De taal- en letterbode. Jaargang 2

[p. 158]

Het Brusselsch fragment van den Cassamus.
Door
Alfons Willems.

Toen, verleden jaar, mijn vriend Verwijs zich onledig hield met het uitgeven van den nederlandschen Cassamus, was het hem reeds bekend dat er op de Burgondische Bibliotheek te Brussel nog een fragment daarvan moest bestaan. Hoe hij op het spoor dezer ontdekking kwam, dank aan een artikel van Frocheur in den Messager des Sciences historiques van Gent, heeft hij zelf in zijne Inleiding medegedeeld. Op zijn verzoek begaf ik mij naar de Bibliotheek om het bedoelde fragment af te schrijven; doch na vele nuttelooze nasporingen bleek mij òf dat Frocheur zich had vergist, òf dat het stuk sedert lang was verdwenen.

Nogtans, om alle onzekerheid omtrent dit punt op te heffen, had de hoofdbibliothecaris, de heer Alvin, wien ik op het zoo stellig gezegde van Frocheur opmerkzaam had gemaakt, mij met de grootste bereidwilligheid beloofd eene algemeene kollatie der handschriften te zullen instellen. Deze maatregel had dan ook den gewenschten uitslag, daar ik, den 22^sten Maart ll., bericht ontving dat het zoolang te vergeefs gezochte fragment weder aan het licht was gekomen, en dat het te mijner beschikking stond om er een afschrift van te nemen.

Waarom de eerste gedane opzoekingen vergeefsch waren gebleven, is hieraan toe te schrijven, dat, volgens de verklaring van Frocheur, het stuk afkomstig was uit den boedel van J. Fr.

[p. 159]

Willems, terwijl het integendeel een tiental jaren vroeger op de veiling van Le Candele was aangekocht.

Het is waar, het fragment werd door Willems eerst ontdekt, als schutblad in een exemplaar Van de proprieteyten van dingen (Haerlem, 1485, in fol.). Het berust thans ter Burgondische Bibliotheek, n^o 18,228. De uitstekende vlaamsche taalkenner heeft er de volgende aanteekening in het fransch bijgevoegd:

‘Vers flamands détachés d'un volume de la bibliothèque royale acheté à la vente des livres de M. Le Candele de Gyseghem, au mois de Mars 1838. Ces vers appartiennent à la traduction flamande du roman français Le Voeu du Paon, dont j'ai acquis nu fragment de près de 2000 vers en 1825, écrits derrière le Ms. flamand du Roman de la Rose de Hein van Aken de Bruxelles, en son vivant curé à Cortbeke près de Louvain (aujourd'hui en la possession de l'Institut des Pays-Bas).
Les vers correspondants de mon fragment s'y trouvent entre les lignes 1400 à 1500 (Le poëme entier en français, selon l'abbé de la Rue, Essais sur les bardes, II, 347, contenait plus de 6000 vers). Les deux textes diffèrent considérablement en quelques endroits.
Et comme ce morceau de parchemin, dont chaque colonne a dû renfermer 50 vers, porte en tête le chiffre du feuillet XCVI, il est probable que le codex, d'où il est tiré, comprenait encore d'autres pièces de poésie, et contenait au moins 30,000 vers.
Gand, le 1^r Mai 1838.
J.F. Willems.

Het fragment bestaat uit eene strook van een doorgesneden blad perkament, waarvan het onderste gedeelte is weggevallen. Elke bladzijde heeft drie kolommen van 25 regels. Dus in het geheel is het 150 verzen groot.¹⁾

In den Cassamus, zooals hij ons bewaard is gebleven, heeft de opvolging der episoden aldus plaats: Strijd van Cassamus en zijne neven met Clarus en de zijnen. - Gevangenneming van Casseel van Baudre. - Gesprek van Cassamus met zijne gevangenen. - Komst der heeren bij de jonkvrouwen. - Gesprek der ridders met de jonkvrouwen. - Koningsspel. - Schaakpartij.

De brusselsche fragmenten zijn geheel vervat in de episode van het Koningsspel. Dit Koningsspel gaat in den door V. uitgegeven tekst van vs. 1369-1676, terwijl het fragment met vs.

1) Op den recto staat in marg. het volgende latijnsche distichon te lezen:

Ad finem vitae dicet Deus; ite, venite.
Dicet namque malis: ite; venite, bonis.

[p. 160]

1446-1657 overeenkomt, zóó echter, dat na iedere halve kolom de volgende halve ontbreekt, door het gemis der onderste helft van het blad.

Het koningsspel - in het fransch Le jeu du roi qui ne ment - bestond hoofdzakelijk hierin, dat de deelnemers aan het spel eenen hunner tot koning uitriepen, welke beurtelings ieder der andere leden eene vraag betrekkelijk de minne voorstelde, terwijl wederkeerig hij de aan hem opgegeven vragen naar waarheid moest beantwoorden. In ons gedicht is het gezelschap samengesteld uit vijf personen: drie jonkvrouwen, Edea, Phesonie en Ydorus, en twee heeren, Betijs en Casseel van Baudre.

Het spel vangt aan met de verkiezing van Betijs tot koning. Betijs ondervraagt opvolgentlijk Edea, Phesonie en Baudrijn. Dezes antwoord is eene liefdesverklaring aan Edea, waarop de jonkvrouw verklaart dat zij niets weigeren, doch ook niets beloven wil.

De koning richt dan het woord tot Ydorus, en met haar antwoord valt juist het eerste onzer fragmenten in:

- ‘Here, en peinsde noit vriendinne⁺
Allene te sine bi mire spraken,
Maer alse vallen so die saken
Dat ic nu beloven sal,
Salic mi selven geven al,⁺
Beide met herten ende met sinne;
In sal bedriegen niet die minne.
Nu laet liden dese battalie,
Die wesen moet sonder falie
Van Alexander Macedo⁺
Ende onsen lieden also
Jegen Claruus den soutaen;
Sprekewi daer omme, hets wel gedaen,
Ende vanden groten perdoene,
Dat daer die riddre stout ende coene⁺
Selen bejagen ende gewinnen:
Daer salmen sien wel die minnen¹⁾.....
Die minne en vercrachte mi dander’.⁺
- ‘Bi trouwen’, seiti, die Baudrijn,

+ (1446)

+ (1450)

+ (1455)

+ (1460)

1) Hier ontbr. eenige (waarschijnlijk zeven) verzen. Die weglating is enkel aan eene nalatigheid des afschrijvers toe te rekenen.

+ (1470)

[p. 161]

20

Van desen behete mogedi wel sijn

 

Blide ende wel te gemake:

 

Ontfaet, hets ene scone sake.’

 

- ‘Here,’ seide die coninc doe,⁺

 

‘Derre gichten ben ic vroe,

25

Diemen met goeden danke geeft.....

[Gelijk men ziet, komt het antwoord van Ydorus wederom op eene liefdesdeclaratie neer, welke ditmaal tot den koning zelven is gericht. Baudrijn valt in de rede om Betijs geluk te wenschen.] Deze verklaart echter dat zijn geluk niet volkomen is. De tegenwoordigheid van zijne schoone beminde, die hij daar vóór zich heeft, vermeerdert nog zijne kwelling. ‘Wat wonder is het, roept hij (en hiermeê begint het tweede fragment) dat ik ben

Te meer beruert int herte mijn⁺
Van hogen gepeise en lettelkijn,
Omme te hogene minen name.⁺
Het ware onrecht haddix blame,
Want die herte daer die minne
Es in, moet dogen in allen sinne
Wat dat hare overgeet,
Bliscap, rouwe, lief ende lect.⁺
Dat kint mijn herte altemale.
Nochtan en dorstic noit die tale
Beginnen iet in al mijn leven,
Dat ic te kinnen hadde gegeven
Mijn vernoi ende mijn torment.⁺
Hebic gesproken te verre twent,
Ic bids genade oetmoedelike.’
Ydorus seide vriendelike:
‘Here coninc, here, ic wille gijt wet,
Ic hebbe mijn herte ane u geset,⁺
Dat iet u geve altemale:
Nu mint ende onse minne wale.’
- ‘Vrouwe’, seiti, die coninc, doe,
‘In was van gichten noit so vroe.’
Hem sprac Casseel ende seide:⁺
‘Gi hebt gewounen een meerre scoenheide
In desen spele ane u gebod.....

[Ydorus autwoord is aanmoedigend. De koning verklaart zich dankbaar, en Baudrijn wenscht hem weer geluk.] Waarop Betijs herneemt dat ook hem in 't kort evenveel geluk zal te beurt vallen. Baudrijn bekent dat hij zich niet te beklagen heeft.

+ (1475)

+ (1503)

+ (1505)

+ (1510)

+ (1515)

+ (1520)

+ (1525)

[p. 162]

Omtrent deze plaats valt ons derde fragment in, maar met aanzienlijke afwijkingen van den gedrukten tekst, niet alleen in de redactie maar zelfs in het verhaal. [Baudrijn beweert dat het nu zijne beurt is den koning eene vraag te stellen. ‘Wat zoudt gij liever hebben, zoo spreekt hij, uwe beminde, voor uwe oogen te zien] of wel bij hare afwezigheid aan haar te denken?’

...Ende deze ij heren met^*).
Ele hadde daer, ie wille gijt wet,
Sinen vrient ende sine vriendinnen,
Sonder die vrouwe van daer binnen,
Phesonic, die hare wale
Conste deeken altemale
Tote si haer stade sage
Waer daer best haer herte lage.
Die Baudrijn begonste doe,
Ende sprae aldus den conine toe.
Hem seithi: ‘Het es zede⁺
Int lant van Baudre ende van Meden,
Alsd u conincscap geet ut,
Dat gi dan al over [l]unt
Secgen moet des men u vraget.’
- ‘Dat wert emmer van mi gewaget,’
Seide die coninc. ‘Bi mire trowen,
So vraegic u vore dese joncfrowen
Ende bidde u met, dat gi
Mi segt wele u bequamer si
Soe te siene uwes liefs anscijn,
Die niet scoenre en mochte sijn,
Ende dat u so dwinget van minnen,
Soe dat soete gepeins¹⁾ int herte binnen,
Dat van hare comt te lene....

*) Het gedeelte van het fragment, dat hier aanvangt, komt volmaakt overeen met het oorspronkelijke, volgens het door mij genomen afschrift naar den Bruss. en Parijschen Codex (vs. 1813 vlgg.):

En la chambre Venus, a fin or entaillie,
Fu la joie entr'eulx cinqt doueement commencie,
Fors la suer Gadifer, la belle Fezonie,
Celle n'ot point d'ami, fait y avoit faillic.
Mais la pucelle estoit courtoise et enseignic,
Si s'en sot bien couvrir si comme a celle foye,
Tant qu' amour li resoit par amour conjoie.

+ (1545)

1) Hs. S......soete gepeins, enz.

[p. 163]

De koning antwoordt: ‘Veel aangenamer en ook veel rustiger voor mijn hart is het droomen aan mijne geliefde dan hare gestadige tegenwoordigheid. Want (zoo vangt het vierde fragment aan^*)

Alsic sie mire scoendre anscijn,
Dat niet scoenre en mochte sijn,
Ende roder alsc een crike roet,
Hare krespe¹⁾ haer, met al, op haer hoet,
Ende haren²⁾ roden lachenden mont,
So wert mijn herte tier stont
So sere beruert van hare minnen,
Die mi ontsteken doet van binuen,
Dat mi dunct dat ic niet
Noch en hore noch en sie iet;
Niet gevoelic noch en sie.
Ende blivic hier in dit ende ye
Ende besage haer scoen anscijn,
So soudic so temaieert³⁾ sijn,
Dat mi al soude dunken sage
Wat ic horde ofte wat ic sage.

*) Verg. weder de franschen tekst, vs. 1855 vlgg.

Quant je regard a plain la face qui rougoye,
Les ieulx vers et rians, la crine crespe et bloie,
La bouche et le menton, la gorge qui blanchoie
De la belle pour qui fine amour me mestroie[...],
Je sui si tres mué qu'il n'est riens que je voie:
Riens ne voi, riens ne sens, ne rienz ne sentiroie,
S'en tel point devant li tout mon vivant estoie;
Et pour eeste raison entengz et entendoie,
Qu'en regarz esbahiz nulz amanz ne s'esjoie.
Mais quant je sui tout seul en chambre quoite et quoie,
Et le doulz souvenir a penser me ravoie
De ce que j'ai véu, se jamaiz le véoie;
Mieulx et plus sagement vers li me contenroie,
Et mez biens et maulz quoiement li diroie.
Lors pens et contrepens, record et estadoie,
Et les ieux de mon cuer en pensant li envoye,
Si que tout mon deduit a penser me ravoie.
Quant plus loing sui de lui, amours plus me maistroie
Tous sui sien sans pareil: Dieu doinst qu'elle soit moye

1) Krespe, gekroesd, Lat. crispus.

2) Hs. Ende op haren roden.

3) Hs. temaieert. Het ww. temayeren bet. ontstellen, verontrusten.

[p. 164]

 

Maer wanneer ic ben allene

 

Ende met nieman gemene,

 

Soe compt mi dat soete gepeis

95

Dat ic liege hare ende gens¹⁾;

 

Ic peise ende weder peise

 

In mijn herte, dat ic te tseise²⁾

 

Houde, op verwermen ende op vercolen,

 

Op bliscap ende op rowe gevolen,

100

Van hare, omme haer grote dogt.....

Het fragment eindigt vóór nog de koning met zijne thesis klaar is.

Baudrijn stemt gansch met het gevoelen van Betijs in. Op hare beurt stelt Phesonie, de eenige die niet beminde, den koning eene vraag: ‘Welke zijn de twee dingen die u in de liefde meest verheugen?’ De koning antwoordt: ‘Het zijn de hoop en de mijmering; deze vertroosten mij het best. Als ik te veel bezwaard ben, zoo begint het vijfde fragment,

Alsic ben te sere verladen,⁺
So staen mi dese ij in staden³⁾:
Dies belovic mi meest van hen.
Gedinken vertroest minen sen⁺
Jegen meshope, ende brinct te voren
Die scone die ic hebbe vercoren,
Om doen tansiene der herten mijn
Den roden mont, dat socte anscijn,
Dic kele wittere dan die snee;⁺
Ende alse mi doet die herte wee,
Hope so geeft mi thoge goet,
Dat mi mijn seer al sachten doet.
Alse dese ij vergadren mogen
In mijn herte, so mager dogen⁴⁾,⁺
No pine, no rowe, no verdriet
Lang inne wonen niet.
Na dat ict can versinnen
So staet mi aldus van minnen’.
- ‘Here conine,’ seide si, Phesonie,⁺
‘Dus wel en wasic berecht nie.
Maers moet u geven erc ende goet,
Ende tuwen lieve gelucke ende spoet’.

1) Hare ende geins, hier en ginds.

2) Iets van iemand te tsijnse houden, is het fransche: tenir à cens.

+ (1607)

3) Hs. So staen mi dese ij staden.

+ (1610)

+ (1615)

4) Dogen, subst. gebruikt: lijden.

+ (1620)

+ (1625)

[p. 165]

 

Alse daer Phesonic die magt

 

Haer questie hadde gevragt,⁺

125

Vragede Edea naest dat.....

Edea vraagt wat nu de dingen zijn die in zake van minnen het meeste ‘rouwe’ in het hart brengen? - ‘Het zijn begeerte en vrees’, zegt de koning. - ‘Welnu, herneemt Edea, gij hebt alle redenen om dien rouw uit uw hart te verbannen.’

In den reeds bekenden tekst neemt hierop Ydorus onmiddellijk het woord, om op hare beurt den koning te ondervragen. Doch in ons laatste fragment neemt het verhaal eene gansch andere wending. De drie eerste regels schijnen aan de duiden dat de koning op de fijne toespeling van Edea heeft geantwoord. Meteen slaakt hij eenen zucht. Hierop schildert ons de dichter het tafereel van ‘Venus camere’, waar de jonge lieden zoo vroolijk waren vereenigd. Het is eerst op aanraden van Baudrijn dat Ydorus eene vraag opgeeft:

‘Welke zijn de drie dingen die de minne best behoeden?’

...U wel geraecte scone vriendinne’.^*)
‘Vrouwe’, seithi, ‘Venus die godiane
Soe moets hebben lof ende ere’.
Mettien so versuchti sere.

In Venus camere, geloeft das,

+ (1630)

*) Verg. weder den franschen tekst, vs. 1924 vlgg.:

‘Dame’, ce dist le roi, qui gette un souspir,
‘Ainsi le voelle Amour par son gré consentir!’

En la chambre Venus plaine de douee odour,

Ramé de ciprez, entremellé de flour,
Sus les tapis de soie fais a Inde Majour,
Tinrent leur parlement li loial amcour,
Lez II contre les III a joie et a baudour.
Mainte belle demande y ot fait celi jour,
Et u roi qui ne ment ot bel respondéour,
Sage et bien enparlé et vrai entendéour,
Et le Baudrain su sage, si ot bel parléour.
Idorus regarda a la fresche coulour:
‘Dame’, dist le vallet, ‘venue estez au tour,
Or poés demander, bien en avez loisour’.
- ‘Sire’, dist Idorus, ‘volentier m'i atour’. etc.

Dat deze fragmenten behooren tot hetzelfde Hs., waarvan die in den Cassamus (Inl. XV vlgg.) zijn medegedeeld, lijdt bijna geen twijfel, vooral door de vergelijking met het oorspronkelijke. Ik heb daarom gemeend ook hier den franschen tekst bij de door mijn vriend Willems medegedeelde stukken te moeten voegen.
E.V.

[p. 166]

 

Die vol van soeten gore was,

 

Saten met enen bliden sinne ende live

 

Die jonge liede alle vive:

 

Twee jigen drie wasser daer.

135

Menege questie, dats waer,

 

Was dien conine optien dach

 

Gevracht, des hi so hi best mach

 

Berechte, na die verstantnesse mijn.

 

Doen scide die Casseel Baudrijn

140

Tote Ydoruse ende seide nu:

 

‘Joncfrowe, nu behoret u,

 

Vraget dien conine u begeren’.

 

- ‘Here, dat soudic node ontberen’,

 

Seide die wel geracte smale,

145

Ende begonste daer hare tale:

 

‘Here ende vrient, nu berecht mi

 

Wele dat iij dinge si

 

Die de minne hoeden best,

 

Want in mijn herte ie¹⁾ is twest.

140

Bi ure cronen manics u, here...

Het antwoord van Betijs maakt een einde aan het koningsspel.

Daarop volgt de episode van het schaakspel, die het gansche verhaal sluit.

Brussel, Sept. 1870.

1) ie is eene konjektuur; het woord is in het Hs. onleesbaar.