Taal en Letteren. Jaargang 10

Spreekwoorden.

Wat een spreekwoord is, die vraag is moeilijk te beantwoorden. Een spreekwoord is een algemeen gebruikte en overal begrepen uitspraak. B.v. bitter in den mond maakt het hart gezond. Ontbreekt de algemeene bekendheid en de algemeenheid van het gebruik, dan is het geen spreekwoord of geen spreekwijs meer; doch in het laatste geval een, enkel aan geleerden bekend archaïsme. Ondertusschen is het zeer moeilijk te bepalen, voor den niet taalgeleerde, of zulk een uitspraak misschien enkel in zekere gewesten of in nog engeren kring: in een stad of in een streek wordt gebezigd en algemeen verstaan.

Over den levensduur der spreekwoorden valt ook veel te vragen. Er zijn er verdwenen, er moeten er voortdurend verdwijnen, omdat zij niet meer begrepen worden, omdat zij zijn vervangen door andere, omdat ze niet meer betrekking hebben op algemeene toestanden uit de tegenwoordige maatschappij. Wij noemen als voorbeeld het leenstelsel. Opmerkelijk is dat spreekwoorden een zeer lang leven kunnen hebben, veel langer dan de toestanden, die zij uitdrukken of waaraan zij hun ontstaan te danken hebben.

Het nut dat eene classificatie kan hebben ligt enkel in het praktische. Er valt, namelijk, over zekere groepen iets te zeggen; er valt nog meer over te vragen. Wij kunnen b.v. de spreekwoorden verdeelen in universeele, internationale, vaderlandsche en misschien gewestelijke. Er zijn spreekwoorden die, in zeer nauw aanverwante vormen, bestaan in zóó vele landen, dat men ze universeel zou kunnen noemen. Wij hebben er gemeen met Frankrijk en Duitschland, vooral de aan den bijbel of aan de klassieken ontleende, maar ook vele andere, naar men van Dr. Stoett leeren kan. Er zullen wel voorwaarden zijn te noemen, waaraan spreekwoorden moeten voldoen om zoo algemeen in nagenoeg gelijken of geheel identieken vorm te kunnen worden gebruikt. Het vaderlandsche spreekwoord is afkomstig van dichters en schrijvers of ontleend aan uitdrukkingen betreffende beroepen en bedrijven, of het behoort tot de spontane. Gedeeltelijk zal misschien kunnen worden

[p. 453]

verklaard, waarom het gebruik van sommige beperkt bleef tot ons vaderland. Voor die, van Nederlandsche schrijvers afkomstig, is het duidelijk, waarom ze elders niet voorkomen; er kan misschien soms een antwoord worden gevonden op de vraag waarom de andere niet verder kwamen dan onze enge grenzen. Wij noemen: In het veen ziet men op geen turfje.

Spreekwoorden te verdeelen in groepen naar hunne beteekenis kan alleen nuttig zijn, indien men die van verschillende volken tegelijk behandelt en komt dan ook alleen te pas in een werk over ‘het’ spreekwoord, zoo algemeen mogelijk. Daarin zou men kunnen handelen over spreekwoorden met betrekking tot de vrouw, het huwelijk, den dood, de ijdelheid van al het aardsche, gierigheid, leugenachtigheid, hygiëne enz. enz. In zulk een werk zou moeten worden gewezen op de wanhopig makende algemeenheid van sommige vooroordeelen en de nuchterheid tegenover het ideale der spreekwoorden van nagenoeg alle volken, daaronder begrepen de Oosterlingen. Eene gedachte moet al heel laag bij den grond zijn om in het spreekwoord te kunnen voortleven gedurende eeuwen. Men late zich niet misleiden door den soms verrassenden vorm, waarin (bijv. door de Chineezen) erg nuchtere dingen worden gezegd. In den grond zijn de spreekwoorden aller volken nagenoeg gelijkwaardig en als verzamelingen even onsamenhangend. De vrouw is een verachtelijk wezen, maar ook het heerlijkste wat men kan begeeren; de gierigaard is hatelijk, maar slim is de man, die op de dubbeltjes past; de jaloersche echtgenoot is bespottelijk, de nooit ergdenkende eveneens... onzinnig zijn de hygiënische spreekwoorden overal: melk op wijn dat is venijn, wijn op melk is goed voor elk. En dat noemt men in Frankrijk La sagesse des nations!! daar, waar men toch ook heeft, van oudsher, hetzelfde: Vin sur lait c'est souhait; Lait sur vin, c'est venin en waar men aan niet minder nationale domheden in het spreekwoord een lang leven schenkt dan wij.

Worden er nog spreekwoorden gevormd?

Het komt ons voor dat op deze vraag geen beslissend antwoord is te geven. We weten het niet en we kunnen het niet weten. Dat de menschen zich minder van spreekwoorden bedienen dan vroeger is wel zeker. 't Is geen mode meer; het staat ouderwetsch en dus komiek. Laat iemand in een kluchtspel maar veel spreekwoorden gebruiken, desnoods niet eens te onpas, en hij kan er zeker van wezen dat het publiek lacht. Spreekwoorden in onze gesprekken schijnen uit den toon. Men hoort ze nog het meest van oude lieden, dienstboden, boersche menschen. Ge hoort ze trouwens maar zelden meer in hun geheel gebruiken: Wie lest lacht...; Beter ten halve gekeerd... enz. Van al het nieuwe, in de laatste eeuw tot stand gekomen, maakt het spreekwoord geene melding. Dat het nog gedeeltelijk zijne bekoring houdt komt, schijnt het, door zijn ouderdom. Tracht maar eens te ver-

[p. 454]

talen. Met onwillige honden is 't slecht hazen vangen: 't is slecht racen met een roestige fiets; alle hout is geen timmerhout: van elk soort ijzer maakt men geen locomotieven òf: elk gas is geen lichtgas. Het wordt treurig-bespottelijk. Wij willen dat de ‘wijsheid’ der vaderen tot ons komt in der vaderen taal.

Maar later, misschien? Het is, dunkt ons, wel zeker dat oudtijds het spreekwoord spoedig ontstond na de zaak, die er de beeldspraak voor leveren kon of het werk van den schrijver, die gelukkige regels had gegeven. De Catsiaantjes dagteekenen uit den tijd van Cats. Wie kent spreekwoorden, ontleend aan Beets? Niet eens de Genestet, die toch, o.a. in zijn Leekedichtjes, prachtig spreekwoordenmateriaal heeft gegeven, is vader van wezenlijke spreekwoorden geworden. Men citeert hem vaak, dat is al, en lang niet hetzelfde.

F. L(apidoth). Uit een recensie van Dr. F.A. Stoett,

Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen,

Uitdrukkingen en Gezegden,

Elzevier's Geïll. Maandschift, afl. 5, Mei 1900.