Taal en Letteren. Jaargang 10

Het ‘Komische’.

In de laatste jaren is het probleem van het lachen, dat ‘menschelijke in den mensch’, - ‘le propre de l'homme’ - van meer dan ééne zijde op nieuw ter hand genomen. Psychologen van naam zijn met nieuwen ijver aan het werk getogen om het verschijnsel van het komische te ontleden, en beproeven nog steeds hunne scherpzinnigheid aan het vinden van wetten en formules die in de veelheid der komische effecten den gemeenschappelijken factor kunnen aanwijzen.

Zoo, behalve Dr. Lipps in zijn Komik und Humor, Eine psychologisch-aesthetische Untersuchung, en in de Philosophische Monatshefte XXIV en XXV, mijn ambtgenoot prof. Heymans, in het Zeitschrift für Psychologie und Physiologie der Sinnesorgane XI en XX, de Franschen Mélinand, in de Revue des Deux mondes van 1 Februari 1895, en Bergson in de Revue de Paris van 1 en 15 Februari 1900. Aandacht verdient ook het hoofdstuk aan het komische gewijd in de Problêmes d'esthétique et de morale (blz. 81 vlgg.) van onzen landgenoot, den heer Herckenrath.

Van de vele formules uit het boek van Lipps noteer ik hier deze: ‘Ein Groszes schrumpft zu einem Kleinen zusammen’ (bl. 39). ‘Ein Etwas wird zu einem Nichts. Dies ist der Grund aller Komik’ (bl. 45). ‘Im dem Kontrast zwischen dem Erwarteten und dem relativen Nichts das dafür eintrat, lag jederzeit der ganze Grund der Komik’ (bl 51). Kort en duidelijk is ook de formule van Kant: ‘Die Komik entsteht aus der plötzlichen Auflössung einer Erwartung in Nichts’ (ibid. bl. 40).

Deze theorie van Lipps, waarbij prof. Heymans zich, in hoofdzaak,

[p. 173]

heeft aangesloten, heeft o.a. ook dit voordeel, dat zij eene psychologische verklaring geeft van de vroolijkheid, de pret, door het komische gewekt, en waarvan het lachen de physiologische reflex is. Die verklaring komt hierop neer: door de gespannen verwachting van iets groots wordt veel psychische energie ‘in Anspruch’ genomen; loopt die verwachting nu op eenmaal uit op de waarneming van iets geheel onbeduidends, dan wordt een goede dosis energie plotseling beschikbaar; want voor het onbeduidende is de psychische energie natuurlijk op verre na niet in diezelfde mate noodig; dit onverwacht vacantie-krijgen wekt op eens een sterk gevoel van behagelijkheid. Denkt men zich die energie als een ruimte die door de verwachting geheel gevuld wordt, dan kan men zeggen, dat de komische indruk bestaat in het plotseling leeg worden van die ruimte, waarin het relatief nietige zich nu vrij en spelend kan bewegen. (Zie o.a.t.a.p. blz. 411.) Door deze psychologische verklaring van het komisch effect wordt Lipps' karakteristiek van het komische zeer sterk bevestigd.

Uit: Prof. A.G. van Hamel,

De lach van Rabelais, De Gids, April 1900.