De taal- en letterbode. Jaargang 3

[p. 77]

Over het werkwoord reken en zijne voornaamste afstammelingen
door W.L. van Helten.

Ieder, die, belang stellende in de geschiedenis der taalwording, te eeniger tijd de verhandeling van wijlen Dr. te Winkel over het verbum lijken heeft ter hand genomen, zal voorzeker steeds met voldoening terugdenken aan den tijd, dien hij voor het lezen en bestudeeren van dezen scherpzinnigen en weldoorwrochten arbeid afzonderde. Mocht het hem in den beginne ook bijna ongelooflijk voorkomen, dat tallooze, oogenschijnlijk zoo verschillende woorden alle uit één bron gesproten zijn, de degelijkheid en grondigheid der redeneering deed zijne verwondering aldra verkeeren in bewondering. Doch heeft de schrijver reeds om deze reden groote verdienste, nog meer aanspraak zal hij hebben op onze dankbaarheid, zoo wij bedenken, dat hij ons tevens den waren weg heeft aangewezen, die kan leiden tot het dieper en dieper doordringen in de geheimenissen der taal. Volgen we daarom de door hem aangegeven wijze van behandeling en stellen we in dit opstel tot grondslag van ons onderzoek een werkwoord, dat in het Gothisch, en dus in den oudsten ons bekenden vorm, rikan luidde.

De eerste beteekenis, die ons van dit woord in het oog valt, is die van colligere, verzamelen, bijeenbrengen, welke, behalve

[p. 78]

de bovengenoemde Gothische vorm, ook het on. rëka en het mhd. rëchen onveranderd vertoonen. Zoo zij al, gelijk wij straks zullen opmerken, niet de oudste en oorspronkelijke te noemen is, toch hebben we een tal van derivata, die, van de vier verschillende stammen (met i of zachtheldere e, met onvolkomen a, met volkomen a en met zachtheldere o) gevormd, duidelijk de genoemde opvatting laten herkennen.

Gaan wij deze kortelijk na, dan zien wij er allereerst verscheidene, die als activa het instrumentum colligendi, den of het vereenigende aanduiden; b.v.: ohd. rahchinza (Duitiska, II, 337), band, baga, ags. racenta¹⁾, ketting, on. rekandi, clavus, ndd. rakk, eng. rack, ndl. rek, gereedschap of meubelstuk om schotels, flesschen, boeken, enz. bijeen te plaatsen, on. reka, ags. race, eng. rake, ohd. recho, nhd. rechen, en bij Kiliaen raecke, reke, alle in de bet. van hark. Van dit laatste woord ontmoet men een denominativum, dat ags. racian, eng. to rake, nhd. rechen en bij Kil. raecken, reken luidt, overal rastro corradere, sarculo colligere beteekent, en de nu nog gebruikelijke frequentatieven (op)rakelen (bij Kil. raeckelen het vier, rutabulo proruere ignem, raeckelen het hoy, foenum rastellis eradere) en (vuur) (in)rekenen opgeleverd heeft²⁾.

Maar ook passief, als het bijeengevoegde, het bijeengeplaatste, als verzameling, vertoonen zich een aantal afleidingen van rikan. Zoodanige zijn b.v.: ags. reced, os. racud,³⁾, huis, gebouw, ags. racu, bijeengeloopen water⁴⁾, on. raki, mador, rekja, humor, eng. rack, een door den wind gedreven zwerk van wol-

1) Over den afleidingsuitgang inza, enta, zie Grimm, II, 341.

2) Zie echter hierover het slot van dit opstel.

3) Voor den afleidingsuitgang ud, od, ed, zie men Grimm, II, 230.

4) In verband met dit ags. racu beschouw ik ook het ndd. subst. rakk, riool, dat de volgende afleidingen ontwikkelde: rakken, unflätige arbeit thun (de straten rakken of up de straten rakken, die gassen segen, enz.), afrakken, koth und unflat abfegen, narakken, reinigen was ein ander besudelt bat, to rakken, mit unflat übel zurichten, uutrakken, die unreinigkeit ausfegèn, uutrakkels, ausgekehrter unflat, enz. (Br. N. Wtb. III, 424 en vlgg.). Ook bij ons is rak in de gemelde beteekenis in gebruik geweest; bij Kil. althans leest men racken, Sax. Fris. vile opus agere, purgare latrinas.

[p. 79]

ken, ndl. rook hooimijt, bij Kil. reke, gereke, collectio, en ordo, series¹⁾. In deze laatste opvatting vindt men ook het subst. rak in het lofdicht van Luyt op het H. Voorhout van Huygens:

Nu Huygens by der hand
In 't Haeghjen onder Linden
Voor deure, met ghemack
Int groene Joffrou-rack
Lauriertjens weet te vinden.²⁾.

Het bijeenbrengen der verschillende deelen van een geheel, het samenvoegen breugt met zich de beteekenis van in orde brengen, klaar maken, aptare, instruere. (Verg. maken in de 1^ste aant. op bl. 58 mijner Proeven). Deze opvatting schijnt ook aan reken eigen te zijn geweest³⁾, want èn actief, als het in orde brengen, èn passief, als het in orde gebrachte, het gereedgemaakte, doen zich verscheidene afleidingen van dit werkwoord voor. Zoo vindt men: ohd. de adjectiva gareh, promptus, apparatus, ungareh, conturbatus, de substantiva gareh, integritas, ungareh, tumultus, bij Kil. reke, dispositio, instructio, en, met eenigszins gewijzigden zin, reparatio, ghereke⁴⁾, ghereck en reke, apparatus, ornatus, ghereck, instrumentum, armatura, enz. Evenzoo was rak als reparatio oulings gebruikelijk in de zegswijze een huis in rak en dak gehouden, van alle verval vrijhouden. (Zie Oudemans op Hooft en verg. de Latijnsche uitdrukking aedificia sarta

1) Verg. rij (rijge) en rei, die eveneens van een verb. rîhan zijn gesproten, dat ags. jungere beteekent.

2) Dr Verwijs (Ned. Klass. III, bl. 9) verklaart dit rak als ‘eene lange, genoegzaam rechtuitloopende streek, vooral van water,’ en vermeent het woord in deze beteekenis ook nog te vinden in de geographische eigennamen Gouderak, Langerak, Damrak, Franekeraksend. Zou men bij deze laatste echter niet liever denken aan een woord, dat gelijkstaat met de bovengenoemde substantiva racu en raki?

3) Vanhier ook het oudfr. part. prf. reken, expeditus, paratus, het ndd. reken, ordentlich, richtig, bij uitbreiding, rein, unvermischt, en met den adverbialen uitgang e, ags. ricene, gereedelijk, dadelijk. (Richthofen, Br. N. Wtb., en Ettmüller in vocibus).
Den vorm rekon, die ook in het oudfr gelezen wordt, verklare men door den niet ongewonen overgang van e (uit i) in o (Grimm, 1³, 406).

4) Vanhier de oude uitdrukkingen te ghereke, in orde, klaar, uitgerust, wel te ghereke, uitgedost, pulchre ornatus, en uten ghereke, onpasselijk, in onmacht. (Zie Kiliaen en prof. de Vries op der Lek. Sp. in voce ghereke).

[p. 80]

tecta). Deze substantiva zelve dienden verder tot het vormen van de adjectieven rackelic (gloss. op Der Mnlp. in voce), reckelic (Reinaert, 4188) en ghereckelijck (Kil.)¹⁾, welke of het begrip van sierlijk, uitnemend, voortreffelijk, of, op het karakter toegepast, dat van rechtschapen, edel vertoonen.

Van geen anderen oorsprong zijn de denominatieven, die wij aantreffen in het os. werkwoord rekôn, in orde brengen, gereed maken, en die ndl. reken (Lep. Sp. II, 36, 358), ghereken (ibid. en Kil.) en gheraken (Maerlant, Rijmb. vs 60, Rom. v.d Rose, vs. 1376, Lek. Sp. I, 5, 32, III, 11, 28, Mnlp. I, 1058, enz.), welke alle de bet. hebben van aptare, instruere, en, met geringe wijziging, van reparare, resicere. Tot deze verba behooren de participia gherekt, ghereket, instructus, ornatus, en restauratus, gheraect, wel gheraect, voortreffelijk, uitmuntend (Kiliaen, W.v. Hildeg. 68, 94, Heim d.H. bl. 257-261, Mnlp. II, 125, en prof. de Vries op Der Lek. Sp. in voce)²⁾.

1) Ook den vorm gheraeckelick treft men aan bij Kil. in geraeckelicken wegh, vestigabilis via.

2) Een oppositum van dit gheraeckt ontmoeten wij in misraeckt, onbehoorlijk, onvolkomen. B.v.:

Van Reynsburch die abdisse

Was die ghene, des sijt ghewisse,

Die Willem aldus te dichten bat

Van den thien gheboden wat.

Dair omme soe heeft hi dit ghevonden.

Ende wilre yemant naerre gronden

Ende segghen dattet is misraeckt.

Hi weets hem danck, diet beter maect, enz.

W.v. Hildeg, 12, 623.

Een wijs man sijt in sijn sermoen:

Ens gheen wijf soe volmaect
Daer en si iet in mesraect.

D, Doctrin. II, 1874.

Het werkw misraken echter, dat men in de bet. van male ordinare als oorsprong van dit adjectief, of liever participium, moet stellen, heb ik nergens gevonden; want misraken, te schande komen, male succedere, staat in geen verband met het onderhavig adjectief.
Ook in het ndd. moet eertijds een ww. raken in de boven behandelde opvatting gebruikelijk zijn geweest, daar wij in het Br. N. Wtb. (III, 424) het adject. ungeraked in den zin van ungebührlich, unanständig aantreffen.

[p. 81]

Nog dient niet onvermeld te blijven eene overdrachtelijke opvatting van gerack, t.w. gemak, gerief, ontstaan uit die van ornatus; de toestand namelijk van welvoorzien, geordend zij veroorzaakt gemak. Vandaar dan ook het adject. gereckelijck voor geriefelijk. (Zie voor bewijsplaatsen Oudemans op Brederoo in vocibus).

Verbinden en aanraken zijn begrippen, die samenhangen door den band, welke het volgende met het voorgaande verbindt; onwillekeurig verwekt de voorstelling der eerste handeling de gedachte aan de tweede (Dr. te Winkel in het N.N. Taalm. IV, 182). Hierdoor wordt het ons duidelijk, hoe ἅπτειν verbinden en ἀπτέσθαι aanraken beteekent, hoe het oude verbum (lijken), vereenigen, eene afleiding gelaecan, gelaecean, in den zin van aantasten, ontwikkelde, en niet minder, hoe rikan colligere, een nu nog bij ons als attingere, tangere gebruikelijk raken deed geboren worden. Opmerkelijk is, dat, zoover mij ten minste bekend is, het woord in deze opvatting nergens in de oudere dialecten gevonden wordt en eerst (met het voorvoegsel ge) in Der Lek. Sp. (I, 2, 61; 15, 87; 17, 64) voorkomt¹⁾.

In verband met de hier behandelde opvatting verklare men ook het verbum gheraken, réussir (Huyd. op Stoke, III, bl. 166, Rom. der Lorr. II, 49, en Meyer op 't Leven van Jezus, bl. 339), en het subst. rake, gherake, voorspoed, geluk (Mnlp II, 2752, Lek. Sp. III, 3.486, M. Stoke, VI, 742, en Belg. Mus. (1846), bl. 91). Gelijk namelijk (het) treffen, boffen, slagen, heeft raken per metaphoram uit het begrip ferire scopum dat van bonum successum habere ontwikkeld.

Tot nog toe beschouwden wij de beteekenis colligere als de meest oorspronkelijke van rikan, en dat wel niet geheel en al zonder reden, daar het verbum als zoodanig in het oudste der ons bekende dialecten aangetroffen wordt. Zoo wij echter aandachtig de ontwikkelingsgeschiedenis der verba (lijken), (dremen) en limpen nagaan (N.N. Taalm. IV, 164, en mijne Proeven, 29 en 73),

1) Met meer beperkte toepassing leest men bij Kil. gheraect van de hand Gods, syderatus, paralyticus, en gheraectheyd, popelcye, paralysis.

[p. 82]

en bedenken, dat ieder samengesteld begrip van bewegen noodwendig op een eenvoudig van gaan of doen gaan terugwijst, dan kunnen wij geen bezwaar hebben, om ook voor rikan als oudste bet. die van zich bewegen of bewegen (tr.) te stellen. Dit vermoeden meer toe te lichten en door bewijzen uit oudere en nieuwere talen tot volkomen gewisheid te brengen is iets, wat ik zal trachten in het volgende te doen.

Vergelijken wij hiertoe in de eerste plaats de Grieksche en Latijnsche vormen ορεγειν en regere, dan zien we, hoe de eene het begrip van voortbewegen, uitstrekken aangeeft (b.v. [ὃ]ρεξον χεῖρας, Soph. Oed. Col. 850; αἴ ϰέν τις ϰοτύλην ϰαὶ πύρνον ὀρέξῃ, Odyss. XV, 312), terwijl de andere uit de opvattingen van besturen, leiden met zekerheid eene vroegere van bewegen, doen gaan laat opmaken.

Wat onze Germaansche talen betreft, zoo vertoont zich de eenvoudige intransitieve beteekenis van gaan, komen zonder eenigen twijfel in het Nederlandsch en het Nederduitsch. De vorm, waarin het ww. voorkomt, is dan gewoonlijk de â-stam, raken, welke, op gelijke wijze als baren uit beren, staken uit steken en braken uit breken, uit reken ontstaan is. B.v.: mnl. an iets gheraken, tot iets komen (Mnlp. I, 1942)¹⁾, gheraect sijn tot iemen, tot iemand gekomen zijn (Rein 1246), met mis samengesteld, misraken, male succedere, errare (W.v. Hildeg. 109, 147, en Rein. 496 en 1755); bij Kiliaen gheraecken tot eenighe plaetse, pervenire ad aliquem locum, gheraecken uit het peryckel, evadere, affugere; nndl. wegraken, op het droge raken, vastraken, losraken, buiten westen raken, kwijtraken, ergens geraken, enz. (Weiland, Taalk. Wb. in voce); ndd. verbi raken, vorbei kommen, fast raken, fest zu sitzen kommen, loos raken, los kommen, aan den grund raken, mit dem schiffe auf den grund zu sitzen kommen, klaar raken, fertig werden, enz. (Br. N. Wtb. in voce).

Maar ook transitief, in den zin van voortbewegen, en, met

1) Ook den wisselvorm met e, ghereken, komen, leest men in Der Minnen Loep, II, 2430.

[p. 83]

bijzondere toepassing, van insteken, trekken, halen, voor den dag halen, ontmoet men in het mnl. reken. Dit verbum is het oorspronkelijke rikan, gelijk duidelijk blijkt uit de sterke conjugatie, die wij nog op drie plaatsen van Der Lek. Sp. aantreffen:

Sonder een wijf gaf hen niet vele
Met ere scotlen tarwen mele.
Ene coeke si daer af maken,
Dien si thant in dasschen raken.

B. III, 3, 1043.

Doen die derde gheselle sach
Dat sijn gheselscap in slape lach,
Ghinc hi heimelec toten viere,
Ende rac uut den coeke sciere
Ende attene altemale.
Hi dochte hem smaken herde wale,
Hine was hem niet te roe.
Tfier rac hi weder toe.

Ibid. 1061-1068.

In gelijke opvatting leest men ook het compositium voortreken, voor den dag halen:

Doe ghinc die coninc daert (het zwaard) lach
Met enen pellele bewonden,
Ende reket voort ten selven stonden.

Walewijn, 3312.

Reeds vroeg echter begon de oude buiging van het verbum te verloopen en door de zwakke vervangen te worden, welke men, behalve in den variant reecte (in vs. 1068 der boven aangehaalde plaats van Der. Lek. Sp.), nog in de twee volgende aanhalingen uit Casteleyn's Conste van Rhet. kan opmerken:

Als die hem tot dichtene wilde al versch vitten
Mijn schaelgie reecte ic.

bl. 2.

Terwylen dat ick reeckte mijn papier.

bl. 3.

In gelijke beteekenis vertoonen zich voorts vormen, die gesproten zijn uit den â- en den u-stam. De eerste is in het ndd. gebruikelijk in uitdrukkingen als: dat geld to sik raken, das geld zu sich streichen, mit der hand van een raken, mit der

[p. 84]

hand aus einander scharren, enz. (Br. N. Wtb.); de andere, rukken (ohd. rucchen, nhd. rücken, zd. rucken ndd. rukken, zw. rycka, deen. rykke, wordt zoowel in den transitieven zin van met kracht trekken, als in den intransitieven van snel gaan in verschillende Germaansche talen nog elken dag gehoord.

Ook in de oudere dialecten ontmoet men nog sporen van deze eenvoudige en zeker oudste opvatting. Het ohd., door jan van den stam van het imprf. sing. afgeleide, rachjan vinden wij namelijk als provehere, citare, suscitare¹⁾ gebezigd, terwijl het ags. racjen bij overdracht den zin ontwikkelde van besturen, regeeren.²⁾

Weten wij nu eenmaal met zekerheid, dat reken oorspronkelijk een verbum movendi is geweest, dan is het ons licht, om, op dezen grond steunende, een grooten stap verder te doen. Gaan

1) Hiermede overeenkomstig gebruikt men in het zd. recken, rechen als bewegen, vooruitsteken, trekken, enz. b.v.: den kopf, die hand aufrecken, in de hoogte steken, uitsteken, die gürtel, die ich gereht han, zona, quam porrexi; ein schif ausrecken, es aus dem offenen flusz bringen; enz. Even zoo die reck, trek aan het foltertouw of trek aan het klokketouw. (Zie Schmeller, III, 41).

2) Van hier ags gereccan, regere, gerecc, regimen, gerecca, praefectus, reccere, rector, enz. en ndl. berecken besturen, regeeren, berecker, brecker, bestuurder. B.v.:

Hi berecte die ridders saen
Die an den dans waren gegaen,
Bi sire toverien alsoe,
Dat si danen niet wouden sceden doe.

Lanc II, 18352.

Ghi heeren, die de werelt berecken
Entie lieden sult betrecken, enz.

De bouc [v]anseden, 793.

Al dat die lichame doet of sprect,
Dats mids der zielen diet berect.

Lek. Sp. I, C, 18, 62.

Ter ootmoedigher begeerte en supplicatie van den Deken, Bereckers, enz.

Belg. Mus. III, II.

Om in Princens maeltijt blijdelijek laven
Zullen zes doutste breekers tgouvernement
Hebben.

Ibid. 17.

[p. 85]

we namelijk de kennelijke afleidingen van rikan in de oudere en jongere Germaansche dialecten na en bedenken we, dat het begrip zich bewegen meermalen het innig verwante van zich verwijderen, zijne grenzen uitzetten, grooter worden heeft ontwikkeld (zie mijne Proeven, bl. 33)¹⁾, dan ligt het voor de hand dit verschijnsel ook bij rikan te vermoeden. En waarlijk vertoont zich in de bet. van extendere niet alleen een regelmatig van rikan gevormd causatief, goth. racjan, ohd. rachjan, rechjan, ags. recjan, recëan reccan, on. reckia, hgd. recken ndl. rekken, enz.²⁾, maar ook heeft het Zuidduitsch een adjectief rack, extensus, stijf, en het Nederduitsch een substantief reke, riks, reks, reus die niet dan door eene oorspronkelijke opvatting van zich uitbreiden kunnen verklaard worden. (Zie Schmeller en Br. N. Wtb. in voce)³⁾.

Maar nog veel grooter bevestiging van ons gevoelen geven de reeds in de oudste dialecten in overdrachtelijke beteekenis voorkomende derivata, ohd. rahha, expositio, causa, ags. racu, narratio, ohd. rahhôn, rachjan, disserere, loqui, os. rekkian en ags. recjan, exponere, dicere. Gelijk namelijk verhalen, vertrekken (R. de Lorr. II, 4308, Lek. Sp. gloss. in voce) en vertien (M. Stoke, VIII, 1272) hunne beteekenis van vertellen door overdracht uit eene vroegere van uiteenzetten, uiteentrekken hebben ontwikkeld, zoo heeft ook bij onze afleidingen het begrip exponere eerst dat van narrare, en later, met uitbreiding (vgl. uutlegghen, spreken, gloss. op Der Lek. Sp.), dat van dicere,

1) Bij de daar aangehaalde bewijzen voege men nog het verb. pandere, dat uitstrekken beteekent, terwijl het afgeleide passus op het begrip van beweging wijst; even zoo πετϰννόσθϰι, uitbreiden, hetwelk men vergelijke met lat. petere, gaan.

2) Uit dezelfde opvatting van rikan verklaar ik ook de derivata: zd. recken, foltern, ndd. rakker, tortor, carnifex, bij Kil. racken, torquere, tendere, racke, vet. tormentum, racker, tortor, en vandaar bij uitbreiding lictor, lorarius, ja zelfs oerdo, vile ac sordidum exercens, eng. rack, pijnbank, to rack, pijnigen, zw. rakker, beul, enz. Misschien ook staat het zd. ráckern, sich rackern, sich durch niedrige arbeit quälen, abmühen, met recken, folteren, in verband.

3) Hiertoe behoort ook nog het Oudnoordsch subst. rik, pulvis. Gelijk namelijk ons stof (goth. stubjus, ohd. stuppi, mhd. staup, nhd. staub) uit het sterke verbum stuiven, spargi (ohd. stiopan, mhd. stieben, spargere), ontstaan is, zoo ook heeft rik zijne het. aan het begrip extendere te danken.

[p. 86]

loqui doen ontstaan¹⁾. Met eene enkele k, maar gelijke opvatting vertoont zich de vorm reken in de Platduitsche bewerking van Dboek van den Houte, 7, waar de verzen:

Dat ick beghinne tho ende
Unde alle de puncte mote reken, enz.

beantwoorden aan de Middelnederlandsche:

Dat ic van beghinne ten inde
Alle die pointe mach vertrecken, enz.

Denzelfden vorm en dezelfde beteekenis vermeen ik ook terug te vinden in de samenstellingen (tale) voortreken, spreken, en uutreken, uiten, spreken²⁾. B.v.:

Al eest dat si u smeken
Ende scone tale voirt reeken.

D. Doctr. II, 1262.

Gramarie leert ons spreken
Ende te pointe uut reken
Beide sin ende ooc woort, enz.

Lek. Sp. III, 14, 72.

Nog vele andere spruiten van den stam reken zouden aan de reeds genoemde kunnen toegevoegd worden. Sommige echter van deze zijn na het boven behandelde te eenvoudig om nog verklaring te behoeven, andere weder, gelijk het zd. verrecken, verrichten, en het ndl. rekenen computare, verdienen om de eene of andere reden eene meer bijzondere bespreking.

Ten slotte zij nog opgemerkt, dat bij de groote overeenkomst van vormen wel eens de eene beteekenis met de andere verwisseld of vermengd zal zijn. Zoo is het b.v. niet te ontkennen, dat de begrippen rastro colligere en trahere een weder-

1) De meer bijzondere beteekenissen der twee bovengenoemde substantiva, als fabula, rhetorica, comoedia, enz. zijn slechts verschillende toepassingen en behoeven dus geen nader betoog.

2) Niet onmogelijk is het ook, dat het hier behandelde reken de opvatting van spreken heeft ontwikkeld uit de vroeger behandelde van voortbewegen. Vergelijk ons gewagen, het mnl. roeren, rueren (gloss. op Der Minnen Loep en op Der Lek. Sp. in voce), en het lat. movere, die zoowel bewegen als verhalen, spreken beteekenen.

[p. 87]

keerigen invloed uitgeoefend hebben, noch dat reken, spreken, wanneer het met uut of voort werd samengesteld, aan de opvatting van halen, voor den dag halen deed denken. Niet altijd is het daarom even gemakkelijk bij ieder woord te bepalen, onder welke categorie men het moet plaatsen.