De taal- en letterbode. Jaargang 5

[p. 161]

Ware en schijnbare frequentatieven,
door A.B. Cohen Stuart.

De verschijning van een prospectus en proeve van bewerking van Dr. A. de Jager's Woordenboek der Frequentatieven laat mij niet langer toe, zekere bedenkingen te verzwijgen, door zijne vroegere mededeelingen over dat onderwerp bij mij opgewekt.

Met bevreemding zag ik in der tijd - ik meen in den Tijdspiegel van Nov. 72? - in eene beoordeeling der Nederlandsche spraakkunst van de Groot door Dr. de Jager aanmerking gemaakt op de afleiding van ‘verouderen’ van ‘onder’, en het eerste opgevorderd als freq. van ‘verouden’. Ik beken geen stellig bewijs te kunnen aanvoeren voor de juistheid van de eerste en de onjuistheid van de laatste opvatting. Inderdaad is die afleiding uit een comparatief in 't Hollandsch misschien niet zoo gewoon als in 't Hoogduitsch (verkleinern, vergröszern, ältern); maar wij hebben er toch ook voorbeelden genoeg van, in ‘vermeerderen, verminderen, verergeren, verslimmeren, verbeteren’ enz., en met het oog op deze analogie ligt het m.i. wel het naast vóór de hand, ‘verouderen’ af te leiden van ‘ouder’, gelijk ‘verouden’ van ‘oud’. Ook moet ik bekennen in 't begrip van ‘verouderen’ niets te bespeuren, wat den freq. vorm wettigen zou.

Om gelijke redenen komt de freq. natuur van 't woord ‘herinneren’ mij zeer verdacht voor, en zou ik veeleer de gissing

[p. 162]

wagen, of het niet zou af te leiden zijn uit ‘inner’, in den zin van ‘inwendig’, waarbij weder te vergelijken valt het HD. ‘äuszern’, zoodat ‘herinneren’ eenvoudig beduiden zou: ‘op nieuw te binnen brengen’, wat ook het best aan 't spraakgebruik van 't woord schijnt te beantwoorden.

Aan den anderen kant vrees ik, dat menig waar freq. tot de schijnbare gebracht wordt door den eisch van een primitief werkwoord, waaruit het freq. door de daaraan eigene kenteekenen moet gevormd zijn. Bedrieg ik mij niet, dan vertoonen die kenteekenen een bij uitnemendheid symbolisch, ja in den grond buiten twijfel klanknabootsend, karakter, en laat zich zeer wel denken, dat een aantal echte frequentatieven zich op eens gevormd hebben, zonder tusschenkomst van een zoogenaamd primitieven vorm.

Misschien verdient het opmerking, dat juist dezelfde trilletters l en r, die bij ons de frequentatieven kenmerken, in 't Javaansch dezelfde rol vervullen; met dit onderscheid, dat zij zich daar, als al of ar, el of er, achter de eerste letter van 't grondwoord indringen, als in parelik, ‘vonkelen’, van pelik, ‘vonk’; djalerit, ‘herhaald geschreeuw’, van djerit, ‘schreeuw’. Van vele van die freq. vormen is echter de grondvorm niet in gebruik, en, voor zooveel bekend, nooit in gebruik geweest.

Vergelijk ook het volgende uit Hensleigh Wedgwood, On the origin of language, Londen 1866, blz. 123. Na te hebben opgemerkt, dat in weinig ontwikkelde talen herhaling gewoonlijk eenvoudig door herhaling van denzelfden klank wordt uitgedrukt, waarvoor in meer beschaafde talen eene minder volkomen reduplicatie in de plaats treedt, als b.v. in 't Latijnsche susurrus, ‘gefluister’, vervolgt hij aldus - let wel, zonder iets te weten van de Jav. frequentatieven -:

‘Wij [Engelschen] bezigen tot hetzelfde einde een toonloozen klinker met den medeklinker l of r, waarop de stem een tijd lang met meer of min voelbare trilling verwijlen kan, tot voorstelling van de uitwerking op het gehoor, wanneer eene snelle opvolging van slagen zich oplost in een aanhoudend geruisch. Zoo wordt in het pattering (“kletteren”) van regen of hagel, dat den val van eene snelle opvolging van droppels op eene weerklinkende oppervlakte

[p. 163]

uitdrukt, het geluid van elken droppel voorgesteld door de lettergreep pat, terwijl de trilling van de r in de tweede lettergreep het ratelend geruisch van den slagregen uitdrukt, wanneer de aandacht niet gevestigd is op elk van de lichte slagen waaruit het is samengesteld. Evenzoo is to clatter (“klateren”) iets doen, vergezeld van eene opeenvolging van geluiden, die zouden kunnen worden voorgesteld door de lettergreep clat; to crackle (“knetteren”) het maken van eene opeenvolging van cracks; to rattle (“ratelen”), dabble (“broddelen”), bubble (“borrelen”), guggle (“klokken”) het voortbrengen van eene reeks van geluiden, die ieder zouden kunnen worden voorgesteld door rat, dab, bub, gug. - Voorts wordt dezelfde wijze van uitdrukking ook uitgestrekt tot het vertegenwoordigen van voortdurende handelingen, aan geen bijzonder geluid verbonden, b.v. grapple (“worstelen”), eene opvolging van grabs (“grepen”) maken; shuffle (“doorschudden, wasschen”, van speelkaarten), eene opeenvolging van shoves (“verschuivingen) maken; draggle (“sleuren”), waggle (“waggelen”), joggle (“schudden”), bij voortduring drag (“trekken”), wag (“schudden”), jog (“stooten”)....’

Het behoeft wel geen betoog, dat hier, althans in sommige der aangevoerde voorbeelden, niet gedacht is aan de vorming van frequentatieve uit vooraf bestaande primitieve werkwoorden, maar veeleer uit bloote natuurklanken, welke eerst in dien freq. vorm, als klanknabootsende woorden, om zoo te zeggen, in 't leven getreden zijn.

Zoo, meen ik, bezit ook onze taal menig waar freq., waarvan de wortelklank nooit op zich zelf als werkwoord in gebruik is geweest.

Leiden 24 Nov. 1873.