Taal en Letteren. Jaargang 4

[p. 83]

Over vorm en indeeling der werkwoorden. Wat toegepaste methodologie.

Indien de vraag wordt gedaan, wat het onderwijs in de moedertaal¹⁾ behoort te zijn, dan meenen we als antwoord daarop te mogen verwachten: Het oordeelkundig waarnemen der moedertaal, d.i. met betrekking tot de taalvormen: buiten en behalve het opmerken dier vormen zelf, het waarnemen van verschijnselen benevens hun groepeering en hun verklaring, voor zoover groepeering en verklaring mogelijk zijn. Ons dunkt, dat op elk gebied, dat metterdaad waar te nemen is, het onderwijs aldus moet zijn; en het is bekend, dat het in andere vakken van waarneming (b.v. wiskunde, natuurkunde en natuurlijke historie) zoo gegeven wordt. Om het kortweg uit te drukken, het onderwijs in die vakken is en het behoort in elk vak van waarneming te zijn: aanschouwelijk, d.i. het behoort van aanschouwing, van waarneming uit te gaan.

In zooverre de stof van het onderwijs in de moedertaal niet uitsluitend taalkunde in engeren zin is (dus linguistiek, als deel van tegenovergesteld aan philologie), wordt het reeds sedert jaar en dag inderdaad aanschouwelijk gegeven. Maar is onze twijfel ongerechtvaardigd, of het zuiver taalkundige gedeelte bij het onderwijs in de moedertaal ook aanschouwelijk kan worden genoemd? Geheel zonder aanschouwelijkheid is het zeker niet, hoe zou dit ook in den tegenwoordigen tijd mogelijk zijn? Maar wordt de aanschouwelijke methode consequent toegepast? Dit meenen we te mogen betwijfelen, ja, als onze ondervinding in deze, ook voor zoover ze uit een niet onaanzienlijk getal spraakkunsten is opgedaan, een onomwondener antwoord mag geven, zoo luidt dit: neen.

We zullen trachten onze meening te bewijzen door enkele voorbeelden uit spraakkunsten, die geschreven zijn voor (aanstaande) onderwijzers en leerlingen²⁾.

1) We wenschen hier dadelijk twee dingen op te merken: 1^o. Onder moedertaal verstaan we in dit opstel het beschaafde gesproken Nederlandsch; 2^o. waar we van onderwijs spreken, is universitair onderwijs en wat daarmee verwant is buitengesloten.

2) Men raadplege titel of voorrede.

[p. 84]

Om met een kleinigheid te beginnen: Als bij de sterke w.w. wordt opgegeven, wat moet worden gekend om ze te kunnen vervoegen, zal men o.m. gewoonlijk¹⁾ (de bekende) 4 hoofdvormen of de stammen ervan vinden opgegeven, waarvan dan onder 3^o staat (de stam van) het meervoud van den onvolm. verl. tijd der aantoon. wijs. Maar als we nu vinden, dat in slechts 17 van de ruim 160 zuiver st. w.w. de stamklinker in het meerv. van den verl. tijd van dien in het enkv. verschilt, en dit verschil niet eens zoo groot is, dat daarvoor in schrift een ander vocaalteeken behoeft te worden opgegeven²⁾, dan zouden we het toch methodisch juister achten als die derde kenvorm (of kenstam) uit de rij 1^o, 2^o, 3^o en 4^o werd weggelaten en tot een onderafdeeling van 2^o werd gemaakt (dus: 1^o, 2^o a en b, 3^o). Door de rangschikking tusschen 2^o en 4^o wordt o.i. op het meerv. van den verl. tijd als kenvorm (of kenstam) een nadruk gelegd, die niet door aanschouwing van de tegenwoordige taal kan worden verklaard. Hoe dan wel? Naar onze overtuiging slechts door een te onpas uitgevoerde retrospectieve waarneming, d.i. door verkeerd aangewende historische grammatica. In de historische grammatica zijn die vier vormen van gelijke waarde, wat slechts hij kan zien, die met de historische taalstudie vertrouwd is; voor hem berust de gelijkwaardigheid der vier vormen op aanschouwing; in een moderne spraakkunst is de voorstelling van die gelijkwaardigheid een linguistische onwaarheid.

We komen tot gewichtiger zaken.

1) Zoo bij Cosijn-te Winkel, Nederl. Spraakk. I, 1886 ⁷, § 254; Kaakebeen, Beknopte Nederl. Spraakk., 1890, § 117; Koenen, Nederl. Spraakk., vooral ten dienste van kweekelingen, 1892, § 367; Jacobs en Koenen, Nederl. Spraakk., ten dienste van studeerende onderwijzers II, 1892, § 633; Boswijk en Walstra, Nederl. Spraakk., 1894, blz. 60, 4. - Spraakkunsten, zooals b.v. Terwey, Nederl. Spraakk., 1890 ⁸, die van vier stammen spreken, zonder daarmee de vervoeging in practisch verband te brengen, worden hier vanzelf niet genoemd. - v. Helten, Kleine Nederl. Spraakk., 1885 ⁵, waarin zoo streng methodisch het noodzakelijke voor ‘een degelijke praktische bekendheid met de beschaafde moedertaal’ (zie ‘Voorber. voor den vierden druk’) van het niet-noodzakelijke gescheiden wordt gehouden, is hier evenmin aan te halen; terwijl de groote Nederl. Spraakleer van Brill om licht te bevroeden redenen geheel buiten onze beschouwing staat.

2) Gewoonlijk wordt dit verschil (in at, aten; bad, baden; beval, bevalen, enz.) alleen verschil in kwantiteit (kort, lang) genoemd, ofschoon wel degelijk ook verschil in timbre, in kwaliteit dus, tusschen ă en ā bestaat (evenals tusschen alle korte en lange klinkers, meer of minder). Vgl. v. Helten, Middelnederl. Spraakk., blz. 1 Noot. Of met v. Helten t.a. pl. uitsluitend verschil in kwaliteit is aan te nemen, (waarom hij van onzuivere [iu at] en zuivere [in aten] klinkers spreekt) schijnt ons zeer twijfelachtig toe; men zie daarover nog Sievers, Grundzüge der Phonetik, 1885 ³, § 28 (en § 35); Trautmann, Die Sprachlante, 1884/6, § 290/4; Vietor, Elemente der Phonetik, 1887 ², § 132/3; en voorts de opmerkingen van Boer en Cosijn in T. en L. II, blz. 98 en 239.

[p. 85]

Vooreerst, dunkt ons, kan de groepeering van regelmatige en onregelmatige w.w. in het moderne Nederlandsch, zooals die nog veelal wordt gegeven, niet op aanschouwing berusten. Nagenoeg overal zullen we vinden, dat onregelmatig gaan: kunnen, zullen, mogen, moeten, weten, willen, brengen, denken, dunken, zoeken, koopen, doen, hebben en zijn; voorts durven, dat ook regelmatig (zw.) kan zijn¹⁾ en eindelijk werken, dat alleen in de kunsttaal onregelmatig gaan kan. Maar waarom komen niet eveneens overal voor²⁾: de gewoonlijk onregelmatige leggen en zeggen en de steeds onregelmatige komen, staan, slaan, gaan, houden, zien, benevens het defectieve plegen (= gewoon zijn)? De vormen lei(de), zei(de), geleid en gezeid, als ook in de vervoeging van komen de vormen met (k)w-, in slaan die met -g, in staan die met -(n)d, in gaan die met -ng³⁾,

1) Hoe dorst taalkundig bij durven behoort, is slechts uit de taalgeschiedenis te verklaren, maar heeft voor de spraakkunst van het moderne Nederlandsch, naar het ons voorkomt, weinig (of geen) belang; naar de beteekenis immers rekent ieder dorst bij durven. (Vgl. Franck, Mittelniederl. Gr. 1883, § 164, 3), § 107 en § 109 Anm. 2; alsmede Franck, Etym. Wdb. onder halster en T. en L. I, blz. 245, noot.)

2) Bij de Groot, Nederl. Spraakk., 1888 ⁹, blz. 158, missen we houden, leggen en zeggen, maar vinden de historische w.w. (dorren) en (worken). - Bij Kaakebeen, § 115/6 en 119/20, ontbreekt zien. Daarentegen staan hier o.m. als onregelmatig opgegeven: helpen, derven, bederven, sterven, werpen, werven, zwerven; worden; bidden, liggen, zitten. Waarom? De onregelmatige w.w. zijn hier in 't gemeen, naar 't ons voorkomt, onwetenschappelijk behandeld. Dit geldt ook voor Bos, Neerlands taal, I, 1887, § 144. - Koenen, § 393 (en eveneens Jacobs en Koenen, § 659), noemt niet onder de onregelm. w.w.: komen, slaan, staan, gaan, houden, zien, (plegen), maar erkent in § 383 d (J. en K., § 649 g), dat deze (met nog enkele, die we om later op te geven redenen liever niet zoo noemen - eten en verliezen - of met den besten wil niet zoo kunnen noemen - scheren, kiezen en wegen -) ‘in eene of andere bijzonderheid [zijn] afgeweken’. Maar ‘men blijft ze tot de regelmatige rekenen’, ‘omdat (geeft J. en K. op) de afwijking aan de verschillende vervoegingsvormen geen onregelmatig voorkomen heeft gegeven’. Wat is dan onder ‘onregelmatig voorkomen’ te verstaan? - Ook bij Boswijk en Walstra, blz. 64, ontbreken dezelfde onregelm. w.w. als bij Koenen (en J. en K.). - Ook Terwey trekt geen juiste grens tusschen regelm. en onregelm. w.w. (zie § 292 en 300), waarvan ook hier blijkbaar het misbruiken der historische grammatica schuld draagt.

3) We beschouwen het gesproken en gehoorde Nederlandsch (vgl. de l^e noot op blz. 83), waarom we in ging naast gaan niet de g, maar de ng als onregelmatigheid opgeven, daar ng hier éen klank is: de gutturaal nasaal, phonetisch door éen teeken (ligatuur) voorgesteld. (Daarentegen hooren we in (k)w- de w als afzonderlijken medeklinker, en zoo ook in de andere opgegeven consonantverbindingen de afzonderlijke teekens als afzonderlijke klanken.) Deze kleine opmerking schijnt ons niet overbodig, zoolang nog te veel bij de letter wordt gezworen. Zoo noemt b.v. Koenen, § 393, als een der ‘vrij groote afwijkingen’ in de vervoeging der onregelm. w.w.: ‘door verminking van de uitgangsletters wordt de oorspronkelijke stam gewijzigd.’ In Jacobs en Koenen, § 659, is de voorstelling zoo mogelijk nog schever. En dit in een spraakkunst van zijn moedertaal! - We verwijzen naar Pauls Prinzipien ², Cap. 21, als ook naar Rud. Hildebrand, Vom dentschen Sprachunterricht in der Schule, 1887 ³, blz. 6 en 32/66.

[p. 86]

in houden die met -l(d)¹⁾, in zien die met -g en in plegen die met -(g of ch)t zijn toch zonder twijfel onregelmatig te noemen. Ook hier speelt de historische grammatica den vervaardiger der moderne spraakkunst blijkbaar parten; anders kunnen we ons de onjuiste grens tusschen regelmatige en onregelmatige w.w. in vele spraakkunsten niet verklaren.

Ook berust de klassificatie der sterke w.w., waar die in spraakkunsten voorkomt, niet op aanschouwing van het moderne Nederlandsch, doch op de kennis van vroegere taalperioden. Hier vinden we 7, daar 10, elders 11 klassen²⁾, met den aankleve van zoo en zooveel opmerkingen, die het overzicht alles behalve vergemakkelijken. Wie in de historische grammatica te huis is, zal die indeelingen wel begrijpen, d.w.z. die zal wel inzien, op welken grondslag ze steunen. Maar in het tegenwoordige Nederlandsch zijn de sterke w.w. eenvoudig niet te groepeeren, zooals het in de spraakkunsten gebeurt. Er moet dan ook steeds in opmerkingen allerlei historische wijsheid worden bijgehaald, om een schijn van recht aan de klassificatie te geven. Als we eenvoudig groepeeren wat in het moderne Nederlandsch bijeenpast, en wel naar de stamklinkers in de drie³⁾ hoofdvormen: praesens, imperfect en particiep⁴⁾, dan zullen we 23 verschillende vocaalreeksen vinden: er zijn dus 23 klassen van sterke w.w. Maar ten behoeve van een gemakkelijk overzicht zijn die klassen tot heel wat minder, namelijk tot 8 klassen terug te brengen, tot welke reductie als kenklank - waarin de eenheid van elke klasse dus ligt - de imperfectsvocaal wordt aangenomen. De imperf.-vocalen zijn a⁵⁾, e, ē, i, ie, o, ō en . De rangschikking

1) Maakt het niet den indruk, alsof in houden, hield, gehouden niet de vorm hield maar wel de vormen houden en gehouden voor iets onregelmatigs worden aaugezien, wanneer we, zooals bij Kaakebeen, § 119, onder VII; Cosijn-te Winkel, § 268; Koenen, § 379; Jacobs en Koenen, § 645, over hield niets opgemerkt vinden, maar wel over houden (en gehouden), namelijk dat dit uit halden (en gehalden) is ontstaan? - Historische grammatica of waarneming van het moderne Nederlandsch? vragen we.

2) Kat, Nederl. Spraakk., 1891 ², § 150; Kaakebeen, § 118; Boswijk en Walstra, blz. 60 geven 7 klassen; - Koenen, § 369 en Jacobs en Koenen, § 635 geven er 10; - Cosijnte Winkel, § 273 en Terwey, § 290 (ook Boswijk en Walstra, blz. 60) tellen er 11 op. De klassificatie in Bos, § 140/3, wijkt van de gebruikelijke indeeling geheel af, maar ze berust ook geheel op historische kennis en dat ze een gemakkelijker overzicht aanbood, hebben we niet kunnen ontdekken.

3) Vgl. het opgemerkte daaromtrent op blz. 84.

4) Zoo znllen we ze maar gemakshalve noemen; wie andere namen wenscht, kan ze anders noemen. In het verband van ons opstel komt het op het meer of min juiste van die technische benamingen minder aan.

5) Ter verklaring van het lengteteeken onder de a, zie blz. 87, opm. 2.

[p. 87]

der klassen nu kan verschillend zijn; het komt ons het rationeelste voor ze òf te rangschikken in de alphabetisch-phonetische volgorde van de zoo juist opgegeven imperfectsvocalen, òf naar het getal w.w., dat tot elke klasse behoort, te beginnen met die klasse, die de meeste w.w. telt. In het laatste geval zou de volgorde der impf.-vocalen van de 163 zuiver sterke w.w. (= w.w., die uitsluitend en volledig sterk gaan) zijn: ē, o, ō, a, ie, , i, e met het aantal w.w. achtereenvolgens van 45, 41, 37, 17, 16, 4, 2, 1. Er zou ook nog anders gerangschikt kunnen worden; wien het lust, kan het doen. Wij laten hier de indeeling in klassen volgen, gerangschikt naar de eerst opgegeven imperfectsvocalen. Daarbij sluiten we in kleineren druk tusschen haakjes aan, maar tellen niet in getallen mee, die w.w., die zoowel st. als zw. gaan; terwijl we eindelijk, voor zoover noodig, bij elke klasse de rangschikking der vocaalreeksen zullen verklaren. Alleen boven de lange klinkers staat het bekende teeken - opgegeven; waar een klinker lang en kort kan zijn in de vocaalreeks, worden daarvoor de beide gebruikelijke teekens = aangewend.

Klasse I

1)	eten, genezen, geven, lezen, meten, treden, vergeten, vreten.
2)	bidden, liggen, zitten.
3)	bevelen, breken, nemen, spreken, steken, stelen.

Opm. 1. 1) en 2) hebben den partic.-vocaal gemeen; 2) en 3) hebben gemeen, dat hier de partic.-vocaal van de prs.-vocaal verschilt.

Opm. 2. Met het lengteteeken onder de a duiden we aan, dat die a slechts in het meerv. lang is, terwijl die klank bij enkele w.w. dezer klasse ook in den 2^en pers. enkv. lang is of kan zijn, zie blz. 101/102, § 23.

Opm. 3. De vorm gegeten maakt het w.w. eten nog niet tot een onregelmatig w.w., daar ieder wel dadelijk voelt, dat hier niet eten naast ge + een zelfstandig geten voorkomt, dus dat de stam van het w.w. is en blijft ēt (= eet) en niet wordt gēt (= geet). Daarom is ook dat geg- voor eten licht op te helderen.

Klasse II o-e-o : 1 w.w.

worden.

Opm. Zooals bekend, kan in de kunsttaal de impf.-vocaal ook ie zijn: wierd.

Klasse III ij-ē-ē : 45 w.w.

belijden, bezwijken, bijten, blijken, blijven, drijven, glijden, grijpen, kijken,

[p. 88]

knijpen, krijgen, krijten, kwijten, lijden, lijken, mijden, nijgen, nijpen, overlijden, prijzen (= loven), pijpen (= fluitspelen), rijden, rijgen, rijten, rijven, schijnen, schrijden, schrijven, slijpen, slijpen, smijten, snijden, spijten, splijten, stijgen, stijven, strijden, strijken, verdwijnen, wijken, wijten, wijzen, wrijven, zijgen, zwijgen; - (aantijgen, benijden, bezwijmen, hijschen, krijschen, vrijen).

Klasse IV a-i-a : 2 w.w.

hangen, vangen.

Klasse V

1)	blazen, laten, slapen; vallen; - (braden, raden).
2)	wassen; - (wasschen).
3)	loopen; - (stooten).
4)	roepen.
5)	houwen.
6)	heffen.
7)	(be)derven, helpen, sterven, werpen, werven, zwerven.
8)	scheppen.

Opm. In A is de kwaliteit van de partic.-vocaal gelijk aan die van het prs., in B niet; in A a zijn de vocalen volkomen gelijk, in A b verschilt de kwantiteit (+ kwaliteit natuurlijk, vgl. blz. 84, noot 2).

Klasse VI

1)	beginnen, binden, blinken, dingen, dringen, drinken, dwingen, glimmen, klimmen, klinken, krimpen, slinken, spinnen, springen, stinken, verslinden, verzwinden, vinden, winden, winnen, wringen, zingen, zinken, zinnen.
2)	bergen, delven, gelden, kerven, melken, schelden, schenden, schenken, smelten, treffen, trekken, vechten, vlechten, zenden, zwelgen, zwellen, zwemmen.

Opm. De w.w. naar 1) hebben alle nas. + consn. in 't woord; bij die naar 2) komen in 't woord de volgende consonantverbindingen voor: nas., liq. + consn.; cht; ff of kk.

[p. 89]

Klasse VII

1)	bedriegen, bieden, genieten, gieten, kiezen, liegen, rieken, schieten, verdrieten, verliezen, vlieden, vliegen, vlieten, vriezen.
2)	scheren, wegen, zweren (een wond).
3)	spugen.
4)	buigen, druipen, duiken, fluiten, kruipen, luiken, ruiken, schuiven, sluiken, sluipen, sluiten, snuiven, snuiten, spruiten, spuiten, stuiven, zuigen, zuipen; - (kruien, pluizen (= rafelen), schuilen).
5)	tijgen.

Opm. 1. In A hebben de w.w. in het prs. een klinker, in B een tweeklank.

Opm. 2. De overgang van z in r in vriezen, vroor, gevroren heeft een analogon in uitverkoren naast verkozen; te verklaren is hij hier niet. Dat echter z en r phonetisch niet veel van elkaar verschillen, kan ieder waarnemen; bekend is, dat kinderen, die nog geen r (met de punt van de tong) kunnen uitspreken, indien niet een l, een z spreken. - Naast bevroren hoort men wel bevrozen, dat in de kunsttaal vaak voorkomt.

Klasse VIII

1)	dragen, graven, varen; - (jagen*, vragen*, waaien*).
2)	zweren (een eed).

Opm. 1. Volgens een bekende Nederlandsche klankwet is de oe lang voor r.

Opm. 2. Met * achter de drie laatste w.w. tusschen haakjes hebben we willen aanduiden, dat ze niet geheel sterk kunnen gaan; zooals we weten gaan ze slechts sterk in het impf., niet ook in het particiep. Ook andere groepeeringen met bijgevoegde verklaringen kunnen o.i. niet het resultaat zijn van de aanschouwelijke methode bij het taalonderwijs.

Zoo kunnen de bijvnw. of bijw., die den vorm van een (sterk of zwak) particiep hebben, namelijk beloken, bescheiden, beschoren, geboren, geronnen, gewezen, gezoden, opgetogen, verbolgen, verwaten; bezadigd, vervaard o.i. maar niet zoo klakkeloos bijeenstaan, zooals toch in verschillende spraakkunsten - meest onvolledig opgenoemd - het geval is. Om deze woorden bij de w.w. te kunnen bespreken, dient toch wel samenhang met w.w. te worden gevoeld, d.i. geestelijk aan-

[p. 90]

schouwd. En bij welke voelen we zoo'n samenhang? Naar ons gevoel te oordeelen slechts bij gewezen (met wezen = zijn) en het weinig voorkomende gezoden (met zieden), misschien ook bij verbolgen (met belgen), verholen (met verhelen) en beschoren (met het dichterlijke bescheren). Verder bij geen enkel. Wat vinden we dan ook bij de andere opgemerkt? Niets dan historische grammatica en doode etymologie. Beloken wordt natuurlijk in verband gebracht met beluiken¹⁾, geboren met beren²⁾; geronnen met (ge)rinnen³⁾, opgetogen met optijgen (of wel optie(g)en)⁴⁾, verwaten met verwaten (of met niets!)⁵⁾, bezadigd met bezadigen (= tevreden stellen)⁶⁾ en vervaard met vervaren (= bang worden)⁷⁾. Alsof met zulke verklaringen iets verklaard werd voor wie niet door bekendheid met vroegere taalperioden van het Nederlandsch (en het Germaansch) dien samenhang zelf kan voelen, zelf kan zien.⁸⁾

Kan het ook, vragen we, op aanschouwing van het moderne Nederlandsch berusten, als we in een spraakkunst lezen: ‘De volgende werkwoorden zijn van zwak sterk geworden: schenken, zenden, schenden, dingen, wenken, kwijten, lijken, prijzen, pijpen, stijven, fluiten, enz.’ of: ‘De volgende werkwoorden zijn van sterk zwak geworden: hinken, ontberen, plegen, bezwijmen, grijnen, krijschen, wijden, aantijgen, klieven, beseffen, schaken, waden, gewagen, enz.⁹⁾ Waar kan dit toch de studeerende zien? De Germanist, ja, die kan zoo iets waarnemen, voor hem is zoo iets daarom geestelijk eigendom. Maar voor wie slechts het

1) v. Dale(-Manhave), Nederl. Spraakk., 1883 ⁵, blz. 131.

2) De Groot, blz. 154; Terwey, § 292 II; Kakebeen, § 121; Boswijk en Walstra, blz. 61; Koenen, § 374.

3) De Groot, blz. 154; Terwey, § 292 I; v. Dale, blz. 126 geeft gerennen; Kaakebeen, § 121; Koenen, § 373 b; Boswijk en Walstra, blz. 61.

4) De Groot, blz. 154; v. Dale, blz 128.

5) De Groot, blz. 154; Terwey, § 292 VIII; Cosijn-te Winkel, § 269; Koenen, § 380.

6) Kaakebeen, § 121.

7) Kaakebeen, § 121. - Hier zij opgemerkt, dat we, tot ons genoegen, bescheiden in verband gebracht met scheiden nergens vonden; 't zou ons echter kunnen ontsnapt zijn. - En ook dit: we hebben de verwijzingen niet uitgeput, ze zijn slechts ad libitum gegeven.

8) Slechts in 't voorbijgaan wijzen we hier op levende (gevoel bij voelen), minder levende (raadzaam bij raad) en doode etymologie (zie boven) op het gebied van het moderne Nederlandsch. Vgl. Taal en Letteren II, blz. 316/52.

9) Boswijk en Walstra, blz. 63, nog wel met het gewicht van afzonderlijke §§ (15 en 16) meegedeeld! - Ook Terwey spreekt o.i. veel te veel van zwak geworden of sterk geworden (zie § 292). In Cosijn-te Winkel worden de w.w. uitsluitend historisch behandeld, wat ons geheel in strijd schijnt met het doel, waarvoor deze spraakkunst is geschreven (z. ‘Voorber.’). Bij Koenen, § 383 c (J. en K., § 649 e) staan als w.w. genoemd, die van zwak sterk zijn geworden: dingen, erven, kwijten, lijken, prijzen, pijpen, schenden, wijzen, schrijven met de daarbij gevoegde zelfstnw. (uitgez. bij schrijven natuurlijk), waarvan ze gevormd zijn, blijkbaar om daardoor - als zijnde denominatieven - de reden voor de vroegere zw. vervoeging aan te duiden. Dat is iets. (Dat wijzen van 't Fransche avis zou komen, is natuurlijk een lapsus.) Doch had er niet nog de zoo vruchtbare opmerking bij moeten staan, de verklaring, die werkelijk verklaart, dat ze door de werking der analogie - deze hoofdfactor voor taalwording, vgl. o.a. T. en L. II, blz. 88, 334/5, 359/60; Paul, Prinzipien 2, Cap. 5 en passim; Osthoff, Das physiol. und psychol. Moment in der sprachl. Formenbildung - sterk zijn geworden, de ij-w.w. naar onze kl. III (blz. 87/88) - waarmee ook schrijven verklaard was -; de andere naar onze kl. VI (blz. 88)?

[p. 91]

moderne Nederlandsch kan bestudeeren, moest zulke wijsheid niet worden opgedischt. Van het tegenwoordig standpunt der taal is 't niet uit te maken, of een w.w. vroeger of oorspronkelijk (tot hoe ver reiken deze begrippen terug?) zwak of sterk is geweest. Van waaien b.v. zegt Terwey § 292 VI, dat het oorspronkelijk sterk en Koenen § 383, dat het oorspronkelijk zwak was. In het Middelndl. was het bijna steeds zwak¹⁾, in het Oudhoogd. steeds; daarentegen in 't Gotisch was het redupliceerend sterk (waian - waíwô - waians). Wat is hier nu het oorspronkelijke? Maar genoeg; voor wien de Germanistiek een gesloten boek blijft, heeft onze uiteenzetting niet de minste waarde. Nagenoeg alle ‘oorspronkelijks’ en ‘vroegers’ konden gevoegelijk in de spraakkunsten van het L.O. worden geschrapt. Dan zou vermoedelijk een gereglementeer als b.v. in v. Dale blz. 127 te vinden is: ‘De zwakke vorm [jaagde en vraagde naast joeg en vroeg] is de oorspronkelijke en verdient daarom volgens sommigen de voorkeur’ ook niet meer voorkomen. Dat is slechts een poging om het taalgevoel te verkrachten, anders niets. Of zou er éen beschaafd Nederlander zijn, wiens taalgevoel zich ook maar in 't minst door joeg en vroeg gekrenkt voelt?²⁾

Eveneens zijn o.i. zoo goed als alle opmerkingen, respectievelijk alle zoogenoemde verklaringen bij de vervoeging der w.w. niets dan schijnwijsheid voor den studeerende, waardoor eenvoudig niets wordt verduidelijkt of verklaard, waardoor m.a.w. den studeerende niets over de groepeering of de vervoeging der w.w. wordt opgehelderd. Integendeel. Of wat ziet hij bij: ‘De nu verouderde tweede persoon enkelvoud van het imperfectum der aantoonende wijs had den klinker van het meervoud des imperfectums’ en verder bij nagenoeg alles, wat in kleinen

1) Zie v. Helten, Middelnedl. Spraakk., § 176; Stoett, Bekn. Middelnedl. Spraakk. I, § 215. Vgl. nog de opmerking in Lubach, Over de Verbuiging v.h. werkw. in het Nederl. d. zestiende eeuw, § 37.

2) Zoo kan men ook in Terwey, § 292 I, lezen: ‘Verkeerdelijk is men als werkwoorden der eerste klasse gaan vervoegen: bersten, treffen, trekken, vechten, vlechten en schrikken (onovergankelijk).’ Verkeerdelijk! Men ziet, hoe licht de historische grammatica wordt gebezigd om als 't kon - maar 't gaat niet! - het moderne Nederlandsch te ‘massregeln’.

[p. 92]

druk in Cosijn-te Winkels spraakkunst over de vervoeging der w.w. staat (van af § 254)¹⁾? - Welk licht gaat den studeerende over de zwakke vervoeging op, als hij leest²⁾: ‘De uitgang de in de vormen reisde, leerde is een overblijfsel van den vorm deed van doen; zoo beteekent reisde, leerde zooveel als reisdeed, leerdeed, enz.; de oudere vormen van reisde, leerde zijn: reisede, leerede enz., de toonlooze e vóor den uitgang werd gaandeweg uitgestooten.’ Wordt den studeerenden onderwijzer door zoo'n opmerking ook maar het geringste met betrekking tot beteekenis of vervoegingswijze der zw. w.w. verduidelijkt? Ligt er éen vruchtbare kiem in die opmerking? - In Boswijk en Walstra blz. 64 kan de ‘adspirant-onderwijzer’³⁾ lezen: ‘De werkwoorden kunnen, moeten, mogen, weten en zullen heeten werkwoorden met een opgeschoven verleden tijd: de oude onv. verl. tijd is als onv. teg. tijd in gebruik gekomen. Vandaar dat ze in den 3^en persoon enkelvoud van den onv. teg. tijd den persoonsuitgang t missen’, enz. Maar op de volgende blz. wordt hem geleeraard: ‘Ofschoon willen in den 3^en pers. enkelvoud van den onv. teg. tijd ook de t mist, is het geen w.w. met opgeschoven verleden tijd’, waarop dan een zoogenaamde verklaring in kleineren druk volgt, waarom dan hier de t wel gemist wordt: ‘De oorzaak van het missen der t is, dat de vormen van den onv. teg. tijd der aantoonende wijze aan dien der aanvoegende wijze ontleend zijn.’⁴⁾ Zal hem door zoo'n t- historie het begrip ‘werkwoorden met opgeschoven verleden tijd’

1) Een paar aanhalingen nog uit genoemde spraakkunst. In § 254 lezen we nog: ‘Tot de tweede soort van werkwoorden [namelijk de denominatieve of van grondwoorden afgeleide] behooren de laatste vijf klassen, die zich van de andere door eenvoudiger klankverandering onderscheiden. Zij hebben namelijk alle ie in het geheele imperfectum, maar de klinker van het deelwoord is gelijk aan dien van den tegenwoordigen tijd der aantoonende wijs. In verband daarmee behielden zij ook langer dan de andere sterke werkwoorden (doch reeds niet meer in het oudste Nederlandsch) de reduplicatie des imperfectums, d i. zij behielden vóor den stam een voorvoegsel, bestaande uit den aanvangsmedeklinker van den stam met eenen klinker. Het imperfectum van laten luidde dus oudtijds ongeveer lelaat’. En in § 260: ‘Onregelmatige werkwoorden der derde klasse zijn wegen en bewegen, die in het imperfectum en in het deelwoord eene volkomen o hebben’, alsmede: ‘Bidden, liggen en zitten voor beden, legen en zeten zijn alleen in den tegenwoordigen tijd onregelmatig’. Welke niet-Germanist zal daarbij een geestelijk beeld voor zich hebben of er zich een kunnen vormen?

2) Koenen, § 384 opm. 2^o; wat een dooreengehaspel ook van vorm en beteekenis! Vgl. nog v. Dale, blz. 120 noot; Terwey, § 293; Kat, § 162.

3) Zie ‘Ter inleiding’ in dit boekje.

4) Vgl. ook Terwey, § 300 a en c; Koenen, § 397 opm. (en § 395); Jacobs en Koenen, § 669 (en § 661), waar ten minste niet zoo dwaas met een en ander wordt omgesprongen. - Bos II, § 127 vv. geeft niets dan historische grammatica ‘voor Hoogere Burgerscholen en Gymnasiën, voor Kweek- en Normaalscholen’ (zie ‘Voorber.’ in I); zouden de leerlingen dier inrichtingen werkelijk begrijpen, wat t.a. pl. behandeld wordt?

[p. 93]

tot zijn geestelijk bezit zijn geworden? Was 't maar niet beter geweest dien heelen term te laten, waar hij op zijn plaats is: in de historische grammatica? En diende daar ook maar niet de verklaring van het ontbreken van de t bij willen te blijven? Immers slechts in het Middelnedl. of in andere oudgermaansche talen (= dialecten), het best wel in 't Gotisch, ziet men die conjunctief-vormen. - En als een ‘kweekeling’¹⁾ bij Koenen op blz. 121 in een opmerking na de vervoeging van ‘zijn of wezen’ leest: ‘De vormen met w als beginletter zijn van den stam was. De vorm ben (vroeger bem = be + m), alsmede in het dialect best (= be + st) bevatten nog den stam be; is (hij is) was vroeger ist, deze vorm is is van den stam as, en ook zijn uit dezen stam de vormen zij, zijt, zijn ontstaan’ of bij Bos II blz. 65²⁾: ‘Uit den wortel as is de derde persoon enkelvoud des tegenwoordigen tijds: asti ontstaan, dat eveneens tot ast werd verkort, maar vooraf (of daarna) zijne a in e veranderde. De vorm est is in de oudere taal niet zeldzaam, doch ging later in ist, nog later met verlies der t, in de uitspraak eerst, weldra ook in het schrift, tot is over. - De vormen met den stam zij in onze tegenwoordige taal zijn ook uit den wortel as afgeleid, en wel op de volgende wijze: met de uitgangen leverde die wortel de volgende vormen op: asjam (= ik zij), asjath (hij zij), asjama (wij zijn), asjatha (gij zijt), asjanth (zij zijn). Van deze vormen ging de klemtoon van den stam (van as alzoo) over op de uitgangen; ten gevolge daarvan viel allengs de a des wortels weg en hield men over sjam, sjath, sjama, sjatha, sjanth; - hierin viel de slotvocaal of consonant weg, kreeg de j = i den hoofdtoon, en verdrong de a, zoodat er ontstonden: si, si, sim, sith, sin, en deze vormen zijn in onze taal geworden: zij, zij, zijn, zijt, en zijn’ - als, herhalen we, de kweekeling dat leest, dan vragen we in allen ernst, zal hem dáardoor de vervoeging van het w.w. zijn of wezen ook maar iets, hoe weinig ook, zijn opgehelderd, zal hij dáardoor inzicht in taal en taalwording verwerven? Is dat nu kost, die den aanstaanden onderwijzer der lagere school mag worden voorgezet? Is dat methode van onderwijs in de moedertaal? Zijn dat middelen om den geest van leerling of kweekeling vaardig te maken; of wel zal het slachtoffer van zooveel misbruikte geleerdheid voor zulke plaatsen niet zitten te versuffen en te verstompen?

Het zou in dit opstel niet op zijn plaats zijn te onderzoeken, of de historische wijsheid in sommige spraakkunsten ook met de wetenschappe-

1) Vgl. den titel, opgegeven blz. 84, noot 1.

2) Vgl. blz. 92, noot 3.

[p. 94]

lijke resultaten op het gebied der historische taal in overeenstemming is, of ze voor 't minst niet vaak verouderde wijsheid is. We wilden in weinige voorbeelden doen uitkomen, hoe onmethodisch historische grammatica wordt te pas gebracht, hoe onmethodisch het is datgene te onderwijzen, wat de leerling niet kan zien, of datgene, wat - in den grond om dezelfde reden - boven zijn bevatting gaat. De voorbeelden waren voor 't grijpen en zijn, alleen reeds uit het hoofdstuk ‘werkwoord’, nog met niet weinige te vermeerderen.

Zou het dan niet tijd wordeu, dat een geheel andere richting bij het onderwijs in de moedertaal werd ingeslagen, dat de volle aaudacht werd geschonken aan de levende taalwetten (vooral aan de grondwet der analogie) in hunne werkingen, dat daarentegen historische ophelderingen slechts bij hooge uitzondering (b.v. bij isoleeringen en bij die woorden en vormen, die blijkbaar analogie veroorzaakten) werden gegeven en in geen geval, wanneer de leerliug of kweekeling daarbij zelf niets kan zien, wanneer het hem boven zijn bevatting zou gaan?

Van het bekende tot het onbekende is de grondwet in de methodologie voor het onderwijs. Schijnbaar moet die wet wel eens worden ontdoken; het zal zeker wel eens voorkomen, dat de leerling op iets nieuws niet zoo dadelijk den goeden kijk zal hebben, m.a.w. dat hij iets nieuws niet zoo dadelijk tot in bijzonderheden zal begrijpen. Doch als hij later in een ander verband datzelfde weer eens en nog eens voor zich krijgt, dan zal 't gebeuren, als het nieuwe ten minste methodisch gekozen is, dat hem het reeds gedeeltelijk bekende geheel bekend wordt. Maar hij moet dan ook de gelegenheid krijgen, het nieuwe later nog eens en misschien nog dikwijls voor zich te zieu, zoodat hij er mee vertrouwd raakt. Historische wijsheid nu zal hem in de meeste gevallen - en, kan ze niet aan het tegenwoordige aanknoopen, wel (zoo goed als) steeds - nieuw, d.i. onbekend zijn en blijven, en alles wat daarop steunt.

Zou niet op andere wijze nog menig taalverschijnsel kunnen worden verklaard dan op historische? Als eens de methodologische grondwet zóó werd toegepast, dat van het dialect, waarmee leerling en kweekeling vertrouwd is, een gepast gebruik werd gemaakt bij het aanleeren of bestudeeren van het beschaafde Nederlandsch? Wat kan de (studeerende) onderwijzer zelfs niet een nuttig gebruik maken van individueele eigenaardigheden, die hij van dezen of genen hoort, wat kan hem de taal van nog-spreken-leerende kinderen niet menig taalverschijnsel doen duidelijk worden. Dienden de spraakkunsten dien weg niet voor 't minst aan te duiden? Dan verkregen we een geheel andere taalverge-

[p. 95]

lijking (respectievelijk taalverklaring) als waarop nu nog gewoonlijk de onderwijzers worden onthaald, als vergelijking tusschen het moderne en het (18^e eeuwsche? 17^e eeuwsche? 16^e eeuwsche? neen liefst) middeleeuwsche Nederlandsch, om maar te zwijgen van de vergelijkingen met het Gotisch, Oergermaansch of zelfs met het Sanskriet¹⁾. Heel wat schijngeleerdheid zou dan uit de spraakkunsten verdwijnen, en menige levenwekkende opmerking zou er een eereplaats innemen, al stond ze ook in kleineren druk.

En ook: Leerling of kweekeling had dan niet meer op goed geloof aan te nemen, hij kon steeds zelf controleeren of de hem geboden waar ook echt is. Zelf waarnemen, d.i. bij het taalonderwijs in de eerste plaats zelf hooren en zelf voelen (taalgevoel!) en niet maar denken: 't Zal wel zoo zijn als in 't boek staat. Want daardoor gewent zich leerling en onderwijzer aan napraterij, aan het indommelende geloof, dat wat in een boek staat iets anders mag zijn, dan wat de werkelijkheid hem metterdaad te zien, te hooren, te voelen geeft. Hij zal er dan volstrekt niet mee tevreden zijn, als zijn spraakkunst hem wil diets maken, dat het in 't beschaafde Nederlandsch (gesproken of geschreven, om 't even) zonder meer heet b.v. ik leef, gij leeft, hij leeft, wij leven, gij leeft, zij leven of ik leefde, gij leefdet, hij leefde, wij leefden, gij leefdet, zij leefden, want hij kan dan dadelijk de opmerking maken: gij leeft klinkt niet weinig gemaakt in miju ooren en gij leefdet heb ik nog nooit gehoord. En als hij bij geval in zijn spraakkunst getracteerd wordt op zinnen als: Ik vrees, dat hem een ongeluk overkomen zij. Ik hoopte, dat hij zijnen plicht dede²⁾, dan twijfelen we geen oogenblik, of hij zal onbeschroomd verklaren, dat hij op zulke tractaties volstrekt niet gesteld is: het zijn hem steenen voor brood.

In het nauwste verband met al het voorafgaande laten we dan ook hier nog volgen, wat we aan het beschaafde Nederlandsch met betrek-

1) Taalvergelijking zal naar de ons aangeduide methode al vroeg kunnen beginnen, reeds bij de leerlingen der lagere scholen. (Vgl. Hildebrand, Vom deutschen Sprachunterr.³, blz. 66/88, vooral blz. 79.) Waarom ook niet? Hij kan immers vergelijken tusschen zijn dialect en het beschaafde Nederlandsch, dat hij van zijn onderwijzer en allicht nog van anderen dagelijks kan hooren - dus tusschen twee bekenden, al is 't ook niet gelijke. En mochten leerlingen (uit de hoogste standen) van begin af dialectvrij spreken en zelfs geen dialect kennen - wat wel zeldzaam zal zijn -, die zullen wellicht reeds vroegtijdig vreemde talen gaan leeren; is daaronder Engelsch of vooral Duitsch, zoo is o.i. daarvan een nattig gebruik te maken bij het onderwijs in de moedertaal; maar de vergelijkingen slechts met mate natuurlijk en methodisch uitgekozen.

2) Boswijk en Walstra, blz. 58 Zelfs in de Kleine Spraakk., 1894 3 blz. 30, van diezelfde schrijvers komen die monsterzinnen voor.

[p. 96]

king tot de werkwoordelijke vormen waarnamen. In den eersten jaargang van dit tijdschrift is reeds in een belangrijk artikel (‘De aangesproken persoon’) over de werkwoordelijke vormen in den 2^en pers. gegesproken; ook staat daarover in enkele spraakkunsten¹⁾ iets meer opgemerkt, dan wat we zooeven neerschreven; eveneens zijn over de vormen der aanvoegende wijs, zoowel in dit tijdschrift²⁾ als in spraakkunsten³⁾ opmerkingen van meer of minder gewicht te vinden. Toch gelooven we onze waarnemingen⁴⁾ vrijelijk te mogen laten volgen, zoowel ter wille van de volledigheid als ter wille van de verduidelijking der methode, volgens welke onderwijs in de moedertaal naar onze overtuiging dient te worden gegeven. Een ieder zal kunnen zien, dat ze niet zelden afwijken van hetgeen de spraakkunsten in 't gemeen aanbieden.

We geven dus de vormen van het werkwoord in den tegenwoordigen en in den verleden tijd der aantoonende wijs, in de (zoogenaamde) aanvoegende wijs en in de gebiedende wijs. De vormen in de onbepaalde wijs en in het verleden deelwoord - over het tegenwoordig deelw. is niets op te merken, wat niet ook in elke spraakkunst staat - worden ter geschikter plaatse in 't voorbijgaan vermeld. Bij de behandeling der persoonsuitgangen zullen we, onze methode getrouw, in den 2^en pers. zooveel mogelijk de volgorde je, jij, jullie, jelui, u, ge, gij, gijlieden in acht nemen; wat na u volgt, kan niet tot de algemeene spreektaal worden gerekend: het is gelegenheidstaal (in redevoeringen en op den kansel; vgl. blz. 98, § 6, opm. 2). Ten gemakke voor de verwijzingen hebben we de volgende bijdrage in §§ afgedeeld.

1) Zoo bij Kaakebeen, § 107/10; Kat, § 168.

2) I, blz. 202; III, blz. 353, noot en blz. 356.

3) Terwey, § 196/7; Koenen, § 287, opm. 2^o, maar beide met de schrijftaal (of liever de kunsttaal) tot voorwerp van waarneming gekozen en b v. bij den laatste de spreektaal in een hoekje gestopt. Ons dunkt, dat ook in dit geval (als meestal) de a.s. onderwijzer het best doet v. Heltens Kleine Nedl. Spraakk.⁵ (§ 33 g) te raadplegen.

4) Ieder beschaafd Nederlander kan uitmaken of onze waarnemingen juist zijn of niet, en dus ook of de (gemakkelijke) overzichten van de vervoegingsvormen in de gebruikelijke spraakkunsten - verwijzingen achten we overbodig, daar die overzichten in nagenoeg alle spraakkunsten voorkomen - waar of onwaar zijn.

A. Aantoonende wijs.

I. Tegenwoordige tijd.

§ 1. De 1^e pers. enk. heeft geen uitgang, bijna alle w.w. staan in den praesentialen stamvorm⁵⁾. Alleen bij kunnen, mogen, moeten,

5) We noemen praesentialen stamvorm dien vorm van het w.w., die wordt verkregen door den uitgang -en of -n van den infinitiefvorm af te nemen, met de wijzigingen die door bepaalde klankwetten (in schrift ook met die wijzigingen, die door bepaalde spellingregels) ontstaan. Dus is die stam van helpen: help, van liggen: lig, van geven: geef, van gaan: ga, enz.

[p. 97]

weten, zullen en zijn kan niet van een praesentialen stamvorm worden gesproken: ze zijn nu eenmaal onregelmatig. Een bepaalden uitgang hebben ze intusschen evenmin als de andere w.w.

Opm. De bekende vormen op -e: zegge, verzoeke en verblijve zijn, zooals we weten, uitsluitend en slechts in bijzondere gevallen voor schriftelijk gebruik: ze zijn niet eens tot de algemeene schrijftaal te rekenen.

§ 2. Bij den 2^en pers., zoowel enkv. als meerv., zijn twee hoofdgevallen te onderscheiden: 1^o. rechte woordschikking (voornw.-w.w.), 2^o. omgekeerde woordschikking (w.w.-voornw.). En daarna zijn de voornw. in aanmerking te nemen.

1^o. rechte woordschikking.

§ 3. 2^e pers. enkv. Na je en jij gaat het w.w. op een -t uit:¹⁾ Je, jij leert, acht, laadt, schrijft, doet, zult, enz.

Opm. Zoowel moogt als mag, zijt als bent kunnen volgen, of kortweg: wisselvormen zijn moogt en mag; zijt en bent.

§ 4. Na u gaat het w.w. eveneens op een -t uit, maar met de volgende wisselvormen: kunt en kan; zult en zal; moogt en mag; wilt en wil; zijt, bent en is; hebt en heeft.²⁾

§ 5. Na ge en gij gaat het w.w. op een -t uit; maar nooit volgt mag en minder bent dan zijt.

§ 6. 2^e pers. meerv. Na je, u, ge, gij en gijlieden eindigt het w.w. steeds op een -t: Je, u, ge, gij (,gijlieden) leert, acht, laadt, schrijft, doet, moogt, zult, hebt, enz.

1) We achten de spelling als bekend; dat bij acht, weet e. dgl. geen -t wordt aangehecht, terwijl dit in wordt, schudt en dgl. wel gebeurt, daarover spreken we hier niet verder. - Het wezen der zaak zou echter beter tot zijn recht zijn gekomen, als we hierboven (en later) van een t-klank spraken: het komt op het hooren aan, voor het goed begrip van het wezen der taal komt het er op aan te weten, welke bepaalde klanken in de vorming der woorden bepaalde functies hebben. In het schrift is het echter, daar we (nog) geen phonetische spelling rijk zijn, in ons geval eenvoudiger van -t te spreken. Waar 't eenigszins doenlijk is, zal intusschen de klank worden genoemd. En bij het mondeling onderwijs diende, ook in gevallen als het onderhavige, steeds de klank en niet (of eerst daarna in verband met de spelling,) de letter te worden genoemd. Alleen op die wijze zouden dan, het wezen der taal treffende, ook andere waarnemingen kunnen worden verklaard en begrepen, b.v. Deventer koek, straat naast Amsterdammer courant, Haarlemmerdijk of moeders werkdoosje naast vaders boek, en zoovele andere nog.

2) Dat na u de vorm van den 3^en ps. enk. van het w.w. kan voorkomen, daarvoor kan een historische verklaring worden gegeven, maar evenzeer een moderne. Zie T. en L. I, blz. 152.

[p. 98]

Opm. 1. Na je en ge volgt zoowel bent als zijt, b.v. Je bent, zijt allemaal op 't ijs geweest. Ge bent, zijt allen nog niet daar, waar ge wezen moet.

Opm. 2. Waar gijlieden nog over de lippen komt, hoort men geen levende taal (meer); 't is pure deftigheid (kanseltaal). Daarom is dit woord steeds tusschen haakjes opgegeven in de voorbeelden.

§ 7. Na jullie en jelui gaat het w.w. op een -t uit, of het heeft den vorm van den 3^en pers. meerv.¹⁾, eindigt dus op -en of²⁾ -n, b.v. Jongens, jullie, jelui leert of leeren slecht; jelui, jullie moogt of mogen wel wat beter je best doen. Jullie, jelui gaat of gaan daar over gevaarlijk ijs.

Opm. Ook hier wisselt bent met zijt af: Jullie, jelui bent of zijt (of zijn, naar den algemeenen zoo juist gegeven regel) flinke jongens.

1) Daar, zooals bekend is, jullie en jelui samenstellingen zijn, waarin het tweede lid (lie, lui) gelijk is aan het zelfstnw. lie(den), lui (vgl. de goede lien, gijlieden; de groote lui), is de vorm op -en of -n als 3^e ps mv aan te nemen, die de functie van den 2^en ps. niv. verricht - Dat functie en beteekenis van een woord volstrekt niet afhankelijk hoeft te zijn van den vorm, behoeft hier wel niet nader te worden opgehelderd.

2) Dit ‘of’ wil niet zeggen: naar willekeur, maar: dat bij enkele w.w. -n alleen de uitgang is (gaan, zien, doen e.a.m.). Vgl. § 17.

2^o. omgekeerde woordschikking.

§ 8. 2^e pers. enkv. De w.w., die in 't woord geen -t (vgl. echter § 9) of -dd hebben, laten òf nooit òf zelden voor je en jij een t- of een d-³⁾ klank hooren.

Nooit in 1^o. Leer, schrijf, doe, geef, dien, werp, gooi, ga, scheer, loop, durf, wil, breng, ken, heb, ben enz. je, jij?

Opm. 1. Naast zul, kun wordt ook zal, kan gehoord; mag is gebruikelijker dan moog. Zijt komt hier nooit voor.

Zelden⁴⁾ in de volgende gevallen: 2^o. De w.w., die (vooral in den infinitief) vaak den d-klank in een j-klank (niet geschreven) laten overgaan: Glij, benij, schei, tree, strij, wij, bie je, jij; alsmede het w.w. houden, waarin de d-klank veelal wegvalt: houen; dus b.v. Hou je daarvan? - 3^o. De w.w., wier stam op liq. of n + d uitgaat: Vin, verbeel, schel, wor, bin, zen, win⁵⁾, vergul, dul je, jij.

3) d-klank kan worden gehoord in de w.w. met -dd, b.v.: Schud je het fleschje goed om? Bid je tot God? Red je hem of niet? naast schudt je, bidt je, redt je, enz. Zie ook in deze § opm. 2.

4) Daarom geven we maar de vormen zonder t- of d-klank. Een ieder kan bij zich zelf eens nagaan waar hij t-, waar d-klank hoort of ook waar beide kunnen voorkomen. Zie nog opm. 2 onder a) in deze §.

5) ‘Der grosse Papierne’, zouden onze oostelijke buren zeggen, zal hier wel wijsneuzig met het w.w. winnen komen aandragen. Doch hij ziet, we zijn hem voor, hij kan zich dus de moeite sparen.

[p. 99]

Opm. 2. We maken er op opmerkzaam a), dat bij deze laatste w.w. de d- of t-klank meer gehoord wordt, dan bij die onder 2^o. genoemde, en wel in de eerste plaats de d-klank, zeer zelden de t-klank; b) dat in het volmaakt ongedwongen spreken in de laatste w.w. de d niet zelden aan de liq. of n totaal geässimileerd wordt (dus nd > nn; ld > ll; rd > rr), zoodat gehoord wordt: Ze schelle(n) me. De kindere(n) worren al groot. Hoe vinne(n) je broers dat? enz., waardoor ze tot 1^o gaan behooren.

§ 9. Ook in de w.w., wier stam op -cht uitgaat, valt de t voor je en jij vaak uit, blijkbaar omdat onze spraakwerktuigen moeielijk de consonantverbinding ch + t + j¹⁾ uitspreken (vgl. zachjes, wichje, gezichje, nichje, nachje). Dus: Vech, vlech je, jij.

Opm. Waar op deze w.w., alsmede op die in § 8 onder 2^o. en 3^o. genoemd, het bez.vnw. je of jou(w) volgt, hoort men in het beschaafde Nederlandsch meer den t-klank (nooit den d-klank) dan na de persoonlijke je en jij; de reden is wel, dat het bez.vnw. syntaktisch tot het volgende zelfst.nw. behoort, wat veelal in het spreken door een korte pauze wordt uitgedrukt. Dus: Wordt (en wor) je broer soldaat? Vindt (en vin) jou(w) zuster dat mooi? Benijdt (en benij) je broer me? Natuurlijk hebben we hier met den 3^en pers. te doen, wat op de mogelijkheid van zekere consonantverbindingen wel invloed zou kunnen uitoefenen, maar het toch in werkelijkheid niet schijnt te doen; alleen de pauze kan den 3^en persoonsuitgang (-t) in zijn volle waarde laten (daarom ook nooit d-klank).

§ 10. Voorbeelden, waarin de t- of d-klauk niet wegvalt, zijn: Smelt je de boter? Vat je dat wel goed aan? Bid of bidt je? (Vgl. noot 3 bij § 8).

§ 11. Voor u, zie § 4; alleen dat ook ben zeer gebruikelijk is. Dus: Schrijft, doet, werkt, gaat, brengt, vindt, glijdt, vlecht, kunt en kan, wilt en wil, hebt en heeft, zijt, bent, is en ben u?

Opm. Naast den t-klank kan voor u in dezelfde gevallen als in § 8 de d-klank worden gehoord. Dus: Benijdt u? en benijd u? treedt u binnen en treed u binnen; vindt u? en vind u? zendt u en zend u?

§ 12. Voor ge en gij gaat het w.w. op een -t uit, terwijl hier bent zelden, zijt de gewone vorm is (vgl. § 5).

§ 13. 2^e pers. meerv. Voor je. Zie § 8/10: Ga je allemaal aan 't werk? Vin je dat mooi, kinderen? Schei je uit, jongens? enz.

§ 14. Voor jullie en jelui. Zie § 8/10; en ook kan hier, zooals in de rechte woordschikking (zie § 7), het w.w. op -en of -n uitgaan:

1) Vgl. ook s + t + j: nesje, besje, resje, kasje, vesje, enz.

[p. 100]

Wil en willen jullie, jelui dat wel eens laten? Benij en benij(d)en jullie, jelui hem? Wor en worden jullie, jelui nu allemaal gek? enz.

Opm. Maar zal, kan en moog (vgl. § 8 opm. 1) komt (haast of in 't geheel) niet voor; evenzoo bent (vgl. § 7 opm.), daarentegen wordt wel gehoord ben, b.v. Ben jullie, jelui uit geweest?

§ 15. Voor u, ge, gij en gijlieden. Zie § 6. Doch hier is wel uitsluitend zijt in gebruik (vgl. § 6 opm. 1): Hebt u, ge, gij (,gijlieden), mijne heeren, de pakketten ontvangen? Vaart u, ge, gij (,gijlieden) mee, dames? Zijt u, ge, gij (,gijlieden) in de komedie geweest? enz.

§ 16. Over den 3^en pers. enkv. is niets anders te zeggen, dan wat in elke spraakkunst te vinden is.

§ 17. De 1^e en 3^e pers. meerv. eindigt, zooals gewoonlijk in de spraakkunsten staat opgegeven, op -en; doch nauwkeuriger is 't als -en of -n (wat ook in eens door -(e)n kan worden uitgedrukt) wordt opgegeven met het oog op de w.w. doen, gaan, slaan, staan, zien en zijn (vgl. blz. 98 noot 2). Intusschen, in plaats van -en zou in overeenstemming met de beschaafde spreektaal -e(n) moeten worden opgegeven, daar toch, behalve waar hiatus¹⁾ zou ontstaan, veel minder -en dan -e gehoord wordt²⁾ (waartegenover de w.w. op -n deze n steeds laten hooren). B.v. Ze drave(n), dat 't een lust is. We schrijve(n) brief op brief, enz. Evenzoo: Wij loope(n) óp den weg, niet náast den weg. Maar: We loopen over de brug. Ze schudden em wakker. We laten et staan. En ook steeds: De koeien gaan in de wei.³⁾

1) Het begrip ‘hiatus’ diende te worden verklaard. We geven hier als definitie: de opeenvolging van twee onbetoonde (of weinig betoonde) klinkers, die elk aan verschillende woorden toebehooren.

2) Vgl Tijdschr. voor Nederl. taal- en letterkunde 12, 167 vv., waar v. Helten over ‘de apocope der -n in de hedendaagsche natuurlijke spreektaal’ handelt - vgl. daarmee T. en L. III, afl. 3, binnenomslag: waarnemingen van B(uitenrust) H(ettema) - en waar men o.m. kan lezen, dat reeds in de 16^e eeuw de uitspraak zonder -n voorkwam, blijkende uit de spelling in die dagen, en dat bij Bredero de schrijfwijze met -e (voor -en) op elke bladzij is te vinden. - En toch schrijven we nog aan 't eind der 19^e eeuw steeds deze en gene dichter schijnt zich te gaan emancipeeren) -en! Er zijn van die troetelletters en troeteluitgangen, waaraan men niet mag raken of het heet, dat het wordt ‘gewaagd de schendende hand te slaan aan het historische monument onzer schoone moedertaal, ten einde haar onder het knechtschap te dwingen der grillige spreektaal’ (zie Prov. Overijss. en Zwolsche Cour. van Woensdag, 15 Maart 1893, bijvoegsel). Pathos, anders niets, waarop ter afkoeling de leuke vraag (van Cosijn, zie Mus. I, kol. 404) zou passen: ‘Zou het kunnen zijn, dat we oordeelen dat de spraak in schriftteekens en niet in klanken bestaat?’ Het betreft hier niet maar spelling zonder meer, neen grammatica, spraakkunst. - Deze noot hoort in haar geheel ook bij § 19 en bijbehoorende noot.

3) Zie verder de voorb. in § 8, opm. 2. - We hebben om goede redenen met de groote menigte anders ook -en geschreven. 't Is niet zoo lastig, een woordenlijst hoeft er niet voor op zak te worden gedragen (zooals bij de geslachten en de ē's en ō's). Maar bij 't onderwijs, dus ook in de spraakkunsten, diende over die -en's het noodige te worden opgemerkt, opdat leerling en onderwijzer inzie, dat ons geschreven Nederlandsch geenszins een trouw beeld is, niet eens in den spiegel ‘het gebruikelijke alphabet’, van het gesproken Nederlandsch. - Het hier gezegde is ook van toepassing bij § 19 en bijbehoorende noot.

[p. 101]

II. Verleden tijd.

§ 18. Zooals elke spraakkunst opgeeft, hebben de st. w.w., benevens eenige onregelmatige, in den 1^en en 3^en pers. enkv. geen bijzonderen uitgang, de zwakke aldaar -de of -te (volgens den bekenden regel); daarbij is niets te voegen.

§ 19. Als uitgang van den 1^en en 3^en pers. meerv. zouden we ook hier (vgl. § 17) liever -e(n) bij de sterke en -de(n) of -te(n) bij de zwakke vervoegingswijze zien opgegeven, daar ook hier, behalve waar anders hiatus zou ontstaan, de n zelden gehoord wordt Dus b.v. We liete(n) dat graag. Ze kwame(n) me te gemoet. En ook: We liepe(n) óp het pad, niet náast het pad. Maar: We liepen over de brug. Wij schudden em wakker. We liepen em tegen 't lijf. Ze gaven et op. We deelden et mee, enz.¹⁾

§ 20. Voor den 2^en pers., enk. en meerv., hebben we dezelfde onderscheidingen als in den tegenw. tijd. Zie § 2.

1) Hetzelfde geldt van den infinitief- en van den participiaaluitgang -en, waarvoor we ook -e(n) zouden wenschen te zien opgegeven. En waar hier slechts -n de uitgang is, wordt deze n ook (vgl. § 17) steeds gehoord. B.v.: We hebben hem zien loope(n). Waarom ga je niet werke(n)? Maar: Wagen is winne(n). Eten en drinke(n). Buigen of barste(n). En: We zullen ons ervan gaan overtuige(n). We hebben hem zien verdrinke(n). - Ze kwamen aangeloope(n). De gevange(n) visch. De gebleke(n) onkunde. Maar: Ze hebbe(n) zoolang gewreven en gepoetst tot het blonk. De verkregen onderscheiding. En: Ik heb dat gedaan, gezien. Ik ben gegaan. Ik was opgestaan. Vgl. bij deze noot en deze § de noten 1, 2 (en 3) bij § 17.

1^o. rechte woordschikking.

§ 21. 2^e pers. enkv. Na je, jij en u heeft het w.w. geen -t als bijzonderen uitgang; het is aan den 1^en en 3^en pers. enkelv. gelijk: Je, jij, u liep, ging, schreef, kon, leerde, loste, moest, vond, beet, glee(d.). Zoo ook: at, vergat, beval, sprak, las, lag, bad; zag, kwam, enz. Maar naast was komt ook waart voor: Je, jij, u was en waart gisteren niet op school.

Opm. Naast wou en zou hoort men ook vaak na je en jij en vooral na u de vormen wout en zoudt. Dus b.v. Je, jij zou en zoudt me nog zeggen, hoe dat in elkaar zit. U wou en wout naar hem toe gaan? - Je wout en wou em te gemoet gaan? enz. Zelden is kond of kondt.

§ 22. Na ge en gij krijgen de zw. w.w. en die, welke den verl. tijd

[p. 102]

op dezelfde wijze vormen, geen -t in den uitgang. Dus: Ge, gij leerde, schrapte, durfde, enz.¹⁾.

§ 23. De st. w.w. hebben meestal den uitgang -t, waarnaast echter ook soms de vorm zonder -t gehoord wordt: Ge, gij bedierft (bedierf), schreeft (schreef), liept (liep), wont (won), enz. - Van de w.w. met a in den verl. tijd (onze kl. I, zie blz. 87) hebben die met t- of d-klank in 't woord grootendeels ă na ge en gij, namelijk eten, vreten, bidden en zitten, terwijl ook in de andere met dezelfde klanken, benevens in die met den k-klank in 't woord veelal (vooral na ge) de ă gehoord wordt, dus bij meten, vergeten, treden; breken, spreken en steken. De overige met a in den verl. tijd hebben meestal ā, zelden ă. Ge, gij staalt, gaaft, laast, genaast, laagt, bevaalt, naamt zijn de gewone beschaafde vormen.

De onregelm. w.w. hebben of krijgen steeds -t, b.v. Ge, gij zoudt, wout, kon(d)t, dacht, stondt, hieldt, hadt; maar zeer zelden ook ging.

Opm. Van zijn heet het steeds: ge, gij waart; evenzoo van zien: zaagt; en van komen meer kwaamt dan kwamt.

§ 24. 2^e pers. meerv. Na je. Zie § 21. Maar steeds volgt waart en ook zoudt, wout en kondt komt meer voor dan na het enkelvoudige je. Vgl. § 21, opm.

§ 25. Na jullie en jelui volgt hetzelfde als na het meervoudige je (zie § 24); maar ook hier (vgl. § 7) is even gebruikelijk de vorm van den 3^en pers. meerv., dus die op -en of -n: Jullie, jelui dronk en dronken te weinig; waart en waren op de ijsbaan, enz.

§ 26. Na u. Zie § 21. Maar bij de st. en onregelm. w.w. met a in den verl. tijd wordt hier ook wel de ā gehoord, waarbij van zelf de uitgang -t behoort: U laagt, laast, spraakt, staakt; zaagt, kwaamt, enz.; doch nooit als de a na ge en gij niet lang kan zijn (zie § 23); dus b.v. steeds U at, zat, bad. En steeds volgt waart.

§ 27. Na ge en gij. Zie § 22/3.

§ 28. Na gijlieden volgt steeds de vorm met -t in den uitgang; alleen de vier w.w. eten, enz. (zie § 23) hebben de ă in den verl. tijd.

1) Slechts hier (en in de noot bij § 37) een historische terugblik: Reeds in 't Middelnederl. kon de vorm van den 2^en pers. zoo zijn (ook in 't meerv.): du hoorde, toefde; gi groette, hoorde. Zie v. Helten, Middelnederl. Spraakk., § 218; Stoett, I, § 188. - Wat chronologie voor meergevorderden dunkt ons niet zoo kwaad, (vgl. noot 1 bij § 17), waarmee we volstrekt niet in tegenspraak (vgl. blz. 91) met ons zelf komen.

2^o. omgekeerde woordschikking.

§ 29. 2^e pers. enkv. Voor je en jij heeft het w.w. geen persoons-

[p. 103]

uitgang, het heeft dus ook hier (vgl. § 21) den vorm van den 1^en en 3^en pers. enkv.: Schreef, gaf, nam, vergat, las, stak, stal, dacht, ging, lachte, spande, won, wou, kon, had, zag, was je, jij? - Tevens vinden we hier dezelfde verschijnselen als bij den tegenw. tijd - maar overgebracht op de vormen van den verl. tijd natuurlijk - met betrekking tot den t- en d-klank (zie § 8 onder 2^o en 3^o en § 9). Dus b.v. Glee, stree, booi; von, schol, wer, bon, zon, wou; voch, vloch, moch, dach je, jij? Nog komt hierbij de blz. 99 noot 1 genoemde klankverbinding s + t + j in aanmerking, zooals van moeten: Moes je, jij?

§ 30. Voor u krijgt het w.w. geen t-uitgang, maar waar de stam op een t- of d-klank eindigt, valt die ook niet weg, m.a.w. het w.w. heeft geheel den vorm van den 1^en en 3^en pers. enkv.: Schreef, liep, las, leerde, nam, gaf, stal, schudde, zou, kon; glee(d), benee(d), stree(d); bood en boodt, vond en vondt, werd en werdt¹⁾; kocht, dacht, zat, mat, kwam u.

Opm. Naast was u komt ook wel waart u voor.

§ 31. Voor ge en gij. Zie § 22/3.

§ 32. 2^e pers. meerv. Voor je. Zie § 29.

§ 33. Voor jullie en jelui. Zie § 25. Dus b.v. Schreef en schreven jullie, jelui brieven naar huis? - Maar ook was is hier gebruikelijk; dus b.v. Was, waart en waren jullie, jelui ooit in Engeland?

§ 34. Voor u. Zie § 30; maar wel steeds waart u.

§ 35. Voor ge en gij. Zie § 31.

§ 36. Voor gijlieden. Zie § 28.

1) Zoowel hier als b.v. in § 11 opm., § 10, § 9 opm. en op blz. 98 noot 3 is door de uitgangsletter d te kennen gegeven, dat de d-klank wordt gehoord, door de uitgangsletters dt, dat de t-klank gesproken wordt; de laatste schrijfwijze in verband met de heerschende spelling. Vgl. blz. 97, noot 1.

B. Aanvoegende wijs.

§ 37. Uitgezonderd in: Leve Willem III! Leve de koning! en dgl. gelegenheidsuitroepen, waar de optatief den uitgang -e heeft, is de eenige vorm van het w.w. in de (zoogenaamde) aanvoegende wijs gelijk aan den praesentialen stamvorm²⁾: Het ga je wel! God help me! God zegen je! De hemel bewaar me! Vgl. blz. 95/6 met noot 2 en 3 op blz. 96.

2) Vgl. T. Roorda, Verhandeling over ... spreektaal en schrijftaal, 1858, blz. 142 vv. We halen daaruit hier de merkwaardige gevolgtrekking aan: ‘Is het niet duidelijk, dat de spreektaal van de middeleeuwen evenmin als de tegenwoordige, een bijzondere vorm voor de Conjunctief moet gehad hebben?’ blz. 144.

[p. 104]

C. Gebiedende wijs.

§ 38. In de gebiedende wijs, zoowel meerv. als enkv., staat het w.w. eveneens in den praesentialen stamvorm. Dus b.v. Kerel, kerels, loop eens gauw naar den brand en zie, of je, jullie een handje kunt helpen. Schaam je jongen, jongens. Durf dat eens te doen, bengel, bengels.

Opm. 1. We zijn niet zeker, of de -t niet vrij geregeld gehoord wordt in het meerv., uitgesproken met emphase, d.i. met zeer krachtigen nadruk¹⁾. Dus b.v. Scháámt je, jongens. Gáát naar den dokter, lóópt wat je kunt, menschen. In dit geval is er een kleine pauze tusschen het w.w. met den sterken nadruk en dat, wat slechts nog als bijna overbodig aanhangsel (of toevoegsel) volgt in zwakke betoning.

Opm. 2. De eenige vorm op -e, gelieve, komt, zooals bekend is, uitsluitend en slechts in bijzonder gebruik schriftelijk voor. En dan eveneens zoowel aan meer personen als slechts aan éen persoon gericht.

Als we het met een vreemde taal en niet met onze moedertaal te doen hadden, zou de practische opmerking kunuen worden gemaakt, dat (in vergelijking met hetgeen in de spraakkunsten staat) het resultaat onzer waarnemingen met betrekking tot de werkwoordelijke persoonsvormen in de aantoonende wijs, vooral in den 2^en persoon, de zaak niet vereenvoudigt, al kan ook het door ons waargenomene in een vrij eenvoudig overzicht worden voorgesteld - wat hiermee den spraakkunstschrijver met alle bescheidenheid zij aanbevolen; waartegenover in de voorstelling van de vormen der aanvoegende wijs een groote vereenvoudiging valt te constateeren. Toch is het meer ingewikkelde in de persoonsvormen der aantoonende wijs slechts schijn voor den geboren Nederlander; want, we herhalen (vgl blz. 96, noot 4), wat wij waarnamen kan ieder scholier, ieder adspirant-onderwijzer, ja ieder beschaafd Nederlander opmerken (en zoo noodig wijzigen of verbeteren, waar onze waarnemingen niet geheel juist of verkeerd mochten zijn). Het is dus niet van buiten aangebrachte geleerdheid, die dient te worden ingeprent, d.i. in de ziel te worden geprent; het is iets, dat leeft in de ziel, omdat het door zielsaanschouwing is verkregen. En wat door eigen aanschouwing ontstaat, is steeds eenvoudiger, dan wat op andere wijze door de ziel moet worden in bezit genomen.

Zwolle.

J.G. Talen.

1) Vgl. Roorda, t.a.p. blz. 146, noot, en 143.