Taal en Letteren. Jaargang 4

Den rooden haan laten kraaien.

De species der hoendervogels is van het genus ‘vogels’ juist niet die, welke uit een letterkundig oogpunt beschouwd tot de meest belangrijke kunnen gerekend worden. Zonder twijfel spelen in de litteratuur enkele van de species der roof-, zang- en zwemvogels een voornamer rol. Toch willen we ons in dit opstelletje even met het hoen - de dierkunde bezigt nog dezen naam voor haan en hen (vgl. paard, rund voor hengst, merrie en stier, koe) - nader

[p. 109]

bezig houden en wel met den haan, die aan zijn gekraai dezen naam, welke ‘zinger’ beteekent wel te danken zal hebben.¹⁾

Laat ons nagaan in welke rollen de haan in de letterkunde al optreedt, a meer in 't algemeen, b meer speciaal als roode haan.²⁾

a. Hij is 't symbool der waakzaamheid, waarmee nauw samenhangt, dat hij 't zinnebeeld is van den aanbrekenden dag³⁾ en als aankondiger van en waarschuwer voor onheil, weder en wind beschouwd wordt. Vandaar weerhaan en 't haantje van den toren, waarvan we 't volgende willen melden. Het plaatsen van een haan op een of ander verheven voorwerp - in den vroegsten tijd nog juist geen toren - is reeds zeer oud. Jacob Grimm in zijne Deutsche Mythologie (1835) bl. 386/7 wijst er op, dat de haan Vithofner, in 't Eddalied Fjolsvinsmol, strophe 18⁴⁾, boven in Mimameithr, den boom van Mimi(r) d.i. den wereldesch zit om de wacht te houden met 't oog op den ondergang der wereld, de Ragna rok en waarlijk hij boezemt den boozen demonen om zijn waakzaamheid zorg in (zie beneden). Op torens vinden wij hem volgens Grimm ± in het jaar 1000 in Duitschland en ± 1200 in Frankrijk.

b. Den rooden haan zien we in de wellicht niet heel bekende zegswijze ‘rood als een cynshaan.’ Zij dateert uit den ouden tijd, toen hoorigen aan hunne heeren hoenderen als schatting moesten opbrengen⁵⁾.

Dit alleen volledigheidshalve. Doch de roode haan, die ons hier met 't oog op onze uitdrukking: ‘den rooden haan laten kraaien’ belang inboezemt, voert ons nog eens terug naar de Edda, die belangrijke verzameling van Oudijslandsche gedichten, die bijna onze eenige bron zijn voor de kennis der Germaansche mythologie. Wij noemden den haan Fjalarr uit de Volospo (d.i. de voorspelling der waarzegster) strophe 42, het is de ‘schoonroode haan, die in 't vogelwoud zong’, zooals 't daar heet. Een andere (strophe 43) een roetbruine ‘kraait onder in de aarde in de zalen van Hel’. Waarom kraaien ze? Om den ondergang der wereld, de lotgevallen der goden⁶⁾ of Ragna rok zooals de term in 't Oud-noorsch heet, den wereldbrand aan te kondigen.

Groot is inderdaad de sprong, dien wij moeten doen om in dezen rooden

1) Op taalkundige gronden zou men dus mogen beweren, dat hij na verwant is aan den zwaan, welke naam eveneens ‘zinger’ beteekent. Protest van den dierkundige zou zich echter hiertegen niet lang laten wachten.

2) Met Van Lennep en Ter Gouw's Uithangteekens vóór ons zien we dat categorieën voor den blauwen haan, den witten haan en nog meer te maken zouden zijn. (Zie kleine editie van Sijthof 3, 206/7.)

3) Vgl. hanegekraai als tijdbepaling in de oudere taal, zie Mnl. Wdb. 3, 75-77.

4) De dichter bedoelt den ook uit een ander Eddalied Volospo bekenden haan Fjalarr, wat door Grimm uiet alzoo schijnt te zijn opgevat. (Zie beneden.)

5) Zie Grimm, Deutsche Rechtsalterthümer (1828) bl. 376 en 't hiernaar bewerkte pendant Nederduitsche Regtsoudheden van Dr. M.J. Noordewier (1853) bl. 157.

6) Dit is de vertaling van het volgende woord, dat het oorspronkelijke is in de Noorsche taal voor den val der goden (en der wereld); het werd, en reeds in 't Oudnoorsch zelve, verward met en verdrongen door Ragna rökkr d.i. godenduisternis, een tamelijk onbegrijpelijk iets, dat dan ook met het bij ons door de Duitsche vertalingen bekende Götterdämmerung als zoodanig op een lijn staat.

[p. 110]

haan, die den grooten wereldbrand aankondigt en daar 't teeken van is, omdat de booze demonen hem op hun verschijnen doen kraaien, en in den in onze uitdrukking gebezigden denzelfden te zien. De sprong schijnt zelfs gewaagd te zullen worden, wanneer wij voor 't feit staan, dat wij zoo weinig bewijsplaatsen hebben van onze expressie uit den ouderen tijd, want onze toevlucht voor spreekwoorden, Harrebomée (I, 267) laat ons al spoedig, zonder ons veel wijzer gemaakt te hebben, in den steek. Nu kan dat gemis aan bewijsplaatsen, het is waar, louter toeval zijn, omdat de uitdrukking nu noch ooit veel zal gebruikt zijn, doch feiten en nogmaals feiten zijn nu eenmaal voor een deugdelijk bewijs noodig.

Doch de onovertroffen Jacob Grimm, de grootmeester der philologie, brengt eenige zoozeer gewenschte verlichting aan. Als hij in zijn boven aangehaald werk Deutsche Mythologie, bl. 340, aan 't hoofdstuk Feuer d.i. Vuur is gekomen, gaat hij, na bewezen te hebben, dat 't vuur evenals 't water in de oude tijden als een levend wezen werd voorgesteld, verder met te zeggen, dat 't volk dit element ('t vuur) met een van huis tot huis vliegenden haan vergelijkt in de uitdrukking: ik zal je een rooden haan op je dak zetten, dat 't dreigement van een brandstichter is. Dit uit den mond van Grimm zegt veel!

Op bl. 385 haalt hij bewijsplaatsen van onze uitdrukking aan uit Hans Sachs, een duitsch dichter († 1576): den roten han aufs stadl setzen, d.i. den rooden haan op de schuur zetten, en uit 't Deensch: de roode haan kraait op 't dak, d.w.z. er is brand. Zie ook 't Mittelniederdeutsches Wörterbuch van Schiller und Lübben 2, 187.

Blijkens het door Grimm meegedeelde is de uitdrukking niet alleen nederlandsch maar ook duitsch en deensch; nemen we daarbij uit de engelsche volkstaal: there's a cock = er is brand (Muret, Encyclopadisches Wörterb., I, 476) dan mag 't niet al te gewaagd heeten, dat we de uitdrukking voor ‘gemeen-germaansch’ houden, d.i. oorspronkelijk thuis behoorend in alle germaansche talen. Welnu, dan is 't gemis aan bewijsplaatsen uit 't nederlandsch, dat kleine onderdeel van de germaansche taalgemeenschap, zoo'n groot bezwaar niet. Trouwens wij gelooven, dat wanneer eens de aandacht op de uitdrukking gevestigd is¹⁾, in de schatkamers van ‘Belegstellen’ onzer be-

1) Ik mag niet verzuimen te wijzen op iets, dat Weiland (Beknopt Nederduitsch Taalkundig Woordenb. 2, 185) mij aan de hand doet. Hij zegt t.a.p. roode haan = brandende lont¹⁾, d.i. dus een afgeleide beteekenis, die best te verklaren is uit 't feit, dat de uitdrukking in oorlogstijd en bij 't ruwe krijgsvolk het langst in stand bleef. Hij verwijst verder naar een plaats uit Vondel: Indien de haan ontsteeckt een helsche myn, te vinden in de uitgave van Van Lennep 9, 399, vs. 203, waarbij Van Lennep aanteekent: de roode haan in 't dak steken = den brand in 't dak steken. Prof. Verdam is zoo vriendelijk mij te melden, dat in 't Middelnederlandsch hem niets van de uitdrukking bekend is.
Niet zouder belang is regel 527 uit den Gysbreght van Aemstel: En hooren met verdriet het kraeien van dien haen, waar ongetwijfeld de roode haan bedoeld wordt en dan natuurlijk brand en brandstichting.
Het in Noord en Zuid 5, 100/1 te berde gebrachte over: ‘den rooden haan laten kraaien’, brengt ons weinig verder tot de oplossing van onze kwestie.
Stallaert in zijn Glossarium van verouderde rechtstermen enz. (I, 547) geeft ous twee bewijsplaatsen voor de uitdrukking: Den rooden over iemands huis laten gaen of vliegen = in brand steken; hij vergelijkt daar 't fransche: faire voler ou aller le coq rouge par dessus la maison mee. Ook J. ten Doornkaat Koolman in zijn Wörterbuch der Ostfrisischen sprache 2, 28 vermeldt de rode hân = feuer, en ik sett di de rode hân up 't dak. Ten laatste vermeld ik nog, dat Dr. W. Pleyte, in zijne Nederlandsche Oudheden (I, 142) op den naam van 't veerplaatsje Roode Haan aan 't Rietdiep aanteekent: ‘vermoedelijk naar een brand zoo genoemd.’

1) Dr. Hettema vraagt, in verband met het boven uit Weiland aangehaalde, of de haan van een geweer daaruit moet verklaard: van de beteekenis ‘lont’ zou 't woord dan gekomen zijn tot die van 't ding, dat het geweer deed afgaan.

[p. 111]

lezen taalgeleerden wel 't een en ander is te vinden, dat ons hier te pas komt, en dat de hier gegeven, niet gezochte, ja door Grimm's aanwijzingen zeer waarschijnlijke verklaring bevestigt.

Warfum.

G.A. Nauta.

1) Dr. Hettema vraagt, in verband met het boven uit Weiland aangehaalde, of de haan van een geweer daaruit moet verklaard: van de beteekenis ‘lont’ zou 't woord dan gekomen zijn tot die van 't ding, dat het geweer deed afgaan.