De taal- en letterbode. Jaargang 2

Een paar Middelnederlandsche misgeboorten,
door Eelco Verwijs.

Metserman.

Dr. Van Vloten heeft in den eersten jaargang van dezen Bode (bl. 148) voorgesteld om in het laatste fragment van den Reinout, waar herhaaldelijk van mesters gewag gemaakt wordt, overal metser te lezen. Reinout hoort dat er te Keulen eene kerk zal gebouwd worden, en dat allen werden uitgenoodigd zich daarheen te begeven, die aan het vrome werk wilden deelnemen. Daarop vervolgt de tekst (vs. 1699 vlgg.):

[p. 222]

 

Renout gherede sine vacrt

 

Ende maectem te Colne waert,

 

Ende alsi bi der stat quam,

 

Vraghedi om den mester man,

 

Die die kerke maken dede.

 

Die piners leidene ter stede,

 

Daer sine saen hadden vonden.

 

Doe vraechdem in corten stonden

 

Renout die stoute entie milde,

 

Of hi enen enape huren wilde.

 

Die mester wert blide altehant

 

Dat hi alsulken enape vant,

 

Want hi mercte sine lede

 

Ende sine grote manlichede, enz.¹⁾

Dr. Van Vloten heeft vooreerst bezwaar tegen de ‘gesloten e’, en kan zich daarom niet vereenigen met Hoffmann's verklaring van meister. ‘Daar er bovendien van kerkbouw sprake is’, vervolgt hij, ‘kan er wel geen twijfel aan zijn, of men zal er overal metser moeten lezen, gelijk dit nog te duidelijker uit het saamgestelde metserman in vs. 1700 blijkt:

Vraghedi om den metserman
Die die kerke maken dede.

De metserman of metser (thans metselaar) is namelijk de bouwmeester, onder wien zijn enapen, gesellen, en mindere arbeiders (of piners) staan. Alleen mindere bekendheid met den naam bij den afschrijver deed er dezen, met verplaatsing der t en s, het door den zin schijnbaar gewettigde, maar door de taal gewraakte mester, voor meester, boven verkiezen’.

Ondanks het ‘door de taal gewraakte mester’, gelooven wij niet dat de door den Hoogleeraar gemaakte verandering eene verbetering is, en blijven ons houden aan de lezing mester of meester, met invoeging der e, die door den afschrijver zal zijn weggelaten. En wel om de volgende redenen.

In het tweede fragment van den Reinout (vs. 744 vlgg.) wordt verhaald hoe Reinout een kasteel deed bouwen.

1) Zie verder vs. 1717, 1731, 1739, 1777, 1785, 1794, 1795, waar overal mester staat.

[p. 223]

 

Doe ghine Renout ende ontboot

 

Al die temmerliede die hi vant

 

Ende maetsers in dat lant,

 

Alle die have willen winnen.

 

Enen casteel wil hi beghinnen

 

Op die roche in die Geronde.

 

Si quamen diet vernemen conden,

 

Entie goede meesters waren

 

Quamen ter roche sonder sparen

 

Vesten dat huus op die Geronde

 

Op die roche in corter stonde.

 

Ons seit de boec, bi sente Jan!

 

Hi hadde wel dusent temmerman

 

Ende sevenhondert maetsenaren.

In het vijfde fragment, even vóór de eerst aangehaalde verzen, lezen wij (vs. 1691):

Doe horde Renout die niemare
Dat een kerke begonnen ware
Tote Colne op die Rijnstat,
Over waer segghic u dat,
Ende dat men daer ontbode tewaren
Temmermannen ende mesnaren
Ende alle die ghelt wilden winnen,
Dat si te Colene quamen binnen.

Naast de timmerlieden worden hier de metselaars genoemd, en wel in de volgende drie vormen: maetser, maetsenaer in fragm. ii, mesnaer in fragm. v. In de eerst aangehaalde plaats worden bij de timmerlieden en metselaars ook nog ‘die goede meesters’ vermeld, die kwamen om het slot te vesten. Die meesters nu zijn de bouwmeesters, die het werk beheeren en er het opzicht over hebben; maar zeker waren niet alle 1000 timmerlieden en 700 metselaars ‘goede meesters’.

Zoo is bij den bouw der Keulsche kerk één meester, de bouwmeester, het hoofd, tot wien Reinout verwezen wordt. ‘Mindere bekendheid met den naam’ van metser, metselaar, ‘bij den afschrijver’ kan wel niet aangenomen worden, daar een vijftal verzen vroeger die zelfde afschrijver nog van ‘mesnaren’ spreekt. Had hij later maetser, metser, maetsenaer of mesnaer in zijn voorbeeld gevonden, hij zoude het zeker evengoed in den tekst

[p. 224]

hebben behouden als hij het eenige verzen vroeger gebruikte, en het niet zevenmaal in mester hebben veranderd. Doch het groote bezwaar van den Hoogleeraar is juist de ‘door de taal gewraakte’ vorm mester, terwijl in fragm. ii te recht meester staat.

Wij merken hierbij op dat het laatste der fragmenten, vs. 1407-1807, door eene andere en slechtere hand is geschreven dan dat waarin de vorm meester voorkomt, vs. 1-804,¹⁾ en dat in het laatste in vs. 1634 dezelfde schrijver ook wel met hasten schreef, in plaats van met haesten, hoezeer ook daar de volkomen a door de taal vereischt wordt, zoodat ons de vorm mester geen overwegend bezwaar behoeft te zijn. Te minder, daar de ‘door de taal gewraakte’ vorm mester ook elders voorkomt. In den Parth. bl. 21, vs. 1 vlgg. lezen wij:

So wel verstondie ende vernam,
Dat ic boven hen allen clam,
Die mine mesters te voren waren,
Eer ic quam te minen xii jaren,
Do leerdic van diviniteit,
Die noch es dalre meste wijsheit,
Vander [ouder] wet ende vander nienwer:
Ic waens mijns mester noch nes niewer.²⁾

Thans komen wij op het saamgestelde metserman terug, dat door Dr. Van Vloten wordt gelezen in plaats van mester man bij Hoffmann.³⁾ Vooreerst treft ons in de beide verzen het on-

1) Hor. Belg. t.a.p. bl. 105.

2) Wij vinden hier mester en ook meste voor meeste, en bl. 23, vs. 6: ontkert voor ontkeert. Bij Spieghel, Hertsp. VI, 503, vinden wij nog den vorm mestereeren, tot meester promoveeren.

door dien datze worden hier ghemestereert,...

En zo doctoor gemaakt.

3) De Hoogleeraar teekent hierbij aan: ‘Bij Hoffmann mesterman, 't welk hij dan in de aant. door ons meesterknecht verklaart!!’ De twee uitroepingsteekens zijn van den Hoogleeraar. Misschien ben ik mijn Duitsch verleerd, maar ik lees geheel iets anders in die aant. Hoffman zegt, bl. 122:
‘mester man ist nach Bilderdijk ein Compositum wie das hentige meesterknecht, wozu aus Kil. noch meesterenaep hinzuzufügen. Mester man scheint mir aber doch nicht recht sicher und Kiliaen's meester-timmer-man ist wohl eine selbst gemachte Uebersetzung. Wahrscheinlich stand für man: lofsam, was auch besser reimt’.

[p. 225]

zuivere rijm van quam en man, waarom ook Hoffmann in plaats van man wilde lezen lofsam, eene verandering die mij min gewenscht voorkomt, daar we dan niet lofsam, maar lofsaem zouden moeten lezen, en het vers bovendien te lang zoude worden. Doch dit rijm is geen bezwaar, daar er meer onzuivere rijmen voorkomen in onze fragmenten, als 1410-11: moort - doot; 1476-77: graf - lach; 1627-28: verheven - ghesleghen; 1795-96: cnapen - onghemake.

Er doet zich evenwel eene andere zwarigheid voor, die van meer gewicht is.

Hoedanig is des Hoogleeraars metserman saamgesteld?

Als timmerman? Neen, want dit is saamgesteld uit den stam van het ww. timmeren en het znw. man.

Een metselaar, de man die metselt, heette oudtijds maetser (metser), maetsenaer, mesnaer, gelijk ons de fragmenten doen zien. Bij Kil. vinden wij de vormen metser, metselaer, en metsenaer, met de aanmerking vet. Fland. j. metser¹⁾.

Metser nu is afgeleid van het ww. metsen, evenals bakker, slager, snijder, voller, uitdrager, van de ww. bakken, sla(g)en, snijden, vollen, uitdragen; metselaar van het frequent. metselen, waarbij de uitgang er versterkt wordt tot aar.²⁾ Reeds in het Ohd. bestond die vorm mezilari, wel is waar in de beteekenis van slager,³⁾ verg. Hd. metzger, doch daar de oorspronkelijke beteekems van metsen, Ohd. meizan, Goth. maitan, die van snijden, houwen is, ontstond aan de eene zijde de beteekenis van vleeschhouwer, aan de andere die van steenhouwer. Met wisseling van l en n staat daarnevens de Mnl. vorm maetsenaer, metsenaer, en de daaruit saamgetrokkene mesnaer.

Metser, zoowel als metsenaar, metselaar, drukt dus den manlijken persoon uit, die gewoon is de werking, door het grondwoord uitgedrukt, te verrichten, en is dus de man die metst of metselt.

Wat blijft er nu over van de schepping van des Hoogleeraars critisch vernuft, van den metserman?

1) In den Rijmb. 25298, 30637, 34289: metsenaer, var. macheneer; in den Sp. III⁵, 13, 61: metse verg. Hd. steinmetz).

2) Zie Ned. Wdb. 1, 529 op -Aar.

3) Ghaff 2, 912.

[p. 226]

Dat woord staat gelijk met bakkerman, slagerman, kwakzalverman en boerenbedriegerman: met makelaarman, molenaarman, wagenaarman enz., eene samenstelling, die zeker oneindig meer ‘door de taal gewraakt’ wordt dan het daarmede vergeleken, vrij onschuldige mester voor meester, niets dan een slordigheid van den afschrijver¹⁾.

Bij het maken van tekstverbeteringen is het altijd veilig, wanneer dit ten minste mogelijk is, het oorspronkelijke met de vertaling te vergelijken. De vergelijking van den Mnl. Ferguut met den Franschen tekst doet ons meermalen zien, dat, hoe vernuftig de emendaties waren, hoezeer ze door den zin gevorderd werden, de dichter van den Ferguut herhaaldelijk zijn origineel niet heeft begrepen, en zóó slordig vertaald, dat hij werkelijk onzin schreef. De vergelijking der Mnl. Rose met het oorspronkelijke leert ons vaak 't zelfde. Menige plaats zou in dien Roman volstrekt onverklaarbaar zijn, zoo het origineel ons niet den weg wees. Het is waar: onze plaats uit den Reinout levert niet een zóó bedorven tekst; toch is het steeds zaak alle hulpmiddelen ter critiek aan te wenden.

Nu bestaat er, zoover ik weet, nog geene uitgave van den Franschen Renant de Montauban, doch wel een even uitstekend hulpmiddel voor de tekstcritiek, en wel een Mhd. vertaling van onzen tekst, waarvan Hoffmann het volgende zegt:²⁾

‘Dieser (Reinold) ist weiter nichts als ein ohne gehörige Kenttniss der niederländischen und hochdeutschen Sprache unternommener und ohne alles poetische Geschick und mit grösster Bequemlichkeit ausgeführter Uebersetzungs versuch; man thäte der Arbeit zu viel Ehre an, wenn man sie eine Uebersetzung oder gar Umdichtung nennen wollte: es sind in der Regel die nieder-

1) Het eenige woord, dat de Hoogleeraar tot verdediging van zijn metserman zou kunnen aanvoeren, is sjouwerman, naast sjouwer Doch dit woord is van betrekkelijk zeer jonge dagteekening. Kil. heeft noch het ww. noch het znw. Bij Halma (1729) vinden wij wel sjouwer, niet sjouwerman. Weil en Bomhoff hebben ook alleen sjouwer. Van Lennep in 't Zeemanswdb. heeft beide: sjouwer en sjouwerman. Doch die onjuiste samenstelling, die bovendien nog niet oud schijnt te zijn, geeft nog geen recht tot dergelijke samenstellingen in 't Mnl.

2) T.a.p. 101.

[p. 227]

ländischen Reimwörter verniederdeutscht beibehalten und nur hie und da mit passenden hochdeutschen ersetzt; ja das Ganze ist oft nur eine Umschreibung der niederländischen Laute in niederdeutsche und hochdeutsche’.

Juist dat onbeholpene der vertaling, dat plat overbrengen van Nederlandsche in Nederduitsche en Hoogduitsche klanken, kan ons hier misschien meer dienst doen, dan de uitstekendste vrije vertaling in staat zou zijn ons te bewijzen. En wat geeft ons nu die tekst?¹⁾ Vs. 1691 vlgg. luiden daar aldus:

Da hort Reynolt nuwe mere,
Das ein kirch begunen were
Und man enbot in das lant sere,
Ob yemant da were
Steinhauwer und zymerman sa,
(Und alle den) die wolten gewinnen pfennig da,
Das sie zu Kölen inn kemen,
Und sich des wercks an nemen.

Da bereyt Reynolt sin fart

Und machte sich zu Colen wart,
Und als er in die stat kam alda,
Da fragte er umb den meister sa,²⁾
Der die kirche machen solt und det.

De tekst der vertaling doet ons hier de verbetering van den onzen aan de hand. De vertaling heeft te recht:

Und als er in die stat kam alda.

In dat vers van onzen tekst schuilt mede eene fout, terwijl ook man in het volgende kennelijk bedorven is. Wanneer wij nu aldus lezen:

Ende alsi bi der stat quam aen,
Vraghedi om den meester saen,

dan is èn de zin gezond, daar de dichter niet wil zeggen, dat hij dicht bij de stad kwam, maar dat hij er aankwam, èn ook het zuivere rijm is hersteld, dat anders, gelijk wij zagen, geen bezwaar had hoeven te zijn. Het is dan ook niet noodig de toevlucht te nemen tot des Hoogleeraars metserman, dat we wel zullen doen als eene onbestaanbare wanschepping en een ‘door de taal gewraakt’ onding voor goed te schrappen.

1) Mone, Anzeiger, 6, 189, waar het laatste gedeelte van den Reinold uit het Pfalzer Hs. is medegedeeld.

2) Sâ, spoedig, het Mnl. saen.

[p. 228]

Jugeder.

In het Vad. Mus. 2, 176 vlgg. komt onder de stukken uit het Hulthemsche Hs. eene verzameling voor ‘van vele edele Parabelen ende wiser leren’. Daaronder is eene spreuk van Damascenus (bl. 193, vs. 497-504), waarin een geheel onverstaanbare regel voorkomt, die door een kleinigheid is te herstellen. De verbetering ligt zoo voor de hand, dat het te bevreemden is dat de Heer Serrure ze niet dadelijk opmerkte. De spreuk luidt aldus:

Nemstu enech vonnes te di waert,
Sich dattu niet en sijs vervaert,
No van haven, no van minnen,
So mach trecht ghescien daer binnen;
Want als gichte den jugeder blent,
Soe moet trecht sijn ghescent.
Niet bedrieget trecht soe lichte
Als ghiereghe herte, die begert gichte

Bij vs. 5, de bedorvene woorden, teekent de Heer Serrure aan: ‘jugeder, aldus’.

't Valt, dunkt mij, een ieder van zelf in 't oog, dat men moet lezen:

Want als gichte den juge verblent,

d.i. als gift - geld - den rechter verblint.¹⁾ Waarschijnlijk zal zelfs in 't Hs., hoewel misschien wat onduidelijk, de ware lezing (juge verblent - jugederblent) gevonden worden.

Intusschen 't scheen voor den Hoogleeraar een raadsel te zijn, en daarom deel ik de ware lezing hier mede, hoe kinderachtig de verbetering ook schijnen moge.

1) Juge, Fr. juge, komt. o.a. herhaaldelijk voor in den Mascaroen (Snellaert, Ned. Ged. uit de veertiende eeuw), als vs. 371, 456, 701, 705, 720 enz.