schetsen in verschillende tijdschriften verspreid zal noch een tweede bundel ‘Zwervers’ worden samengesteld. Een vrij kort lijstje dus, maar toch heeft van Hulzen er in eens zijn naam mee gemaakt. Zijn werk zal hem niet tot een populair schrijver maken. Daarvoor is er in zijn schetsen en verhalen te weinig spanning door handeling. Maar wat hij geeft als weerkaatsing in zijn gemoed van alledaagse werkelikheid is zó glashelder, zó scherp van lijnen weergegeven, dat hij om de grootte van zijn kunnen dadelik vooraan is geplaatst onder onze schrijvers. In mijn bewondering voor Van Hulzeu, denk ik eerst aan zijn zuivere en volmaakte wijze van werken, en daarna aan 't weergegevene.

Van Hulzen's werk staat tot de werkelikheid, als een adjectief tot een voorwerp: 't is een kenschetsing. 't Is niet een hernieuwing, geen dramatiesering. Zijn personen handelen maar heel weinig. Hij laat ze niet, zoals in een drama en in veel romans, zich openbaren door hun uiterlik doen, door hun daden. Hij staat er altijd naast, en vertelt wat ze doen, en waarom. Hij laat ze ternauwernood spreken. Hij spreekt, hij denkt voor hen, al is het in hun woorden. Wie zó wil werken, moet met zijn volzinnen de aandacht van zijn lezer zó sterk vasthouden op 't geen hij beschrijft, dat geen enkel oogenblik ook maar, niet door 't kleinste verkeerde woordje, de aandacht wordt afgeleid van 't besprokene op den spreker. Wanneer hij in een beschreven gedachtengang slechts éven inlast wat hij zelf denkt, dan knapt de draad van de stemming af.

't Is juist in dit opzicht dat Van Hulzen zo zuiver werkt. Niettegenstaande 't fijnbewerkte van zijn schilderingen is hij uiterst strict in 't weglaten van zijtinten en schaduwen die hij zelf wel ziet, maar die de lezer zouden brengen uit de gedachtensfeer van

[p. 326]

de beschreven personen. Bijwerk ter afwisseling geeft hij niet. Van Buenos Aires zien we in ‘Getrouwd’ niets dan 't geen Henk en Gonne er zien, en daarvan nog alleen dat, wat invloed heeft op hun twist van blijven of teruggaan naar Holland. 't Hele eerste deel van het verhaal is tot de uiterste vezeltjes toe doortrokken van die kwestie en van niets anders, zoals 't tweede deel doortrokken is van Gonne's plantenleven in Amsterdam, met éen, trouwens op zich zelf mooie uitzondering, de beschrijving van de Gerard Doustraat, omdat daarin dingen verteld worden, die Henk en Gonne zeker niet zó gezien hebben, maar de schrijver wel.

Bij al dat zuivere van zijn werk is 't daarom des te meer stuitend dat iemand die 't zoveel beter weet, zich zelf enkele malen, tot grof banaal toe, aan ons opdringt. Een voorbeeld: in ‘Broertje’, waarin hij naast de beschrevene sterker dan in enig ander schetsje een bij-persoon invoert die hij gebruikt als medium, wil hij aan 't slot vertellen hoe die persoon (hij zelf) op een late avond op 't Damrak loopt te dromen en dan in eens dat jongetje ontmoet. Hij beschrijft dat hij wat geschrijf naar de post heeft gebracht en dromerig naar 't Damrakveld staat te kijken, en dan - begint hij in eens te vertellen over zijn werk met een opmerking over ‘'t peuterig werken onder lamplicht, aldoor volgend het zwart gekriebel der woorden op dat velletje papier, ze nog verbeterend.’ Flap! weg is de stemming waarin 't voorgaande ons gehouden heeft. 't Ligt er op als een donkere lap op een lichte broek.

Hier en daar is er meer van dien aard bijv. in ‘Kroningsdagen’, als hij een afgezette straat beschrijft. Hij vertelt dan ook hoe er een paar verslaggevers midden op de lege straat lopen. Dat is een goed trekje. Maar dan laat hij er op volgen dat die verslaggevers hun indrukken ‘al bij voorbaat in woorden omzetten, om ze straks op 't geduldig papier snel te kunnen weergeven in vlug-neergekrast schrift, door jaren geoefende zetters bijna niet te ontwarren.’ Weg is in eens 't beeld van de straat, en we zien niets dan de heer Van Hulzen, die ons indirect wil vertellen dat hij ook een van die verslaggevers was. Mogelik is 't (ik hoop 't) dat dergelike dingen alleen in 't vroegste werk voorkomen.

De stemmingskunst van Van Hulzen heeft een groot gevaar door de wijze waarop hij haar uitvoert, vooral in ‘Getrouwd’. De lezer in één stemming te houden met een betrekkelik korte schets zoals die in ‘Zwervers’ is mogelik. Maar om zoals in ‘Getrouwd’ in éen stemming te blijven 260 bladzijden, zonder éen ogenblik van opwakkering, zonder éen wijziging van stemming, behalve op de allerlaatste bladzijden bij de vrij onverwachte loutering van Henk, - ik ben er van overtuigd dat het de meeste,

[p. 327]

zelfs van de beste lezers te lang is. Noem 't langdradig, noem 't gebrek aan levendigheid, 't bezwaar is er en 't blijft, hoe hoog de andere verdiensten van zijn werk mogen zijn.

Van Hulzen's eerste werk ‘Zwervers’ was glanzend mooi als afgewerkte studies van enkele personen, enkele feiten. Ik hoopte, vooral op grond van ‘De vrouw met de molentjes,’ dat zijn groter werk zou worden een compositie waarin dergelike enkele feiten zouden zijn saamgesmolten. Maar in ‘Getrouwd’, zijn eerste grote werk, kregen we net als in ‘Zwervers’ weer éen enkel feit, alleen van wat langer afmetingen.

Het doet me denken aan een van onze schilders, Klinkenberg, die eenmaal een goede formule heeft gevonden voor een stadsgezicht, en die nu àl zijn schilderijen uit diezelfde formule opbouwt. En is 't ook niet 't zelfde met sommige van onze eerste dichters en dichteressen, die eenmaal de formule van 't sonnet in zich opgenomen hebben, en nu nooit iets anders geven dan sonnetten, al maar door sonnetten, en daardoor eentonig worden, hoe prachtig ieder van die sonnetten ook mag zijn?

In een ‘Begeleiding’ tot zijn ‘Zwervers’ heeft de schrijver het nodig geacht bij voorbaat te verklaren, dat zijn werk niet behoort tot de zg. proletariese kunst.

Als men alleen op 't onderwerp lette liep hij ook gevaar, dat men 't dacht. Behalve enkele straatbeschrijvingen, nog in verschillende tijdschriften verspreid, en zijn ‘Kroningsdagen’, dat ook daaronder gerangschikt kan worden, heeft hij van 't geen hij zag onder de mensen, in zijn werk weerkaatst: -

Een Amsterdamse bedeljongen; twee Haagse bedelmeisjes, een Amsterdams mens-wrak, een meisje dat vent met waaiers, een Joodse bedelaarster, een gekke kermismeid, een vrouw en man die molentjes venten, een half bankroete kroeghouder; in ‘Getrouwd,’ een sjofel echtpaar dat met de grootste moeite scharrelt om rond te komen; voorts in de in tijdschriften verspreide stukken o.a. ‘Kermis misére’, een Joodse schets, en ‘Ontredderd,’ een rondzwervend bedelaar.

De ellende van de achterbuurten.

Ze wordt gegeven zonder geuite of ongeuite strekking. Er is evenmin boeiende romantiek doorgeweven om 't geval interessanter te maken. 't Is de ellende vuil en rampzalig, zoals we haar kunnen zien, stinkend soms van goorheid.

Waarom hij dat nu geeft? Alleen om den aanblik? In de werkelikheid ga je die dingen liefst niet zien, hoogstens een enkele maal uit nieuwsgierigheid. Er is in 't geen wij zien weinig moois in die gevallen.

[p. 328]

Maar er is meer in dan wij kunnen zien, of tenminste zagen, en dat meerdere scherpt de schrijver in ons brein.

‘Een man uit 't volk,’ zegt hij in de Begeleiding, ‘is, ondanks zijn uiterlijk verschil daarom innerlijk niet anders dan een gelijkaangelegde uit verfijnden stand. - Wie het karakter van een grove vrouw beschrijft kan een koningin hebben weergegeven.’

Ik geef de rest van het nog al breedsprakige betoog cadeau voor die enkele regels. Vooral omdat hij in de praktijk in zijn schetsen, die zoveel overtuigender zijn dan zijn teoréties betoog, zo heerlik die karakters uitbeeldt, en relief brengt uit hun omstandigheden. Ik maak een uitzondering voor ‘Extremis’ dat ik alleen walgelik vind. Maar overigens, wat een heerlike tekening van mensen! Neem dat duffe, gore, versuffende aan als de atmosfeer waarin die menschen leven, en kijk dan wat een prachtig menselik type, die zichzelf verknuffelende Joodse bedelaarster in ‘Metier’; wat een in-verdorven maar gul-hartige jonge galgestrop in ‘Broertje’; wat een verzopen lamlendige luiaard in ‘Ontredderd’.

En dan vooral de twee vrouwenfiguren in zijn beste stukken, ‘De vrouw met molentjes’, en ‘Getrouwd,’ - in 't eerste de sterke vrouw zichzelf vergoiend door de drang tot bescherming, die 't gevoel van medelijden met een zwakkere in haar fors gemoed opwekt; in het tweede, Gonne, de alleen voelende, nooit redenerende vrouw, in haar egoïsme tergend en dreinzend, met de bewustheid ongelijk te hebben. En mooi ook de eerste verweking in de starre vastberadenheid van de man door het nachttoneel: eerst zijn zinnen-drang om zijn vrouw te willen kussen, als ze zo kalm slaapt, dan de angst voor haar hallucinaties, dan weer de ruzie hoog en fel, en eindelik de reactie met de eerste twijfel aan 't recht van zijn niet-willen toegeven.

Karakters worden omhuld door omstandigheden, en je brengt ze scherper uit wanneer die omstandigheden worden bestudeerd, en er uit wordt gekozen wat invloed heeft op de karakters, om dat aan te hechten aan hun doen, en de rest weg te laten. Zoals ik in 't begin zei, is daarin Van Hulzen buitengewoon zuiver. 't Is vaak tot peuterigheid toe dat de biezonderheden geteekend zijn, maar 't is bijna alles raak en juist, raak en juist op die biezondere plek.

Schrijven is woordkunst, maar woordkunst komt neer op woordkeus, als eenmaal de gedachte in 't brein is. En 't is weer het louteren en verscherpen van de gedachte dat de fel-sprekende beelden en woorden doet vinden. Om bij werk als dit te spreken van een stijl in schrijven, gaat niet aan. Een schets als ‘Broertje’ kán niet in eenzelfde stijl zijn als ‘Ontredderd’. Maar dit kan wel gezegd worden: dat de zinnen bijna overal klaar en doorzichtig

[p. 329]

zijn, vooruitbrengend in 't woordbeweeg wat hoofdzaak is, zacht klinkend 't mindere, 't bijkomende. En dat woordbeweeg wordt bij een schrijver die zó zuiver voelt, van zelf rythmies.

Een enkel woord over de straatbeschrijvingen.

Een straatbeschrijving of eigenlik iedere beschrijving van omgeving, moet al een heel biezonder karakter hebben om recht van bestaan te hebben als een afzonderlik geheel. Ze doen me meestal aan als studies voor onderdelen in een groter werk; alleen-staande lijken ze me zo gemaakt. Dat geldt ook van Van H.'s werk van dien aard. De beschrijving van de Nieuwe Markt is bovendien verward. Maar daarentegen als onderdeel van zijn ander werk, doen sommige van die beschrijvingen aan als een stemmingbrengende inleiding tot een muziekstuk, bijv. 't verwaaide park met de half afgebroken kermis in ‘Herfsturen’, de hete straten van Buenos Aires in ‘Getrouwd.’

‘Kroningsdagen’ heeft wel voldoende eigen karakter om alleen te kunnen staan, maar toch is 't juist ook 't gebrek aan een voldoend stevigen kern, die 't wat slap maakt. 't Is de uit het geroezemoes en 't vertoon van die dagen gedistilleerde geestdrift, maar er is niets meegekomen dan de vluchtigste stoffen; al het soliede is achter gebleven. Een beschrijving van een dergelike massa-beweging alleen in algemene tinten en trekken, zonder uitlichting en verscherping van kenschetsende feiten, zal slechts zelden de reeks van indrukken opnieuw in den lezer opwekken. 't Beste is Van Hulzen bij 't beschrijven van 't geen er te zien was. Sommige van die versierde straten en volle pleinen worden met een verrassende helderheid met enkele woorden ons voor ogen gebracht. Maar veel minder is dat bij de beschrijving van 't geen er te horen was.

Arnhem.

J.H. Deibel.