Taal en Letteren. Jaargang 4

[p. 177]

Een merkwaardig drietal.

Onlangs werd in dit tijdschrift de beteekenis en de etymologie besproken van een drietal woorden, die èn voor de taalkunde èn voor de letterkunde van groot belang zijn, maar stellig van nog grooter gewicht voor de geschiedenis der zeden en der beschaving. Een gelukkig toeval brengt mij er toe, nog eens terug te komen op de beteekenis, etc. van de woorden koekoek, hoorndrager en hahnrey, waarvan de beide eerste tallooze malen in onze oude kluchten en schimpdichten voorkomen, terwijl ook het Duitsche synoniem hier niet geheel onbekend was. Juist toen n.l. over die woorden in T. en L. kwestie ontstond viel mij in handen: ‘Het tweede deel Petri Messiae, dat is Verscheiden Lessen (van) Antonie du Verdier, Heere van Vauprivas’¹⁾

Daar vond ik op bladzijde 329 en volgende een hoofdstuk, dat mij merkwaardig genoeg lijkt om het hier over te drukken.

Waerom dat men in Vranckrijck een man die een hoerachtighe vrouwe heeft Cocu (das is, koeckoeck), noemt, ende in Italien Becco (Boek). De nature ende eyghenschappen van den vogel Koeckoeck. Mitsyaders zijn veranderinge seer diepsinnightijck ende welsprekende in rijme beschreven.²⁾

1) ‘vervolgende die van Pieter Messias. Overgeset uyt de Fransche in onse Nederd. Tale door I.L.B. - Tot Delft by Adriaen Gerritsz, boeckverc. woonende aen de Coornmart, anno 1613.’
(Antoine du Verdier, geb. Montbrison 1544, bezat eene uitgebreide bibliotheek en deed veel voor de kennis der Fransche letteren. Zijn boek verscheen te Lyon, 1577, als vervolg op ‘De verscheyden lessen Petri Messiae, Edelman van Siviliën’, in 't Nederl. vertaald, verschenen te Antw. 1588, Amsterdam 1617. Du Verdier stierf te Duerne bij Lyon in 't jaar 1600.

2) Aanteek. van mij zelven zijn gemerkt met M.; de andere zijn van den schrijver.

Capittel VIII.

Eenige geleerde mannen³⁾ hebben van ghevoelen geweest dat de Francoysen t'onrecht ende sonder reden koeckoeck genaemt hebben, de gene wiens vrouwen hoerachtigh zijn gheweest, ende de welcke toe lieten dat hun gebueren haer soo wel als hy selfs gebruyckte, t'welck (segghen sy) recht tegen des Koeckoecx nature strijdet die altijt zijn eyeren in anderer voghelen nesten leght.⁴⁾ Daer men haer in 't teghendeel Leeuwerck ofte Groenvinck behoort

3) Alciat: lib. 7 cap. parer. iuris & Erasm. in Adag. chiliad.

4) Plinius in het derde deel, cap. 9. (Waarschijnlijk is hier H.N. X:11 (9) bedoeld; daar ten minste wordt de koekoek uitvoerig besproken. M.)

[p. 178]

te noemen, doordien de ionghen van andere vogelen opvoeden, te weten van den koeckoeck, meynende dat het hunne eyghen zijn, daer het nochtans ionge koeckoecxkens zijn, die van hun moeder daer in geleyt zijn, die haar eyeren dan verlaet, ende dan komt de Leeuwerck in zijn nest, broeyt de eyeren voorts uyt, ende voet de iongen op. Men seght daerenboven noch, dat het veel beter soude schicken, dat de ghene die ander mans vrouwen beslapen koeckoecken gheheeten werden, ghelijck als Plautus in zijn Comedie Asinaria¹⁾ een overspeligh man koeckoeck noemt, om dies-wille dat hy uyt gehouwde vrouwen kinderen teelt, ende hare echte mannen voeden die op, meynende dattet hun eyghen kinderen zijn, waer in sy grootelicx bedroghen zijn, segghende den voornoemden Comedi-schrijver noch in den name van een vrouwe, welckers overspelighen man by andere vrouwen sliep, waer af sy haer wrake wilde nemen, segghende: Wat, de koeckoeck slaept noch: minnaer staet op, gaet thuys.) ende een weinigh daer na: Hy ruckt n koeckoeck met grijsen hoofde uit het hoerenkot.) Dit is de reden waerom eenighe Grammatici ghewilt hebben, dat het woordt Adulterium door een rechte ende eygene verklaringhe gheseyt wert quasi ad alterius thorum (!) Alle dese meyninghen zijn bemerckelick maer niet krachtigh genoegh om ons te overtuyghen, dat wy qalick spreken, wanneer wy eenen hoorendragher koeckoeck noemen, die den Italiaen met recht ende eygentlick Becco cornuto (dat is gehoornden Bock) noemt, ter oorsaken van de nature van dit stinckende dier, 'twelck nimmermeer vry van ialoersye en is. Om dieswille oock dat een hoerachtighe vrouwe, haren man hatende, een verdriet heeft, wanneer sy hem siet, ende baer dunckt dat hy altijt als eenen Bock stinckt, of hy schoon met Muscheljaet²⁾ ende andere welrieckende speceryen vervult was: aldaer in het teghendeel een kuyssche ende eerlicke vrouwe haren man altyt van lieflicken reuck vint, ia al stonck hy meer dan yemant ter werelt doet: de reden hier af is dese, om dat sy hem lief heeft, ende altijt wel by hem soude begeeren te wesen. Maer ick sal onse gewoonlicke wijse van spreken staende houden in 't ghene dat 't ghebruyck over veel eeuwen aenghenomen ende voor goet ghekent heeft, t'sy dat soodanighen name de dubbele Jans³⁾ door Antiphrase toegheeygent is, of t'sy om de blooheyt des koeckoecx, t'welck sulck een vreesachtighen voghel is, dat hy alle andere voghelen vreest ende daervoor vervaert is, ende die hem ooc veriagen: waeromme d'Egyptenaers in hare Hieroglyphissche letteren een blood ende vervaert mensche daer

1) Asinaria V, II 70 vlgnde, waar Artemona haar echtgenoot aantreft in de kamer eener lichtekooi, bezig met de ‘werken der liefde’ en ondertusschen voortdurend scheldende op zijne gade, die haar ‘lof’ aan de deur afluistert. ‘Loochen mij niet’ zegt zij tot hem, ‘dat gij de ellendigste lummel zijt, die er loopt. Daar ligt de koekoek. Sta op, boeleerder, ga naar huis!’ En, een weinig verder: ‘Moet uw vrouw u, grijsharige koekoek, uit het bordeel halen?’ (Cano capite te cuculum uxor ex lustris rapit!) (ibid. vs. 84). M.

2) Muskus (M.).

3) Ik cursiveer. Vgl. het Fr. bon-homme (M.).

[p. 179]

door beteeckent hebben.¹⁾ Ende om deser oorsaken seght Joannis Petri Valeriano een seer verstandigh man, dat wij Koeckoeck noemen een man die onachtsaem is, ende die weynigh oft geen werck van zijn eere maeckt, toelatende datmen met zijn wijf overspel drijft, die plomp ende sonder herte is, ende hem laet slaen als den Koeckoeck, die soo lange van den Sperwer gheslagen ende gebeten wert, dat hy doot ter neder valt. Plinius seght²⁾, dat alleen den Koeckoeck sterft door den middel der ghener die hy voorts ghebracht heeft. Hij verandert somtyts van stemme, ende begint sich in de Lenten te vertoonen, in de hontsdagen weder vertreckende. Hy en maeckt geenen nest om de felligheyt der voghelen t'ontvlieden, die zyn gheslacht geerne sonden willen nytroeyen, doordien hy by allegader in den haet is, ende daerom leght hy zijne eyeren altijt in andere nesten, voornamelick in die van Leenwercken ende Groenvincken. Hy maeckt den meesten tijt maer een ey t'seffens (t'welck gheen andere voghelen en doen, hoedanigh datse oock zijn) ende somtijts wel twee, maer dat ghebeurt seer selden. Den Voghel dan, in welckers nest den koeckoeck zijn ey gheleyt heeft, voet de vrucht dien hem niet toebehoort, ende den kleynen koeckoeck de spijse van d'andere ionghe voghelkens nemende, maeckt sich daermede vet; als hy nu schoon en glat is gheworden, wert hy van de moeder soo bemint, dat sy van haer eyghen ionghen gantsch gheen werck en maeckt, de welcke sy selfs als voor bastaerden houden om desen frayen Koeckoeck; haer in hem spieghelende ende seer verhenght zijnde, dat sy een soo hupschen ende edelen voghel voorts ghebracht hebben; ia sy laten hem toe dat hy in haer teghenwoordigheyt hun eyghen ionghen eet, ende sich daermede versadight. Ende nochtans tot een vergheldinghe van al dese weldaden, wanneer hy sich sterck ghenoegh ghevoelt, om te konnen vlieghen soo werpt hy hem op de Voghelkens die hem soo sorghvuldelick opghevoet hebben, ende eetse op.

Om nu weder tot ons afgheweken propoost te komen, niet alleenlick deghene die ander mans vrouwen beslapen, maer oock de mannen van soodanighe vrouwen werden koeckoecken ghenaemt: in sulcker voeghen dat desen naem actijf ende passijf, ende alle beyde ghemeen zijnde: wy souden moghen segghen koeckoeckenden koeckoeck, ende ghekoeckoecten koeckoeck.³⁾ Ende niet tegenstaende de teghen-strijdighe redenen, soo seggen wy nochtans wel, wanneer wij koeckoeck heeten een man die lijdet, of die ghedwonghen is te lijden, dat

1) Wijsheid à la die van den geleerden Jezuïet Kircher, die in de 16^e eeuw reeds 't hieroglyphenschrift zoo machtig (!) was, dat hij er opdrachten in schreef (M.).

2) Plinius veronderstelt nl. (loc. cit.) dat de koekoek uit den havik ontstaat, en misschien slechts een klein gedeelte van het jaar in koekoeksgestalte rondvliegt. Echter, merkt hij op, als havik en koekoek te zamen verschijnen, vangt de eerste den laatste, zoodat deze de eenige vogel is die door zijn soortgenooten gedood wordt. Ook de verdere bijzonderheden hier vermeld zijn grootendeels aan Plinius ontleend. (M.)

3) Hier blijkt, dat wat de beteekenis betreft zoowel de Heer Kollewijn als de Heer Eymael gelijk heeft. (M)

[p. 180]

zijn vrouwe van een ander ghebruyckt wert: T'welck ick door een andere reden kan bewijsen, de welcke is, dat wanneer sodanigh eenen siet ofte ghewaer wert dat zyn wijf haer also verloopt sonder dat hy daer tegen eenigen raet kan vinden, soo dunckt hem dat hy sich ghenoegh over dat onghelijck wreeckt, haer van gelijcken doende, ende zyn avonture soeckende maeckt hy van andere mede Koeckoecken: indien zijn wijf hem hoornen settet, soo doet hy buytens huys weder van ghelycken. Aldus spelen sy (volgens t'gemeen spreeckwoort) leder om leder, slaet ghy my, ick sla u weder. Sodanigh is schier t'besluyt van een fabel eens borghers van Corinthen, die om sulcken ongeluck van de Goden in een koeckoeck verandert is gheworden. De ghene die het eerst gemaect heeft, is mijn Heere Passeratus¹⁾ den Leser ende Professeur des Coninghs in de kennisse der goede letteren in de hooghe schole van Parijs, voorwaer seer schoon, ende aldaer by hem ghedicht ende kortelick beschreven, in een rijm gedicht, genaemt den Koeckoeck: t'welck om dies wille dattet weerdigh is van yeder gelesen te werden ende voor-henen noyt gedruckt zijnde, so sal ick het alhier verhalen’:

In 't kort komt het niet onaardige verhaal hierop neer.

Na een soort van voorafspraak deelt de dichter mede dat hij wil zingen

‘Van een die voortijts by de menschen heeft gheleeft

Maer nu een koeckoeck is, en pluymen kregen heeft:

Een vogel wijt vermaert, wiens wesen en waer onder
Jupiter schuylt met zijn blixem en fellen donder,²⁾

Om het bevreest ghemoet van zijne Juno weert

In Venus soeten strijt te maken onverveert.’

Een rijk burger van Corinthe huwde ‘toen zyn besten tyd gansch verstreken, zyn jengd verdord, zyn bloed verkoeld was’, eene jeugdige vrouw, en welhaast bemerkend, ‘dat hy zyn geschut en pylen had verschoten’, werd hij een ‘paep’ in plaats van een ‘man’, d.w.z. hij beproefde zijne wederhelft te vreden te stellen met zedepreêken voor hetgeen waarin hij te kort schoot. Zij echter bleek daarvan niet gediend, en weldra stak de ‘Ialoersy’ op in zijn hart, die ‘horens aen 't voorhooft (doch onsienlic) doet komen.’ Al spoedig begon zij te overleggen, hoe zij 't best uit de muyte (eigenlijk = kooi waarin de vogels ruien, mutare), uit ‘den karcker van haer dorren man moght komen’, en ging dus op een vroegen morgen met

1) Jean Passerat, geboren te Troyes 1534, werd opvolger van den beroemden Petrus Ramus. Hij stierf te Parijs in 1602. Dit gedicht is het eenige wat in Frankrijk van hem bekend is gebleven; de Biographie Nationale getuigt er van ‘petit conte digne de la Fontaine.’ (M.)

2) Pausanias (II, 17) deelt mede dat Jupiter, verliefd geworden op de maagdelijke Juno, zich - om tot zijn doel te geraken - in een koekoek veranderde. Juno wist den vogel echter te vangen en behield hem bij wijze van speelgoed. Het beeld van Juno in het Heraeum bij Mycenae had daarom een scepter in de hand, waarop een koekoek gezeten was. (M.)

[p. 181]

een jeugdig minnaar op de vlucht. In droefheid en wanhoop zoekt hij zijne wederhelft in velden en wegen, doch vindt haar nergens. De hemel heeft eindelijk medelijden met den radelooze, en verandert hem in een koekoek, zooals Picus indertijd veranderd werd in een specht (Ovid. Metam. XIV, 320 seq.). Ook in vogelgedaante kan hij niet nalaten zijne echtgenoote te zoeken.

Ter aanvulling van dit merkwaardige Hoofdstuk diene het volgende.

Het woord koekoek, cuculus, wordt reeds door Plautus in zijn Asinaria gebruikt in den zin van echtbreker, overspeler (adulter, moechus), en gezien de bovengemelde mythe van Jupiter en Juno, is het niet onwaarschijnlijk, dat de beruchte vogelnaam bij de oude Grieken dezelfde beteekenis had.¹⁾ Opmerkenswaardig is, dat Juvenalis (Sat. VI, 275) den man, die eene ontrouwe gade heeft, bestempelt met den vogelnaam curruca (Fransche vertalers zeggen ‘fauvette’; Engelsche ‘hedge-sparrow’), wat du Verdier zou noemen ‘een Leeuwerck ofte Groenvinck’ - een dier kleine vogeltjes, die gewoonlijk de eer genieten, koekoekskinderen te mogen opvoeden.²⁾

Uit het vulgair-Latijn zal het woord overgegaan zijn in de Romaansche talen, maar naar het schijnt van den beginne af meer in den zin van bedrogen echtgenoot, dan in dien van overspeler.³⁾ Van oudsher is altijd het scheldwoord met den klanknabootsenden vogelnaam in verband gebracht.⁴⁾ Jaen de Meung, de dichter van 't grootste deel van de ‘Roman de la Rose’, die ongeveer alle mannen als koekoeken beschouwde, blijkens zijn beruchte uitspraak over de vrouwen,⁵⁾ gebruikte het woord koekoek (cous), en diens-

1) Stephanus vermeldt nog: Schol. Theocrit. (15, 64 ex Arist.) βουλόμενος ἀφανὴς γενέσϑαι (ὁ Ζεὺς) καὶ μὴ ὀφϑῆναι ὑπ' αὐτὴς (door Hera) τὴν ὄψιν μεταβάλλει εἰς κόκκυγα καὶ καϑέζεται εἰς ὄρος, ὅ πρῶτον μὲν Θρόναξ (Paus. Θόρναξ) ἐκαλεῖτο, νῦν δὲ κόκκυξ. Cuculus komt bij Plautus ook alleen in den zin van ‘schelm’, ‘hondsvot’ voor (Trinumus II, 1, 15); bij Horat. (Sat. I. 7, 30) heeft het een geheel anderen zin, die hier niet ter zake doet.

2) Forcell. Lex. in voce ‘currūca, nomen incertae originis ac proinde etiam scriptionis, quo significatur parva quaedam avis, quae alienos pullos pro suis educare dicitur.’

3) Ducange (ed. 1887) geeft op, dat van lat. cuculus afkomstig zijn: coucuol, couquiol, cocuault, coucou, cucus, Provenç. cogot, coguos, coutz, cous, couz en Oud-Catal. cugus. De meeste geeft ook Littré, en teekent aan: ‘Cogul en provenç. signifie également coucou et cocu; venant de cuculus; cous de l'ancien français repond à cucus qui se trouve dans Isidore pour cuculus. Cocu en français et cogot en provenç. supposent une forme cucutus, comme qui dirait traité en coucou’. (Cf. Eng. cuck'old.)

4) Ducange (in voce cugus) geeft o.a. (Vetus Poeta. Ms. e. Bibl. Corslin) ‘Quand du Cucu oient le cri, ne soient quel oisel ce fu, mais que tostens disoit Cucu’. (En uit ‘Le Songecreux’ fol. 51) ‘Plusieurs l'aiment pour sa beauté, Et par amour complait à tous, Garder donc ne peult feauté A son mary, mais le fait Coux.’

5) ‘Toutes estes, serés, ou futes De fait ou de volonté putes; Et qui bien vous encercheroit, Toutes putes vous trouveroit.’

[p. 182]

volgens zouden wij het ook in het Mnl. moeten hebben, ingeval Heinric van Aken de plaats meer letterlijk hadde vertaald.¹⁾ Doch een ander woord voor ‘bedrogen echtgenoot’ heeft hij uit het Oud-Fra. overgenomen:

(8613) ‘Ondancs hebs die vilain wihot, Die es so jaloes ende soe sot,’²⁾

Waarschijnlijk is 't slechts toeval, dat het Mnl. het woord koekoek = bedrogen echtgenoot niet bezit; de West-Europeesche talen, die 't niet reeds vroeger invoerden, deden dat stellig in den tijd van Clément Marot, Rabelais, Beroald de Verville, en Bonav. des Périers, bij wie het tallooze malen voorkomt.³⁾

Al vroeg kwam het naar Engeland.⁴⁾ De vogel heet daar cuck'oo, de bedrogen echtgenoot cuckold, dat gewoonlijk verklaard wordt als = cuckoo'd, d.w.z. iemand die gebruikt wordt:

‘As that ungentle gull the cuckow bird Useth the sparrow’ -

(Shakesp. 1 Henry IV, 5:1.)

om andermans kroost groot te brengen.

1) I Rose, 302, 9877 (9163) ‘Par vous, par vostre lécherie Sui-ge mis en la confrarie Saint-Ernol, le seigneur des cous’. In 't Mnl. blz. 147, 8623: ‘Ach arme, lase! ende bi al desen, Soe doedi mi in dordine wesen van Sinte Arnouts broederscape.’ Waarom St. Amout patroon der koekoeken was, is onbekend.

2) In ‘van Vrouwen en van Minne’ is het een conjectuur van E. Verwijs. Zie 't gloss. Wihot, volgens Ducange ook wel geschreven ‘willot’, ‘wislot’ en ‘wilps’, had dezelfde beteekenis als cocu en cous. Van ‘wihot’ maakte men ‘wihoterie’, zoools van ‘cocu’ ‘cocuage’ en ‘cocufier’, van ‘cornard’ ‘cornardise’ gevormd werd. Ducange vermeldt dat Hugo de Maroniers aan Simon d'Athies vroeg ‘Lequel il aimeroyt mieux, que sa femme sceust qu'il la fist Viothe et elle en fut jalouse, ou elle le fist Wihot, et il n'en sceust rien’. Viothe is hier waarschijnlijk 't fem. van Wihot. De etymologie van 't woord bleef mij onbekend.

3) Hoe bekend 't was blijkt wel uit den titel van dit werk, mij onbekend; ‘Oeuvres et Meslanges Poetiques de Pierre le Loyer, Angevin. Ensemble la Comédie Néphélococugie ou la nuée de Cocus, non moins docte que facétieuse.’ Paris 1579. Zie Bayle, Dict. Hist.

4) Bij Chaucer, in the Millers Prologue, 3153: ‘Leve brother Osewold, Who hath no wif, he is no cokewold.’ Cf. 10130. Skeat verklaart dat woord anders. Shakespeare, Love's Labour Lost 5:2 (op 't einde) zegt nog: ‘Cuckow, cuckow, O word of fear, Unpleasing to a married ear.’ Koning Johan, eens te Eltham, beneden Greenwich aan den Theems vertoevende, werd daar volgens de sage betrapt en flagrant délit met eene molenaarsvrouw. De vertoornde echtgenoot ontving daarop van den koning een stuk land langs de rivier, dat sedert Cuckold's Haven of -Point heet. In Eng. stukken uit de 17^e en 18^e eeuw wordt daarop vaak gezinspeeld. Merkwaardig is bv. Poor Robin (1757):
‘If you are minded for to wed | And bring a woman to your bed’...
moet gy u aldus gedragen ....
‘Lest if at Cuckolds-point you land, | And ere you rightly understand, | Through ignorance or want of care | Your wife conduct you to Horn-fair.’
(Rob. Nares' Gloss.; Hornfair komt later ter sprake.) Eene vrouw wier man ontrouw is, werd door de Eng. bestempeld met den naam van Cuck-quean, she cuckold = femme cocue. In Mecklenb. placht men gevallen meisjes toe te zingen: De kukuk uppen tune sat, Et regnete un he wurde natt’, u.s.w.S. Schiller und Lübben, Mnd. Wtb. i.v. Een dergelijk liedje werd volgens Johan Winkler in 't begin dezer eeuw ook nog gezongen in de streek van Bolsward. 't Schijnt daar een bruiloftslied te zijn geworden. Zie Friesche Volksalmanak, 1887, p. 53. Vgl. ook Prof. Ernst Meier, Deutsche Kinder-Reime und -Spiele aus Schwaben (Tüb. 1851). S. 68, 98.

[p. 183]

Na het boven gezegde kan als zeker gelden, dat het woord koekoek geheel identisch is met het Fransche cocu, en dat de oorsprong van beide woorden in de roep van den bekenden vogel te zoeken is.

Mij rest nu nog eenige voorbeelden uit onze literatuur bij te brengen, waaruit nog sterker dan uit de door den Hr. Eymael aangehaalde plaatsen, blijkt, dat het ook in het Nederlandsch zoowel actieve als passieve beteekenis kan hebben. Een zeer sprekend bewijs daarvoor vind ik in de bekende verzameling van Snel-, Punt- en Schimpdichten, onder den titel Apollo's Marsdrager, op Parnas (te Amsterdam) in den aanvang der achttiende eeuw verschenen.¹⁾ (I, blz. 73):

Een Vrind die in zyn tyd een koekkoek was, 'k wil zeggen,
Die 't Ey gewend was in een anders nest te leggen,
Had in zyn ouderdom een Jonge Vrou getrouwt:
Waarom hy nu zyn hooft zelfs zonder jeuken klouwt:
Want als 'er ymand komt die hem wat wil begekken,
Zoo zeid hy spaar die moeite, en neem met my geduld,
Ik ben rechtveerdig, en betaal myn oude schuld.

In hetzelfde werkje vindt men (II, blz. 87):

Wel vuylneus zey Catleyn, en sprak haar Dogter toe,
Gy toond zoo veel verstands, pas als een dolle Koe.
Gy zijt een maand getrouwt, en durft u straks beroemen,
En Tys uw nieuwe Man, alreeds een koekkoek noemen;
Uw Vader looft my vry, heeft die wanschapenheyt,
Wel twintig jaar gehad, en 'k heb 't hem noyt gezeyt.

Ook uit onze oude kluchtspelen wensch ik nog een paar voorbeelden bij te brengen; maar ik meen te kunnen verzekeren, dat het woord koekoek in den zin van overspeler vrij wat zeldzamer is, dan in dien van bedrogen echtgenoot. Vandaar misschien, dat het alleen in de laatste beteekenis nog leeft, nog meer in het Fransch dan in 't Nederlandsch.

1) Mijn exemplaar bestaat uit drie deeltjes: het eerste is de 97ste druk (waarschijnlijk de 2^e); z.j.; het tweede de 40^e druk, 1731; het derde 1^e druk, 1728; dit laatste draagt den naam van den schrijver, n.l.G. Tyssens. Het bleek mij echter reeds voor lang, dat vele der opgenomen gedichtjes aan Huygens, J. de Decker, Sal. van Rusting, e.a. ontleend zijn.

[p. 184]

In de ‘klucht van de Schoester, of gelijke monniken, gelijke kappen’ (Dordrecht 1660) lokt de knecht van een jonker een' schoenlapper naar de herberg; onderwijl beiden zitten te pooien maakt de jonker zijn vreugde met Pikdraads vrouw; de schoenlapper ruikt echter lont, gaat naar huis, en daar hij den jonker niet recht aandurft, trekt hij diens kleeren aan ('t paar slaapt), en doet aan 's jonkers vrouw hetzelfde, zonder dat zij in de nachtelijke duisternis de persoonsverwisseling bemerkt. De jonker merkt, dat hij toch gefopt is en wil 't gebeurde gaarne voor zijne echtgenoote verborgen houden. Daarom zegt hij:

Ik ga naar Jurjen dan, en bidt hem niet te klappen,
Want wy zijn monniken met twee gelijke kappen;
De koekkoek met sijn broêr, elk broet in 's anders nest.¹⁾

Duidelijk is het echter in passieven zin genomen in de klucht van Jasper Lemmers ‘De jaloersche Lammert’ in 1680 vertoond op den Amst. Schouwburg.²⁾

Ook in het Nederlandsch is dus, evenals in het Fransch, koekoek de naam, dien men vooral geeft aan den bedrogen echtgenoot, ‘den dubbelen Jan’, den ‘Jan Gat’, den ‘Jan Goetbloed’ oftewel den ‘Jan Hen’³⁾ en - mag men oude schrijvers gelooven - dan gelukt het slechts aan zeer weinigen buiten dat ‘groote gild’ te blijven. Want:

‘Yder getrouwt Man is in gevaar van koekkoek te zijn. Den staat van koekkoek is als een natuurlijk erf-recht en aanhang des Huwelijks. De schaduw volgt van naturen niet zeekerder sijn ligchaam, als het koekkoekschap de gehuwde Mannen. En als je van iemand moogt hooren spreken dese drie woorden: hy is gehuwt: dan meugje wel wederom zeggen, zoo is hy dan, of hy is geweest, of hy zal zijn, of hy kan weesen, een koekkoek’

zegt Rabelais, die den duivel ‘Cocuage’ schiep⁴⁾ en het als monnik en geneesheer weten kon.

1) Van Vloten, Het Ned. Kluchtspel, 2^e druk, III (1881) blz. 42. Evenzoo in de klucht ‘Bedroge Jaloezy’ van Joost van Breen (vgl. Van Vloten, ibid., p. 64). In de klucht van de Schoester is koekoek klaarblijkelijk genomen in actieven zin; wanneer men den regel uit ‘Bedroge Jaloezy’ leest, in het verband, zouden beide opvattingen te verdedigen zijn.

2) Lammert komt een gezelschap Heidens tegen, en laat zich waarzeggen:
‘Mijn lieve vriendje, stoorje niet, | Of je jou vrouw wat vrolijk ziet, | Je moet daarom niet vreezen; | Zoo jy geen koekoek zijt, | Behoorde je er een te wezen.

Heidin: Een man als gij, mijn heer? dat kan ik niet gelooven |

koekoekerekoekoe.’ (Van Vloten, ibid., 138.)

3) Al deze namen vind ik in de aangegeven beteekenis gebruikt. Volgens oude overleveringen bestaan er in de wereld twee verschrikkelijke monsterdieren; het een is de Bigorne, die, zooals de titel van een oude, Fransche farce luidt: (Bigorne qui) mange tous les hommes qui sont commandement de leurs femmes, en is ontzaggelijk dik en vet; het andere heet de Scherminkel, eet alleen goede vrouwen en is... zeer mager. Op oude prenten zijn deze monsters vereeuwigd; men kan ze o.a. vinden in ‘De Verreezene Hippolytus’, Amst. 1710.

4) In de oude Nederl. vertaling van zijne werken (Amst. 1682, 2 dln.) viudt men voora in de hoofdstukken die handelen over Panurge's voorgenomen huwelijk een onuitputtelijke hoeveelheid materiaal voor deze kwestie. De vertaling is verre van slecht. 't Was niet de eerste de beste die haar maakte. De aangehaalde plaats staat I, 614. La Fontaine o.a. gebruikt het woord: Je fus forcé par mon destin, De recounaître cocuage, Pour un des dieux du Mariage.

[p. 185]

Langen tijd na Voltaire heeft men aan diens verklaring vastgehouden, dat het woord hoorndrager (Fransch: cornu) en de uitdrukking ‘iemand horens opzetten’ (mettre, planter des cornes à qu), beide gezegd van den bedrogen echtgenoot, hun ontstaan dankten aan het reeds in de middeleeuwen door de vrouwen gedragen hoofdtooisel, de kornet.¹⁾ Wanneer men plaatsen als deze gelezen had:

Dat wijf boven al scoenheyt begheert:
Dat moghedi merken, want si smeert
Haer aenschijn ende hare gedane,
Anders dan God maecte daer ane,
Ende maken hoerne twee
Ghelye enen stommen vee.²⁾ (Jans Teestye, 2692.)

dan was die verklaring op 't eerste gezicht niet onaannemelijk. Maar terecht is er op gewezen, dat, wanneer de man de kornet op kreeg, dit hoogstens beteekenen kon, dat de vrouw ‘de broek aan had’ - en niets meer. Bovendien werd er terecht de aandacht op gevestigd, dat Artemidorus, een Grieksch schrijver uit de tweede eeuw na Chr., de uitdrukking reeds in denzelfden zin gebruikte. Het zou al zeer toevallig zijn, wanneer men in de middeleeuwen geheel opnieuw een uitdrukking had verzonnen, die reeds in het Grieksch bestond. Daarom zou ik liever aannemen, dat zij - ofschoon wij voor het Latijn geen bewijsplaatsen kunnen aanvoeren - is blijven bestaan, en door de Romaansche talen heen de Germaansche is binnengedrongen. Artemidorus' Oneirocritica heeft er misschien toe bijgedragen haar te behouden, want het is een feit, dat schrijvers, die nu bijna door niemand ingezien worden - zooals b.v. Macrobius, en waarschijnlijk ook Artemidorus - in de middeleeuwen de algemeene aandacht trokken. In den tijd der Renaissance werd hij druk gelezen³⁾.

(Wordt vervolgd.)

K.O. Meinsma.

1) Zie Volt. ‘Questions sur l'Eucyclop.’ bij Adultère.

2) Ghelye dat hem vrouwen poyen | Met hoornen ende met sloyen. (Lsp. II. 7:8.)

3) Rabelais noemt hem drie maal: Ned. Vert. blz. 343, 508, 517 - waar hij juist de plaats bedoelt, die ook wij noodig hebben, nl. lib. 2, 11. Οτι ἡ γυνἠ σοῦ πορνεὐσι καὶ τὸ λεγόμενον κέρατα αὐτῷ ποιήσει.
Zoo vindt men bij Rabelais:
‘Ik verstaa, sprak Pantagruel, indien ik eenige kennis heb in de konst van voorzegging door droomen, dat uw vrouw, niet in der daad en uytterlike vertoning, u hoornen aan 't voorhooft zal zetten, gelijk de Satyrs draagen: maar zy zal u geen geloof of echte getrouwheyds beloften houden; maar aan anderen haar ten besten geven, en u tot een koekoek maaken. Even gelijken droom is aldus klaarlijk uytgeleyt gelijk ik 't gezeyd heb, door Artemidorus.’