De taal- en letterbode. Jaargang 5

Opmerking van P.J. Cosijn.

Een enkel woord over het betoog van den ‘scherpzinnigen’ Leeskabinetter. Uit het bestaan der geschreven vormen steedsch, wederzijdsch en dergelijke te besluiten tot het goed recht der d als wezenlijk bestanddeel dezer woordvormen staat m.i. gelijk met te beweren, dat de algemeene schriftelijke voorstelling van eenig woord den juisten vorm weergeeft, waaronder het zich in de taal zoo al niet voordoet, dan toch behoorde voor te doen. Hoe juist dit is, blijkt o.a. uit de fraaie vormen voedster, voedsteren, voedsterling enz., die reeds door den schranderen Kiliaan met eene d zijn begiftigd en tot op den huidigen dag aldus gespeld worden. Een enkele blik op ohd. vuostar, ags. fôstre, fôstor, fôsterjan, enz., onrd fôstr, fôstra, fôstri enz., zw. foster, fostra, deensch foster, fostre, eng. foster is voldoende om ons te leeren, dat het mnl. voester, voestere (Sp. II¹, 8, 28, Lanc. 3, 23328), voestermoeder (Limb. IV, 87, Parth. 207, 243), voestren (Ferg. 3669, Lanc. III, 23298, Praet 854, 1099) den echten woordvorm vertoonen en derhalve de d in de geheele reeks van voedsterlingen alleen aan willekeur of onkunde het aanzijn te danken heeft. Sinds eeuwen heeft men in het algemeen vóór de s zoowel de t als de in de uitspraak tot t verharde, dus onechte d weggeworpen. Het Hollandsche volk spreekt van Hollans

[p. 287]

(Hollandsch), stees (steedsch en steeds), mus (muts), koes (koets), loos (loods), klessen (kletsen) enz. enz., terwijl de weinigen, die ‘beschaafd’ Nederlandsch spreken, nu en dan in het dagelijksch leven en natuurlijk steeds op katheder en kansel zich van den ongeassimileerden vorm bedienen. In de meeste gevallen is het nu bijzonder gemakkelijk na te gaan, of er al dan niet assimilatie van t of d heeft plaats gehad. Maar uit een vorm als voedsteren blijkt zonneklaar, dat dit kunstmatige d-vertoon noch taalkenners in 't algemeen noch een scherpzinnig Leeskabinetter in 't bijzonder verleiden moet uit geschreven vormen gevolgtrekkingen te maken tot den grammatisch waren woordvorm. Alleen de gesproken taal der nog niet door boekenwijsheid verbijsterde gemeente is eene basis, waarop men met genoegzame zekerheid voortbouwen kan. Zoo hoort men in den mond des volks hoort met consequente afwerping van de na vocale n: ik bie, mij, lij enz., als direct gesproten uit de oudere ik biede, mijde, lijde enz. Welke monsters de quasi-grammatische vormen der geschrevene taal ik bied, mijd, lijd enz. zijn, kan de onbevooroordeelde lezer zeer gemakkelijk nagaan, wanneer hij de moeite neemt naar analogic woorden als mede, vrede, schade enz. tot meed, vreed, schaad enz. te verkorten. Eveneens wordt in het midden der woorden de de (respective di) weggeworpen: prediken wordt preken, kwedelen kwe-len, voederen, voeren, enz. enz. Aldus geeft bodeschap, bo-schap, blijdeschap, blijschap, thans natuurlijk met de ergerlijke d geschreven (eene dialectische afwijking is mnl. bodscap, dat in het Nnl. tot bosschap geworden zou zijn). Even consequent is in de volkstaal de de van den ouden superlatief blijdest gesyncopeerd en daaruit het algemeen gangbare blijst gevormd. Dat dit blijst in onze deftige spelling natuurlijk te onfatsoendelijk was, ligt voor de hand. Het schrift moest blijdst hebben, en daarnaast reedst, spaadst, bloodst enz., met welke vormen des te gemakkelijker geknoeid kon worden, omdat ze in de spreektaal totaal onbekend zijn. Nog heerlijker en leerrijker is zijdgeweer; aan dit monster werd door onze smaakvolle poëten natuurlijk boven het alledaagsche zijgeweer de voorkeur gegeven: op dien weg voortgaande zullen we ons weldra in zijdpa-

[p. 288]

den, zijdkamers, zijdwegen, zijdwormen, enz. mogen verheugen. Waarom dan ook geen rijdtuig, snijdboonen enz., die in elk geval nog minder dwaas zouden zijn? Vóór alles toch een ‘beschaafde’ taal, die zich in alle mogelijke en onmogelijke vormen van de algemeene spraak onderscheidt! Juist die afwijkingen geven iets onuitsprekelijk deftigs en voornaams aan ons dicht en ondicht, en elke poging om hetzij in spelling hetzij in grammatica de klove, die spreek- en schrijftaal scheiden, te dempen moet per fas et nefas worden tegengewerkt! Voorts, wat de questie betreft of we ons deminutieven als laatje, sleetje enz. te denken hebben als ontstaan uit ladetje, sledetje enz dan wel uit laad + je, sleed + je enz., daarover kan ik na het boven opgemerkte kort zijn. Geen schaduw van bewijs is er te vinden voor de door den Leeskabinetter onderstelde syncope der e met behoud der d. Ook het beroep op vreedzaam maakt de questie niet uit: ongetwijfeld past in onze taal uitsluitend de vorm vreezaam uit vredezaam en is vreedzaam een fabricaat der boekentaal; het oude vretsaem behoort tot een dialect, dat zich òf van een gcapocopeerd grondwoord (verg. ndl. lid) òf van andere regels in het syncopeeren bediende (verg. ook ags. fridhsum). Dat nu de substantieven op -de verkleinwoorden op -detje hebben gehad, daarover kan geen twijfel bestaan: nl. horretje is buiten kijf uit hordetje, deminutief van horde, ontstaan. Dat men in 't algemeen het vormen van verkleinwoorden op -detje niet vermeed, bewijst nog borretje uit het vroeger zeer gewone bordetje van bord. Eindelijk zij opgemerkt, dat men strikt genomen verkeerd te werk gaat, zoo men 19-eeuwsche taalvormen uit den actueelen taaltoestand verklaart. Met recht kan men zeggen dat zootje, sleetje enz. deminutieven zijn van zoo, slee enz. Maar ze te verklaren als ontstaan uit zoo, slee enz. met toegevoegd -tje is eigenlijk onjuist: ze zijn evengoed uit de oudere vormen zodetje, sledetje enz. ontstaan, als hunne zoogenaamde grondwoorden uit zode, slede enz. Evenzoo is b.v. de 2^de nv. lands niet uit land + s gevormd, maar onmiddelijk terug te brengen tot een ouderen vorm landes. Ware dit niet zoo, dan zouden genitieven als daags, slaags enz. òf niet bestaan, òf geheel onverklaarbaar zijn. Tot voorkoming van misverstand eindig ik met de opmerking, dat het mij niet

[p. 289]

om de spelling der behandelde woorden te doen is, maar eenvoudig om te bewijzen, dat men zich bij de ontleding van onzen woordenschat niet door de hoogst gebrekkige schriftelijke voorstelling van den weg moet laten brengen.

[De bedenkingen van Dr. Cosijn betreffen meer de vormen der tegenwoordige schrijftaal in het algemeen, dan het al of niet gepaste der door mij behandelde veranderingen. Zij gelden dus evenzeer den Hoogl. De Vries, als den Schrijver in het Leeskabinet en mij. Behartigenswaardig zijn zijn zonder twijfel; doch of zij zullen vermogen de zoogenaamde taalbeschaving in haren gang te stuiten, is eene andere vraag. A.d.J.]