Taal en Letteren. Jaargang 4

[p. 175]

Beter.

Behalve de Komparatief beter heeft onze taal noch een ander, zelfstandig adjektief beter, dat uitsluitend op de gezondheidstoestand betrekking heeft en betekent hersteld of weder gezond, genezen.

Van een zieke of lijdende wordt niet alleen gezegd ‘hij wordt langsaam aan beter’, ‘hij is veel beter dan gisteren’ enz. (Komp. van goed) maar evenzeer van den genezene: ‘Hij is geheel, volkomen beter’; ‘Hij is al lang, sedert jaren beter.’ - ‘Lijders aan die kwaal worden maar zelden beter.’ - ‘Als ik weêr beter ben.’ - Van een Komparatief is in de laatstgenoemde zinnen niet de minste sprake. - Zelfs is het mogelijk de beide woorden beter in één en dezelfde zin op elkander te laten volgen: ‘Hij is wel noch lang niet beter, maar toch aanmerkelijk beter dan verleden week’, enz.

Wij houden het woord beter, waar het speciaal het herstel der gezondheid te kennen geeft, voor een op zich zelf staand woord, dat met de Komparatief beter alleen gemeen heeft de lettergreep beet, die goed of gelukkig beteekent en in beide woorden van een en dezelfde wortel bat- I. Eur. BHAED is afgeleid, maar in zijn uitgang -er geheel van die Komparativus onderscheiden is.

In de verwante talen Duitsch, Engelsch, Deensch, Zweedsch kan men de Komp. van goed niet in de boven vermelde betekenis gebruiken. ‘Er ist wieder hergestellt’, ‘er ist wieder rasch’ niet ‘er ist besser’, ‘He has recorered, he is well again’, niet: ‘he is better.’ - ‘Han har kommet sig - han er atter rask’, niet: ‘han er bedre.’

Merkwaardig is verder het feit dat van het adjektief beter (= hersteld) andere afleidselen gevormd worden dan van de Komparatief beter:

1^o. Het (meestal niet overgankelijke) werkwoord beteren: ‘Hij betert langsaam aan.’ - ‘Het begint te beteren’, terwijl van beter (Komp.) slechts verbeteren gevormd wordt, dat zowel transitief als intransitief voorkomt: iets of iemand verbeteren, maar de toestand verbetert.

2^o. Het substantief beterschap (ook wel beternis): ‘Er is weinig beterschap op te merken.’ - ‘Ik wensch je beterschap’, enz.

3^o. (gewestelijk in N. Holland) de Komparatief beterder: ‘Hij is 'en heele boel beterder as gustere.’ - De Noord-Hollanders worden wegens deze dubbele Komparativus wel eens hard gevallen en van taalverknoeiing enz. beschuldigd, m.i. geheel zonder grond.¹⁾ Men gebruikt nl. de gewaande dubbele Komparatief uitsluitend met betrekking tot het herstel der gezondheid. Daar nu het woord beter als zodanig gebruikt geen zweem van een Komparativus heeft, zo is de vorming van een Komp. op -der (evenals zekerder, wakkerder) volkomen regelmatig en in geen enkel opzicht bevreemdend.

1) Dat trouwens in 't algemeen, van werkelijk bestaande feiten in levende, gesprokene taal, de uitdrukking verknoeien of verbasteren eigenlijk helemaal niet mag worden gebruikt, spreekt voor tegenwoordige taalkenners van zelf.

[p. 176]

N.B. De woorden beteren en beterschap worden ook op zedelijke verbetering toegepast. ‘Hij beloofde zich te beteren’ of ‘hij beloofde beterschap.’ Daar er echter van een algemene betekenis van beteren = verbeteren of van beterschap = verbetering (in 't algemeen, dus ook op levenloze zaken en toestanden toepasselijk) geen spoor te ontdekken valt, komt het ons het meest waarschijnlijk voor, dat de zedelijke betekenis dezer woorden overdrachtelijk uit de stoffelijke is voortgevloeid.

Van beter (hersteld) kan wellicht de volgende afleiding worden aangenomen. Van ✓ BHAED = Germ. bat- baten komt een Neutr. Subst. bhed-ro-m = heil. Dit Subst. moet in 't Germaansch geworden zijn batr, batr-ǐs. - Van dit Substantief kan door middel van een i-suffix (overeenkomende met Skr. -jă-, Gr. -ĭŏ-, Lat. -ĭŏ-) afgeleid zijn een adjektief batr-ǐ-, Nom. batr-s, Gen. batrj-ǐs, enz. (verbuiging als hrain-s) met betekenis heil-hebbende, gezond. - Zulk een Adjektief moest in onze taal tot beter met e worden door de invloed van de oorspronkelijke ĭ in de volgende lettergreep.

Wij willen deze poging tot verklaring gaarne, zo de gelegenheid zich mocht voordoen, voor een andere, meer aannemelijke prijsgeven, indien ons slechts de hoofdzaak wordt toegegeven, dat in beter (hersteld) de uitgang -er, altans wat betekenis betreft, geen Komparatiefuitgang is, maar een afleidingsuitgang van een andere soort.

Van hetzelfde batr- zou ik ook willen afleiden het werkw. gebeteren in dialekten. ‘Hij kan 't niet gebeteren’ = ‘Hij kan 't niet helpen.’ (In Gelderland merkwaardig gebêteren met lange ê.) Werkw. met ge- van Komparatieven afgeleid komen voor zo ver ik weet in 't geheel niet voor. (De oorspronkelijke perfektieve betekenis van gǎa- = gezamenlijk, volkomen enz. is dan ook met elk idee van vergelijkingsgraad volkomen in strijd.) Ik stel daarom gebeteren = gabatrjan tot goed doen worden - niet kunnen gebeteren zou volgens deze afleiding oorspronkelijk (volkomen logisch) betekenen: ‘geen voldoende machtige faktor zijn om (in 't verleden teruggerekend) het ontstane kwaad tot goed te doen overgaan.’

Ten slotte wijzen we noch op het feit, dat beter (= hersteld) uitsluitend predikatief gebruikt kan worden en men dus (alleenstaande gevallen daargelaten) niet zegt de zieke en de betere kinderen - geen enkele betere patient, enz.

Wageningen, Maart '93.

Dr. J.M. Hoogvliet.