Taal en Letteren. Jaargang 2

Onderwerps- of gezegdezinnen.

In eene der laatste afleveringen van Noord en Zuid (5^e afl. jaarg. 1891) wordt door den heer Den Hertog betoogd, dat in samengestelde zinnen als de volgende: De afspraak was, dat wij om vier uur zouden vertrekken. Mijn oordeel was, dat het boek niet veel te beteekenen had. De vraag was, of hij de betrekking aannemen zou, wie hem zou moeten opvolgen, enz. de bijzinnen den dienst doen van onderwerp en derhalve de deelen de afspraak, mijn oordeel, de vraag dien van naamwoordelijk deel van 't gezegde.

‘Deze bewering’ zegt de schrijver ‘berust op het beginsel, dat het naamw. deel van het gezegde steeds een ruimer begrip aanwijst, dan door het onderwerp aangegeven wordt. Dat wij om vier uur vertrekken zouden, is één bepaalde afspraak; ook een vroeger of later uur kon de afspraak zijn. De tweede zin vermeldt één bepaald oordeel als mijn oordeel; ook andere oordeelvellingen konden als zoodanig in aanmerking komen. En in den laatsten zin worden de vragen: Zal hij de betrekking aannemen (en) wie zal hem moeten opvolgen als de vragen genoemd, die de vraag zijn, d.w.z. waarvan de beantwoording de belangstelling wekt.’

Gaarne voldoe ik aan de uitnoodiging, door den heer Den Hertog in eene noot gedaan, om over de bovenstaande meening, welke in strijd is met § 56 uit mijne Ned. Spraakkunst, met hem van gedachten te wisselen. Ik heb steeds in dergelijke zinnen den bijzin beschouwd als een deel van het gezegde en ook na de uiteenzetting, hierboven aangehaald, is het mij niet mogelijk, daarin iets anders te zien.

Is het waar, dat het naamwoordelijk deel van 't gezegde steeds een ruimer begrip aanwijst dan het onderwerp? Deze vraag wil ik allereerst beantwoorden. Natuurlijk kan dit alleen het geval zijn, wanneer dat deel van 't gezegde eene zelfstandigheid beteekent. Zegt men Jan is ziek of Willem is soldaat, dan doen de woorden ziek en soldaat aan een' toestand of eene betrekking denken en dus aan een begrip van ge-

[p. 139]

heel anderen aard, dan het subject uitdrukt. Hebben wij daarentegen de zinnen: De walvisch is een zoogdier. Een korf is eene woning voor de bijen, dan is het begrip, door de woorden een zoogdier, eene woning uitgedrukt, gelijksoortig met en ruimer dan dat, hetwelk de woorden een visch, een korf aangeven: een walvisch is eene soort van zoogdier, een korf is eene soort van woning, terwijl een zoogdier, eene woning minder kenmerken in zich bevatten dan een walvisch en een korf.

Tot zoover gaat alles goed. Maar nu nemen wij de zinnen: Dit gebouw is het Paleis voor Volksvlijt. Dat meisje is Klaartje van den bakker. De jongen, die daar loopt, is Willem Vermeulen. Kunnen wij nu ook zeggen, dat de woorden het Paleis voor Volksvlijt, Klaartje van den bakker, Willem Vermeulen een ruimer begrip vertegenwoordigen dan de woorden dit gebouw, dat meisje, de jongen, die daar loopt? Toch niet: het Paleis voor Volksvlijt, enz. vertegenwoordigen hetgeen men in de zielkunde, in onderscheiding van begrippen, voorstellingen noemt en diezelfde voorstellingen worden mede uitgedrukt door de woorden dit gebouw, enz. Deze zinnen houden alzoo twee identieke voorstellingen in en door het woord is drukt de spreker uit, dat het oordeel die identiteit heeft vastgesteld.

Bij dergelijke volzinnen onderscheide men steeds inhoud en doel. De inhoud bestaat, gelijk wij zeiden, in het constateeren der identiteit van twee voorstellingen; het doel is de kennis van den hoorder te vermeerderen, door hem eene mededeeling te doen aangaande de zelfstandigheid, in het onderwerp uitgedrukt. Daaruit volgt, dat men niet willekeurig het onderwerp en het naamwoordelijk deel met elkander verwisselen kan. Bij het rekenen is het volkomen onverschillig, of men met 2 × 2 dan wel met 4 werkt, maar wanneer men een kind leert, dat 2 × 2 gelijk is aan 4 en dit uitdrukt door: 2 × 2 is 4, dan deelt men iets mede aangaande 2 × 2; dan is 2 × 2 dus het onderwerp en: is 4 het gezegde.

In het bovenstaande meenen wij aangetoond te hebben, dat de onderscheiding van onderwerp en naamwoordelijk deel van 't gezegde niet altijd kan afgeleid worden uit den omvang der begrippen, in die deelen uitgedrukt. Daartoe moeten wij dus naar een ander middel omzien. En dit vonden wij in het doel, waarmede men spreekt. Terecht is door den heer Den Hertog in een vroeger nummer van Noord en Zuid opgemerkt, dat elke zin, die geene vraag of geen gebod bevat, eene mededeeling inhoudt. De voorbeelden, boven gegeven, behooren tot deze laatste soort. Willen wij dus bij deze zinnen bepalen, wat het onder-

[p. 140]

werp en wat het gezegde is, dan moeten wij het antwoord zoeken op deze vragen: wien of wat betreft de mededeeling? Wat is datgene, wat onze kennis moet vermeerderen; datgene, ter wille waarvan de spreker zijne mededeeling doet? Het antwoord op de eerste vraag geeft het onderwerp, het antwoord op de tweede het gezegde. Past men deze vragen op de gegeven voorbeelden toe, dan kan het niet twijfelachtig zijn, of: dit gebouw, dat meisje, de jongen, die daar loopt behooren het onderwerp, is het Paleis voor Volksvlijt, is Klaartje van den bakker, is Willem Vermeulen het gezegde genoemd te worden.

Nu komen wij aan volzinnen als: De afspraak was, dat wij om vier uur zouden vertrekken. Mijn oordeel was, dat het boek niet veel te beteekenen had, enz. Hebben wij hier met hetzelfde geval te doen als in de zinnen: Dit gebouw is het Paleis voor Volksvlijt, enz.? Niet geheel. In beide groepen van voorbeelden hebben we met mededeelingen te doen; in beide ook drukt zoowel wat vóór als wat ná het werkwoord zijn staat eene bepaalde zaak uit en niet eene categorie, waaronder een grooter of kleiner aantal zaken te brengen is. Immers de afspraak is ook: de afspraak, die door bepaalde personen, onder bepaalde omstandigheden is gemaakt; zij zou dus geene andere kunnen zijn, dan die, waarvan de inhoud in den bijzin wordt opgegeven, evenals dat gebouw geen ander zou kunnen zijn, dan het gebouw, dat den naam draagt van Paleis voor Volksvlijt. Vandaar dan ook, dat in de bedoelde samengestelde zinnen de substantieven afspraak, oordeel voorafgegaan worden door de woorden de, mijn, die ze tot de namen van bepaalde zaken stempelen. Het verschil tusschen de beide groepen van voorbeelden is alleen hierin gelegen, dat in de enkelvoudige zinnen de identiteit van twee zelfstandigheden is uitgedrukt, terwijl in de samengestelde zinnen de bijzin den inhoud uitdrukt van de afspraak, mijn oordeel, enz. Dit verschil nu wordt klaarblijkelijk veroorzaakt door het verschil in beteekenis van het werkwoord zijn. In de enkelvoudige zinnen beteekent het ongeveer: ‘één zijn met’, in de samengestelde: ‘inhouden’.

Willen we nu van deze laatste het onderwerp en gezegde vinden, dan kunnen wij dezelfde redeneering volgen als bij de andere. De afspraak was, dat wij om vier uur zouden vertrekken. Hier heeft eene mededeeling plaats van A. aan B.B., moeten wij onderstellen, heeft die mededeeling gewenscht. Waarom? Wel, hij wist, dat er tusschen A. en nog iemand bijv. eene afspraak was gemaakt, maar met den inhoud daarvan was hij niet bekend. Hij wenschte dus zijne kennis te vermeerderen. In hoeverre? Niet ten opzichte van het feit, dat er eene afspraak had plaats gehad; dit was hem bekend. Maar wel aangaande den inhoud dier af-

[p. 141]

spraak. Dat A. hem dien inhoud gaat mededeelen, drukt deze uit door het woord was; de inhoud zelf ligt opgesloten in de woorden: Wij zouden om vier uur vertrekken. Derhalve: de vraag: onderwerp; was, dat, enz.: gezegde.

Eene bevestiging van deze opvatting der zaak vinden we, dunkt ons, in den klemtoon. De regel is, dat in den mededeelenden zin, tenzij er eene al of niet uitgedrukte tegenstelling in voorkomt, het gezegde een' eenigszins sterker klemtoon heeft dan het onderwerp: Zijn vader is timmerman. Dat meisje is zijne oudste dochter. Welnu, ditzelfde is ook het geval in den zin: De afspraak was, dat wij om vier uur zouden vertrekken.

Zet men nu het naamwoordelijk deel van 't gezegde voorop, dan wordt het verschil in klemtoon tusschen de beide deelen nog grooter. Timmerman is zijn vader. Zijne oudste dochter is dat meisje. Had er dus ook, gelijk de heer Den Hertog betoogt, in den samengestelden zin eene omzetting plaats gehad, dan mocht men verwachten, dat ook de volle nadruk gelegd werd, niet op den bijzin, maar op de afspraak. En juist het omgekeerde is het geval.

Anders is het gesteld met zinnen als: Het was de afspraak, dat wij om vier uur zouden vertrekken. Het zal de vraag zijn, of hij die betrekking aanneemt. In dit geval doet inderdaad de bijzin den dienst van onderwerp. Wat is toch de beteekenis van dergelijke volzinnen? Met den eersten wil men zeggen, dat het vertrekken om vier uur was afgesproken; met den tweeden, dat het aannemen der betrekking door hem nog twijfelachtig is. De klemtoon is ook weder hiermede in overeenstemming: Het was de afspraak, dat wij, enz. Het zal de vraag zijn, of hij, enz.

T. Terwey.