De taal- en letterbode. Jaargang 2

[p. 116]

Nog al iets over ochtend
door J. Beckering Vinckers.

In haar artikel over ochtend verklaart de Red. van 't Woordenboek den gemeenzamen vorm ochend voor echter en oorsponkelijker dan ochtend. Het ontstaan van dit laatste is volgens haar op de volgende wijs in zijn werk gegaan. Uit het Goth. uhtvô ontsproten de Nedl. vormen ochte, uchte, ocht, ucht. Ocht en ucht verliepen in de volkstaal tot ochend, uchend, door 't inschuiven van en, evenals naakt tot nakend, tachtig tot tachentig en boekweiten door boekete heen tot boekende (in boekende gort). Maar naast ochend en uchend, zegt de Red., bleef ook ochte en uchte bestaan, dat ook wel ochten en uchten werd geschreven. Deze verschillende vormen liepen vervolgens dooreen, en ochend en uchend kregen eene t naar de analogie van ochten en uchten, ofschoon zij die t reeds bezaten in de d, die, na 't inlasschen van en in ocht en ucht, uit de t van deze laatste woorden was geboren. Tegen deze wijze van verklaren wordt in de II^de aflevering van den Taal- en letterbode, door een der Redacteurs van dit tijdschrift, Dr. Cosijn, protest aangeteekend. ‘In de eerste plaats’, zegt hij, ‘geloof ik niet dat naakt tot nakend en tachtig tot tachentig overging. Ware dit het geval dan zou er, ik beken het, geen bezwaar zijn aantenemen, dat ook uit ocht een ochend kon ontstaan. Zoolang echter geen tweede voorbeeld van zulk een scheiding en inlassching wordt geleverd, blijft dit bedenkelijk’. Vervolgens betoogt Dr. Cosijn, dat nakend niet uit naakt is gesproten maar uit naket,

[p. 117]

en tachentig niet uit tachtig, maar uit het, waarschijnlijk naar 't model van zeventig en negentig, van een vroeger voorkomend tachtetig gevormd tachtentich. Tachentig uit tachtentig pleit veeleer voor 't ontstaan van ochend uit ochtend door 't uitstooten der t, naar 't voorbeeld van zachjes, luchjes etc. uit zachtjes, luchtjes, etc. Kan dus ochtend niet uit ochend worden afgeleid, dan eischt dat woord een andere verklaring, die Dr. Cosijn aldus tracht te leveren: ‘Kiliaens ochten, uchten uit ochte, uchte staat volkomen gelijk met toren, jongen, vasten, uit torre, jonge, vaste. De n nu moest in 't Hollandsch dialect of wegvallen of door een tongletter worden gesteund. En dit laatste heeft en hier (d.i. in ochtend voor ochten) en elders plaats gehad. Ik wijs alleen op iemand, niemand, ergent, nergent voor ieman, nieman, ergen, nergen’. Buitendien acht Dr. C. het waarschijnlijk, dat de analogie van avond, 't welk zoo dikwijls met ochtend verbonden wordt, op den vorm van dit laatste woord van invloed is geweest.

De redeneering waardoor Dr. Cosijn de onjuistheid van de verklaring der Red. tracht te betoogen, schoon in een enkele bijzonderheid minder klemmend¹⁾, komt mij in 't algemeen wel gegrond voor, doch ook zijne afleiding van ochtend is niet geheel bevredigend. Zijn de analogische voorbeelden door de Red. gebezigd om het ontstaan van ochtend te verklaren op de keper beschouwd onjuist, de door Dr. Cosijn tot hetzelfde doel bijgebragte modellen zijn ook niet in den haak.²⁾ Doch het grootste bezwaar, dat ik tegen beider betoog heb, is dit, dat de vormen ochten, uchten, waarvan zoowel de Red. als Dr. Cosijn zich ter verklaring van 't ontstaan van ochtend uit uchte bedienen, op de door hen bedoelde wijze, d.i. als nominatieve wisselvormen van ochte, uchte, woorden zijn van een hoogst twijfelachtig bestaan. In den mij ten dienste staanden Kilianus auctus van 't jaar 1642 vind ik alleen: ochten-maal; nochten-mael en 's ochtens; voorts: nuchte, nuchten, nuchtens, deze drie enkel bijwoordelijk = mane d.i. 's morgensvroeg; en vervolgens morgen nuchten en nuchtenstondt. Anders niets. Ochten komt dus bij Kiliaen wel voor, maar enkel als lid van een zamenstelling of in een bijwoordelijke uitdrukking.³⁾

1) Minder klemmend is Dr. Cosijn's betoog, dat nakend niet uit naakt is geboren, maar uit naket: want, alles wel beschouwd, is het noch uit 't een ontstaan noch uit 't andere. Het behandelde woord komt namelijk reeds zeer vroeg onder tweederlei gedaante voor. 't Ofri b.v. bezigt niet alleen nakad (naket) maar ook naken. Zoo staat in 't Westerl landrecht 254, 51: als ma siucht anne mon and ene frouwe bede naket togadere; maar 440, 18: da nakena Fresen = de naakte Friezen, en 440 27: alle naken Fresen. 't Nfri. heeft nog neaken, 't Noordfri. naken, nacken en nackt; en 't On. wel naktr, nöktr, nökeidr, maar tevens nakinn (nn uit nr), dat in 't Zweedsch (naken) en in 't Deensch (nögen) uitsluitend in gebruik is gebleven. De vorm naken is ouder dan nakend, is dus niet door 't wegvallen der d uit nakend, noch door 't inschuiven van n uit naked gesproten, maar het is de volkomen regelmatig verschoven Duitsche vorm van het Sankr. nagnâ.
Nakend, de vooral in onze noordelijke provinciën gebruikelijke vorm, is dus door 't zoo geliefkoosd versterken van een n door een tongletter uit naken ontstaan, even als het veelvuldig gebezigde dronkend uit dronken. Men dient met deze inschuivingstheorie in de Duitsche talen wat omzigtig te zijn. Vergelijkt men b.v. het Ohd. samant, Mhd. en Mnl. sament met Goth samath (ἐπὶτὸ αὐτό) Ags. samod of samed, dan zou men licht aan 't inschuiven eener n in bovenstaande vormen denken; doch zien we dat 't Goth. ook samana, 't Ags. ook saman en te Mnl. ook samen bezit, dan wordt het waarschijnlijker dat samant en sament door 't aanhechten dier geliefkoosde tongletter in de wereld zijn gekomen, evenals het Mnl. sident uit siden (Ags. sidhdhan of sîdhan), Mhd. nebend uit neben, zwischent uit zwischen; vollend(s) uit vollen, wilend Nhd. weiland, uit den dat. mv. wîlen, Nnl. wijlen; en ons ten uwent, ten onzent etc. uit ten uwen, ten onzen; ten jouwent bij Bredero reeds in 't Moortje:
‘Alle dommelicke sondachs so waren wij tot jouwent op de warme ketel.’

2) Dat de nom. enk. vasten door 't aanhechten eener n uit het vrouwelijke vaste, Ohd vasta, is voortgekomen, mag men betwijfelen. Het gewone lot van dusdanige Mnl. woorden op e was - tenzij ze op de uitgingen (als bode, linde) of zulk een bijzondere geschiedenis hadden als uchte - dat ze de e lieten vallen. De nominatief enk. vasten laat zich dan ook, geheel ongedwongen en volkomen in overeenstemming met de phonetische wetten die de Nederl. taal beheerschen, verklaren. Vasten staat volkomen gelijk met woorden als keuken, keten, reden, die geenzins door 't aanhechten eener n, maar door 't wegwerpen eener e zijn ontstaan. Gelijk keuken, keten en reden vroeger cokene ('t fragm. van 't Nevelingenlied), ketene en redene (Ohd. redina) waren, zoo was vasten vroeger vastene, dat Kiliaan nog heeft en welks vollere vorm fastunnia ettelijke keeren in den Heliand voorkomt, gelijk de, evenals in 't Ndl., verkorte vorm faesten in 't Ags. Wel beteekent fastunnea, evenals 't Ags. faesten en 't onz Goth fastubni, meer ‘het vasten’ dan ‘vastentijd’, (in welken laatsten zin vooral vasta gebruikt werd), maar vastene bij Kiliaan heeft beide beteekenissen.
De vergelijking van uchten met toren is ook niet volkomen in orde.
Ook al bestaat er werkelijk een nominatief uchten naast uchte, dan zal men nog niet kunnen zeggen, dat zoodanig uchten gelijk staat met toren naast 't Mnl. torre (of tor). Immers, uchte is zwak en de n van uchten zou blijkens het in den text verhandelde altijd van een anderen aard zijn dan die van toren; want torre is sterk, niet alleen in 't Mnl., maar ook in al de verwante taaltakken en in alle verschillende gedaanten, waaronder het voorkomt, zoowel het Ohd. vrouwelijke turri, turre, als het manuelijke Ags. torr. De vorm op n bestond ook reeds lang voor dat er van een Mnl. torre sprake is. Immers lezen we in de zoogenaamde Karolingische Psalmen, Ps. 60. vs. 4: tha leidôs mî, wanda gedân bist tô-hopa mîn, turn sterke, fan antseeine fiandis = gij leiddet mij, want gij geworden zijt mijn toeverlaat, toren van sterkte, van 't aanschijn des vijands. Ook in 't Oudn. is 't woord turn en dus reeds met de n voorzien, waarmee het zich ook in 't Mhd., doch reeds wisselend met m, vertoont. Ook 't Litauisch heeft tôrnis; misschien uit het Duitsch overgenomen. De in alle verwante taaltakken onveranderd, voorkomende t bewijst, dat alle de vergchillende vormen (ook 't Ohd. urrea?) afkomstig zijn van 't Lat. turris of 't Grieksch τύρῥις (of onder τύρσις bij Pindarus). Honierus kent dit woord niet: hij gebruikt πύργος. 't Is zeker een der vroegst overgenomen woorden, want reeds zeer vroeg maakten de Germanen en Belgen met de Romeinsche torens kennis. (Zie Caes. B.G. II cap. XII). Ook met Dr. Cosijn's verklaring van de d in ochtend als een eigenaardigheid van 't Hollandsch dialect, kan ik mij niet vereenigen
Heeft ochtend de slot-d niet aan zijn veelvuldig verkeer met avond te danken, dan is 't zeker geen Hollandsche noodzakelijkheid die ze haar bezorgde (morgen bleef morgen zonder Hollandsche d-stut), maar veeleer een Nederlandsche, ja algemeen Duitsche hebbelijkheid om de slot-n door een tongletter te dekken. Iemand en niemand hoort men niet alleen in Holland, maar door gansch Nederland, ja Duitschland; en het Deensche Mand en Qvinde = man en kwene (d.i. vrouw, Goth. Qino) hebben hun d aan diezelfde neiging te danken Zooals gezegd is, vindt men uchtend reeds bij Hooft: en in zijne en Bredero's nabootsingen van 't Hollandsch volksdialect komen nog weinig sporen van 't wegvallen der slot-n voor; integendeel vertoont zich in den Spaanschen Brabander in 't gesprek der knikkerende jongens, dit laatste woord reeds met de n: ‘Komt jongen langt me je hoedt,’ zegt Joosje tegen Contant, en later: ‘O bloet dat sen vlocken barckman, die jongen, die kan schieten.’ Dat jongen voor jonge zullen we ook wel aan een vergissing of aan ingenomenheid met het meer klinkende van den verbogen n-vorm te danken hebben. Ook afkeer van den hiatus zal, toen men 't gevoel voor het onderscheid tusschen verbogen en onverbogen vormen begon kwijt te raken, menige n hebben gezet, waar zij niet behoorde. Van daar denkelijk bij Jan Luyken: ‘Dit wou den goeden Hemel wreeken’, en: ‘dat den Hemel uwe boosheijd straf’; van daar het bij varenslieden zoo gebruikelijke den Ouwe of den Ouwen, waarmee ze den kapitein bestempelen, ook al telt hij pas 25 jaar.
Niet onaardig geeft Kiliaan, die jonge niet jongen kent, als mominatief voor le dernier jour ... uytersten oft jongsten dagh.
Dat dekken der slot-n door een tongletter schijnt al een heel oude Duitsche liefhebberij te zijn: want de d van hond is, blijkens de Skr., Gr. en Lat. vormen çvan, ϰυον-, can -, een Duitsch toevoegsel, waarmee dit woord reeds circa 360 n. Chr. versierd was De oude Friezen zeiden ook hund, maar hunne nazaten hebben die d weer laten zakken; als deze iemand op een plaats zien, waar bij niet behoort, roepen ze: 'n huwn in de tsjerke!

3) Reeds in de vroegste tijden schijnt het gebruik van uhte, in de Nederduitsche tongvallen, behalve in zamenstellingen en bijw. uitdrukkingen, zeer beperkt te zijn geweest. In 't Ags. komt het zelden anders dan adverbiaal of als lid van een compositum voor; in den Hêliand enkel adverbiaal; in de Oudnederduitsche (Karloingische) psalmen zal men 't nergens aantreflen; evenmin in Oudfriesche oorkonden. Ook 't Nieuwfriesch kent het niet; de Groningers evenmin, en de Drenten denkelijk ook niet. En of het in Nederduitschland erg in zwang is mag men betwijfelen. Een hier woonachtige, uit Osnabruck afkomstige, familie heeft het in die streken nooit gehoord. Schambach heeft het in zijn Göttingisch-Grubenhagensches Idiotion ook niet; wel mormorgen, mermorgeu en momorgen d.i. mornemorgen voor morgenochtend, evenals 't Engelsch to morrow-morning. De Groningers zeggen hiervoor mörgen vroug, de Friezen morn froeg, de Zutsenaren morgen vrog (o als in dom), doch de Overijsselaars gemeenlijk morgenochtend. In 't Bremer Idiotion wordt het, blijkens 't artickel ochtend in 't Woordenboek, gevonden; ook Thieme heeft het in zijn Duitsch-Engelsch Woordenboek opgenomen, doch die heeft wel meer in onbruik geraakte woorden. Zeker is 't, dat het in 't Nhd. evenmin gebezigd wordt als in 't Engelsch. Ook het Deensch schijnt het niet meer te kennen; het Zweedsch daarentegen heeft niet alleen, in overeenstemming met het Oudn., otta vrouwelijk, maar ook, merkwaardig genoeg, otte mannelijk; voorts verscheiden zamenstellingen met dit woord.

[p. 118]

Van nominatieven geen zweem; en men kan dus bezwaarlijk spreken van Kiliaensche vormen ochten, uchten voor uchte, ochte, die volkomen gelijk staan met de nominatieven toren, vasten en jongen, respectievelijk voor torre, vaste en jonge. De omstandigheid, dat Kiliaan ochten niet anders dan in zamenstellingen of bijwoordelijke uitdrukkingen opgeeft, is zeer opmerkelijk. Zij is, dunkt mij, een overtuigend bewijs, dat in den tijd, toen hij zijn glossarium zamenstelde, geen nominatief ochten in gebruik was. En of zoodanige nominatief ooit voor Kiliaans tijd heeft bestaan, dat is hoogst twijfelachtig. Dr. Eelco Verwijs, door mij op dit punt geraadpleegd, verklaart in zijne mij met groote welwillendheid verstrekte inlichting, dat hij zich van zoodanigen nominatief ochten voor 't oogenblik geen voorbeeld herinnert.

Het bestaan van zulk een nominatief in vroegeren tijd is dan ook, schoon niet onmogelijk, toch hoogst onwaarschijnlijk. En zoolang van dit bestaan niet blijkt, kan men bij 't onderzoek naar den oorsprong van het thans gebruikelijke ochtend natuurlijk van een nominatief ochten, uchten, wisselvorm van ochte, uchte, geenszins gebruik maken. We dienen ons dus ter verklaring van dien oorsprong uitsluitend te houden aan 't geen werkelijk bestaat, d.i. aan de zamenstellingen en bijwoordelijke uitdrukkingen, die bij Kiliaan en elders voorkomen. Gelukkig zijn deze hulpmiddelen ter bereiking van ons doel ook volkomen voldoende. Een aandachtige beschouwing van die bij den Duffelaar en elders aanwezige vormen zal ons het ontstaan van het tegenwoordige mannelijke woord ochtend, daar twijfel ik niet aan, zoo klaar maken als de dag. Ik onderstreep dat mannelijk met een dubbele streep, om daardoor de aandacht te vestigen op een gewigtige bijzonderheid van ons vraagstuk, die, naar 't schijnt, zoo wel door de Red. als door Dr. Cosijn over 't hoofd is gezien. Wij hebben hier namelijk niet enkel de vraag te beantwoorden: hoe is het vroegere uchte in het tegenwoordige uchtend overgegaan? maar: hoe is uit het oorspronkelijk vrouwelijke uchte het thans gebruikelijke mannelijke uchtend in de wereld gekomen?

Het onderzoek, dat tot de beantwoording dezer vraag moet leiden, kunnen we niet beter beginnen dan door eens op te diepen,

[p. 119]

hoe dat oude vrouwelijke uchte (welks vroeger bestaan, schoon door geen voorbeeld gestaafd, toch door de bestaande vormen er van boven alle bedenking verheven is) in die zamenstelling ochtenmaal, en in 's ochtens, nuchten en nuchtenstondt aan die sluit-n is gekomen. En in dit werk zullen we 't best slagen, zoo wij eens nagaan, hoe zich ons woord al zoo in de oudste gedenkstukken der verwante talen vertoont. Het oudste voorbeeld levert ons de Gothische bijbelvertaling, Marc. I, 35: ‘Jah uchtvon usstandans usiddja,’ ter vertaling van Καὶ πρωὶ ἔννυχεν ἀναστὰς ὠξῆλϑε = En vroeg diep in den nacht opgestaan zijnde, ging hij uit. Voorts vinden we in 't Ags. bij Caedmon 294, 2: This väs on uhtan eal geworden aer dagrêde = Dit was in den uchtend al geworden, voor den dageraad; en Beovulf 126:

Thâ väs on uhtan mid aerdage

Grendles gûdhcräft gomum undyrne =

Toen was in den uchtend met 't vroege dagen

Grindels strijdkracht den mannen onthuld;

ook nog Leg. Eccles. 24:

Gehyran on uhtan thone uhtsang = Te hooren in den uchtend den uchtendzang; en in 't Oudsaks. van den Hêliand vs. 3419:

Thuo samnôdun managa

wêros an is wîngardon, ende hie im werk bifalah

Adro an uhton =

Doe verzamelden zich menige

Mannen in zijn wijngaarde(n) en hij hun werk beval

Vroeg in den ochtend.

Ook in de Oudhoogd. vertaling der Psalmen door Nôtkêr moet dit woord herhaaldelijk zoo adverbiaal voorkomen.

Met dit moet voorkomen had ik den lezer moeten afschepen, zoo Dr. Eelco Verwijs zich niet over ons had erbarmd en zich de moeite had getroost de hier volgende plaatsen voor mij uit Nôtkêr overteschrijven:

Ps. 29, 6:	‘Aber ze uohton chumet diu frewi.
Ps. 62, 2:	Got Got miner ih wachen in uoton (sic) ze dir’.
7:	‘Ube ih din irhugeta in rauwon so gedencho ih dannan din ouh in ouhtun’. (sic)

[p. 120]

62, 7:	‘Hier singet der Propheta passionen Domini, umbe den antfang dere nuhton’. (sic)
Ps. 62, 7:	‘Humilitas in prosperis (mezmuoti in framspuote) ketuot mih ze dero uohtun hugen, daz chit ze werche, wanda inuohtun ist werches zit’.
Ps. 56, 9:	‘In uohtun irstuont psalterium unde cithara, daz ist Corpus dominicum.
Ps. 107, 2:	In uohtun irstan ih.
Ps. 129, 6:	Fone dero uohtun unz ze naht kedingta ih an minen truhtenen.
Ps. 118, 148:	Miniu ougen furefuoren dia uohtun, unde furewacheton sia ze dir. Welichiu ist diu uohta? Ane do dien begonda tagen, die in umbra mortis sazen’.

En eindelijk wijst Dr. Eelco Verwijs me nog in Grein's Bibld. Ags. Poezie 1. 238 op vs. 8. van den Zwerver:

Oft ic sceolde âna uhtna gehvylce mîne ceare cridhan.

Dikwijls moest ik eenzaam der ochtenden elk (= op elken ochtend) mijne zorgen klagen.

Wat blijkt nu uit alle bovenstaande Gothische, Angelsaksische, Oudsaksische en Oudhoogduitsche voorbeelden? Dat ons woord overal, behalve op één Oudhd. plaats, die n bevat, wier aard wij in ochten-maal en 's ochtens tot zekerheid wenschen te brengen.

En als we nu in 't oog houden, dat die ééne vorm zonder n de nominatief enk., d.i. de onverbogen vorm is, terwijl al de andere verbogen zijn, dan zien we, dat we hier te doen hebben met een zoogenaamd zwak vrouwelijk substantief, dat in de verschillende verwante taaltakken en in 't Middennederlandsch aldus werd verbogen:

Enk.	Goth.	Osak.	Ags.	Ohd.	On.	Mndl.
Nom.	uhtvô^4)	uhta	uhte	uhtâ	ôtta^5)	uchte
Gem.	uhtvôns	uhtûn	uhtan	uhtûn	ôttu	uchten
Dat.	uhtvôn	uhtûn	uhtan	uhtûn	ôttu	uchten
Acc.	uhtvôn	thtûn	uhtan	uhtûn	ôttu	uchte
Mv.
Nom.	uhtvôns	uhtûn	uhtan	uhtûn	ôttur	uchten
Gen.	uhtvônô	uhtônô	uht(e)na	uhtônô	ôttna	uchten

4) Die v in uhtvô zal wel een Gothische eigenaardigheid zijn, die deze tongval wel meer vertoont, bijv in bandvo = een teeken; gatvo (Deensch gade) = straat, en vahtvo, alle drie zwak en vrouwelijk eveaals uhtvo; terwijl naast vahtvó het Ohd. vahta staat evenals naast uhtvó 't Ohd. uhtvâ. Ook hierin is dit Goth. uhtvo merkwaardig, dat de u voor de h niet, zooals gewoonlijk, in au is overgegaan; waaruit men wel vermoedt, dat die u lang was; welk vermoeden men bevestigd acht door Nôthêr's uohta. Doch dit bewijst niets, aangezien N. wel meer uo schrijft in plaats van een ontwijfelbaar korte o (u) b.v. in uohso voor ohso, Goth. auhso, Doch de aard dier Gothische u's eischt een opzettelijke behandeling.

5) De ô in 't On. ôtta is de gewone verlenging der u bij 't wegvallen of assimileeren eener h, ook voorkomnede in drôtt naast Ags. dryht (drost); sôtt naast 't Goth. sauhts Nedl. zucht (in waterzucht etc.) nôtt naast nacht. etc.

[p. 121]

Dat.	uhtvôm	uhtûn	uhtum	uhtôm	ôttum	uchten
Acc.	uhtvôns	uhtûn	uhtan	uhtûn	ôttur	uchten.

En als we ons nu herinneren, dat, zooals Grimm D.G. 1² 709 het uitdrukt, in der zusammensetzung und im adverb sich oft das alte schwache genitiv-n erhalten hat, terwijl die anders reeds lang afgesleten was, dan wordt het ons duidelijk, dat de sluit-n in het ochten van ochten-maal, de door de zamenstelling bewaarde n is, die een zwak substantief vroeger in alle naamvallen, behalve in N. en V. enk. en D. mv., bevatte; zoodat ochtenmaal een zoogenaamde oneigenlijke zamenstelling is, d.i. een verbinding van den gen. enk. van uchte of ochte met het subst. maal.⁶⁾ Ochten staat dus in dezen volkomen gelijk, niet met toren, vasten of jongen, maar met vrouwen in vrouwen-dag = Mariae lichtmis. Uit het boven bijgebragte wordt het nu ook zeer natuurlijk, als er in Oudnederlandsche geschriften geen nominatief sing. ochten of uchten wordt gevonden. Immers hadden de n-stammen die n reeds in de oudste ons bewaarde gedenkstukken der Duitsche taaltakken in den nominatief enk. spoorloos verloren, en eerst zeer laat hebben vele Hoogduitsche mannelijke, niet vrouwelijke, zelfst. nw. die n, ten gevolge van een vergissing, weer aangenomen.

Ochten in ochten-maal is dan nu wel verklaard; dat is een oude genitief: maar hoe zit het met de n der overige Kiliaansche Gothische, Angel- en Oudsaksische en Oudhoogduitsche voorbeelden?

Die vraag valt nu, wat de vormen der verwanten talen betreft, zeer gemakkelijk te beantwoorden.

In 't Gothisch werden genitief en datief wel zonder voorzetsel als tijd bepalingen gebezigd, en uhtvon is dus eenvoudig een adverbiale genitief naar 't model van nahts en dagis, of een datief als vintran = in den winter. In al de door mij aangevoerde voorbeelden uit het Ags. en Ouds. staan uhlan en uhtun of uhton in den door 't voorzetsel an (on) geregeerden datief of accusatief; want deze preposite regeert in die talen bij tijduitdrukkingen, zonder merkbaar verschil van beteekenis, nu eens dezen dan genen naamval.⁷⁾ In de mij door Dr. Eelco Verwijs aan de hand gedane plaats uit, De zwerver' staat uhtna in den

6) De zamenstelling ochten-maal is niet van den oudsten stempel; de oudste composita van dit woord waren alle, zooals trouwens gewoonlijk bij die ouden van dagen het geval is, echt of eigenlijk, blijkens de Ags. uhtgebed, uhtsang, uhttîd, de Ohd. uhtî-sang, uhto-sterno en 't On. ôttu- söngr. Merkwaardig is het lengteteeken op ûhtô-sterno in de Ohd. vertaling van Boëthius de Consolatione philosophiae 221.

7) Immers moest men al weinig onderscheid tusschen deze naamvallen voelen om, zooals in Adrianus en Ritheus gebeurt, te kunnen schrijven: On thone daeg (acc) he wäs aer gesceapen, and on tham daege (dat) he eft geswealt.
op dien dag was hij vroeger geschapen, en op dien dag stierf hij later.
Evenzoo: Job ârâs on tham eahtodan dage, on oerne metigen. Job verrees op den 8^sten dag, in den vroegen morgen.

[p. 122]

van gehvylce afhangenden gen. plur.; en in de Oudhoogduitsche voorbeelden, van de zelfde hand afkomstig, treffen we ons woord toevallig in alle 4 naamvallen van het enkelvoud aan.

In de aanmerking op 118, 148 staat	de nom. diu uohta;
in 21.1	de gen. der uohtun;
elders de door fone, in of ze gereg.	dat. dero uohtun;
en weer in 118, 148.	de acc. dia úohtun.

Maar nu de sluit-n van dat Kiliaansche nuchten, hoe is het daarmee gelegen? En is het wel zeker, dat in nuchten hetzelfde woord zit als in uchten? Zoo ja, hoe komt dat woord aan zijn eerste n? Om op deze vragen behoorlijk bescheid te geven, zal het 't raadzaamst zijn, dat we de laatstgedane 't eerst trachten te beantwoorden; want de sluit-n staat met de n aan 't begin van nuchten in zulk een naauw verband, dat in de verklaring van deze die van gene ligt opgesloten. Hebben we dus den oorsprong dier prothetische n van nuchten behoorlijk in 't licht gesteld, dan is daardoor tevens de aard der slot-n van dat woord volkomen verklaard. Van waar heeft dan nuchten die prothetische n? Om dit duidelijk te maken herinneren we, dat proklitieken (d.i. zoodanige woordjes die, zonder eigenlijke voorvoegsels te zijn, toch met 't hun volgend woord zoo naauw zijn verbonden dat ze daar als 't ware op leunen), dat zoodanige proklitieken door toonloosheid en snelheid van uitspraak zeer dikwijls onder een geslonken gedaante aan dit volgend woord blijven hangen; een verschijnsel dat door Engelsche taalkenners niet ongepast error of division d.i. een vergissing in de verdeeling wordt genoemd, en dat een sterk sprekend bewijs is, hoe weinig onbeschaafde sprekers eigenlijk weten wat ze doen.

Door deze vergissing zijn te Zwartsluis nemmer en narm geboren uit den emmer, den arm; zoo denkelijk in 't Mndl. naernst, nerenst, naerst uit in aernst, in erenst: zoo is ongetwijfeld teven of teffen (later tevens of teffens) ontstaan uit te even of te effen; zoo neven of neffen (later nevens, neffens) uit en even en effen. In Nederlandsche geschriften treffen we reeds vroeg dergelijke versmeltingen aan, maar daaronder is er geen meer geschikt om ons ten aanzien van nuchten op het rechte spoor te brengen, dan

[p. 123]

het bij Maerlant 1.137 en bij Melis Stoke 3,389 voorkomende navonds = des avonds, en dat, volgens Grimm D.G. 111, 131, evenzoo uit en avond is geboren als nevens uit en even. En deze verklaring van Grimm is ook volkomen juist. Doch waaruit is dat en vòòr avond gesproten? Raadplegen we de boven opgegeven Oudhd. voorbeelden, dan zouden we tot het besluit komen, dat de proklitiek en uit in is voortgekomen; gaan we echter op de Angelsaksische en Ouds. d.i. Nederduitsche uitdrukkingen af, dan zullen we zeker op het vermoeden komen, dat de oorsprong van dat Nederlandsche en in een vroeger an is gelegen.⁸⁾ En dit vermoeden zal bij nader onderzoek wel bevestigd worden: want het zal blijken, dat het voorzetsel an vroeger in Nederduitsche taaltakken bij adverbiale tijduitdrukkingen, waarin we nu veelal op, in of een genitief bezigen, een even geliefkoosde partikel was als, blijkens de bovenaangevoerde plaatsen uit Nôtkêr, de prepositie in, bij dergelijke betrekking, onder de Oudhoogduitschers. Zoo lezen we in de Oudnederduitsche Psalmvertaling:

Ps. LIV, 18:	An âvont inde an morgan inde an mitdon dage = 's avonds ende 's morgens ende 's middags.
Ps. LIX, 17:	Ik eft singan sal sterke thîna inde mendan sal an morgan ginâthê thîna; wanda thu gidán bis anfenger mîn inde fluht mîn an dage arbeithis mînis = Ik echter zingen zal uwe sterkte en roemen 's morgens in uwe genade; want gij zijt geworden mijn beschermer en mijn toevlugt in den dag mijns noods.
Ps. LXX, 9:	Ne forwirp mi an tîde eldî = verwerp mij niet in den tijd mijns ouderdoms.

Verder lees ik in een fragment van een Oudnd. vertaling eener homilie van Beda Venerabilis: Sô wat sô wî an allemo demo gêra vergômelôsen = Al wat wij in 't geheele jaar veronachtzamen.

Ook vind ik nog in een oorkonde uit de 9^e of 10^e eeuw van 't stift Freckenhorst (bij Warendorf in 't Munstersche): ‘an dero vaston = in de vasten’.

Voorts in een biecht afkomstig uit de 9^e eeuw: Sô an dag sô

8) Ook het en waaruit de n van nevens is overgebleven zal wel uit an niet uit in, zijn gesproten. Bezigt het Ohd ineben, het Nederduitsch gebruikt an, 't Ags. on efn adverbiaal, doch 't Os. van den Hêliand an ebhan als voorzetsel, vs. 1150: an ebhan Galilco-land, vs. 2234 an ebhan Galilea-land = naast of bij het land Galilea.

[p. 124]

an nahta, sô an hwilikaru tîdi sô it wâri = 't zij bij dag, 't zij bij nacht, of op welken tijd het ook ware. In 't Ouds. van den Hêliand, met den datief: an odhrun dage = 's anderen daags; an êrdagen = in vroeger dagen; an twêmgêran = in (gedurende) twee jaren, etc.; met den acc. zonder veel verschil van beteekenis: an âband = op, tegen den avond; an dia elliftun tîd = ter elfder ure; an middean dag = op den middag etc. etc. Ook in de Goth. fragmenten vinden we: ana midjai dulth, = in medio festo = in of op 't midden van het feest; en ana dag = in die = des daags = per dag. En is niet bij onze Hoog- en Nederduitsche buren, nog heden ten dage, an een in adverbiale tijdbepalingen zeer gebruikelijk voorzetsel?

En leeft het in 't Ags. in dezelfde betrekking zoo gebruikelijke an (in) niet nog heden ten dage voort in 't Engelsche on sunday, on weekdays, o'clock (uit on clock)?

Bij een zoo veelvuldig gebruik van de partikel an in tijdbepalingen onder onze naaste taalverwanten laat het zich verwachten, dat zij ook op Nederlandschen bodem geen vreemdeling zal zijn. En in deze verwachting worden we dan ook, bij nader onderzoek, niet teleurgesteld.

In Oudfriesche wetten is an (of zijne wijzigingen oen, en of in,⁹⁾ een of a) in adverbiale tijduitdrukkingen van een uitgebreid gebruik. Zoo lezen we in 't zoogenaamd Westerlauwersche of Oudfriesche Landrecht:

413, 19:	dat hyo an moerne opstoed = dat zij 's morgens opstond.
406, 19:	al deer een strijd is opheven een ontijd:

an paschamorn, an pinksteramoern, ende an Christes moern. Als er een strijd is aangeheven bij ontijd: op paaschmorgen, op pinkstermorgen, en op kersmorgen.

407, 25:

da prester skihna iowe tria offer: een an Christesmoern, een oder oen paeschamoern, dat tredde oen pinksteramoern: den priester zal men geven drie offers: een op kersmorgen, een ander op paaschmorgen, het derde op pinkstermorgen.

9) En klinkt in den Frieschen mond licht als in; zenden spreken velen als sinden uit.

[p. 125]

19, 3:	Suudwirth naet fora, soe hya een (=an) ionde weer mogen comma oen den owirra = Zuidwaarts niet verder dan (zoodat) zij 's avonds weer kunnen komen aan den oever.
449, 22:	an dera tredda tid des deegs = op de derde ure des dags.
408, 1:	an goede monendei = op goeden maandag.
408, 2:	an hwita tornsdei = op witten donderdag. In 't Broekmer handschrift:
169, 19:	Kempa skilma a sunna ewinda Kampen zal men op zonnekeer (als de zon keert). En eindelijk in 't Emsegoer handschrift:
99, 3:	Theth tha Fresa gader come enes a iera to upstellesbame a tyesdei anda thera pinkstera wika = dat de Friezen te gader komen eens in 't jaar bij den opstalsboom op dingsdag in de pinksterweek.

Doch niet alleen in Oudfriesche oorkonden komt dat voorzetsel an, en in dusdanige adverbiale tijd bepalingen voor; er bestaan ontwijfelbare bewijzen dat het ook in de overige Nederlandsche gewesten werd, ja nog dagelijks wordt gebezigd. Van het bedoelde gebruik dezer praepositie in vroegere dagen vinden we in de bloemlezing uit Middennederlandsche dichters, bijeen verzameld door Dr. Eelco Verwijs, een zoo gepast voorbeeld als we maar kunnen wenschen. In 't eerste deel pag. 102 vs. 503 ssqq lezen we:

Si saten

Met mi ter taflen ende aten

En witten donderdage.

Dit ‘en witten donderdage’ komt woord voor woord overeen met het boven bijgebragte Oudfriesche ‘an hwita tornsdei.’ Dit is zeker een vol dingend bewijs dat de partikel en werkelijk door toonloosheid verzwakt is uit an, welk an in zijn onverzwakte gedaante ook wel in oude geschriften voorkomt. Zoo lezen we in de Fragmenten van Oud- en Middennederlandsche poezij en proza medegedeeld door Mr. L.Ph.C. van den Bergh op pag. 119;

Ay vrouwe, seiti, dat ik u saeh

Heden an desen dach etc.

[p. 126]

En in 't Woordb. der Nedl. taal worden onder de praepositie aan nom. 17, de volgende voorbeelden aangetroffen: Aan den zevensten dach sal den Heere een feest zijn. Exod. 13, 6. - Ende het is geschied aen den tweeden nacht. 4. Esdre 5, 16. Om aen den Jonexten dach te richten alle voleken.

Z. Nacht ged. 3, 54. en eindelijk de welbekende regel uit Ev. Gez. 180, 5.

Eens, aan den avond van mijn leven;

terwijl de Red. haar artikel over aan in tijdbepalingen besluit met de opmerking, dat het gebruik van dit voorzetsel in dusdanige uitdrukkingen begint te verouderen en alleen in ‘morgen aan den dag’ voor morgen zonder uitstel nog zeer gebruikelijk is. Wat de Redactie hier van het verouderen dezer praepositie in tijdbepalingen zegt is alleen wat den onverzwakten vorm aangaat volkomen juist; want in een geslonken gedaante wordt zij in alle hoeken des lands nog dagelijks bestendig gebezigd. Immers kan het na al het aangevoerde aan geen redelijken twijfel onderhevig zijn, of in uitdrukkingen als: ‘Ik kom 'n zondag; hij vertrekt 'n maandag,’ is die 'n een overblijfsel van dat en dat, uit an geboren, boven in ‘en witten donderdage’ verzwakt maar overigens ongeschonden, en in an hwita tornsdei' alsmede in een menigte andere uitdrukkingen geheel onverzwakt en ongeschonden werd aangetroffen.¹⁰⁾ Dus staat 'n zondag voor en of ouder an zondag, zoodat dit volkomen overeenstemt met het Engelsche ‘on sunday’ en het Hoogd. ‘am Sontag,’ behalve dat in dit am de praep. an met het bep. lidwoord is versmolten; een verschijnsel, dat in het toenemend gebruik van het vroeger minder scheutig gebezigde artikel zijn verklaring vindt, en zich ook in de bovenbijgebragte Nederlandsche voorbeelden vertoont.

En nu zijn we waar we wilden wezen: want nu zal ieder zelf wel inzien, dat nuchten even zoo uit en uchten is geboren als 'n zondag uit en zondag, als navond uit en avond, neven of neffen uit en even of en effen; en dat nuchten, navond en neven, toen zij in hunne zamenstellende deelen niet meer werden begrepen, gelijk zoovele bijwoordelijke uitdrukkingen, met die geliefkoosde per fas et nefas overal bijgehaalde, adverbiale s werden voorzien,

10) Ongeletterden schrijven veel ‘ik kom een zondag’ voor ‘'n zondag, daar ze, heel natuurlijk, deze 'n gelijkstellen met die van ‘'n boek’, ‘'n paard etc. Het Oudfri. ‘een ontid’ voor ‘an ontîd’ leeft misschien reeds aan deze verwarring van 't voorzetsel met het lidw, zijn ontstaan te danken

[p. 127]

en dus in nuchtens, navonds en nevens overgingen. Is de uitdrukking nuchten uit en uchten geboren, dan is ook de vraag naar den oorsprong der sluit-n in nuchten door het bovenverhandelde reeds beantwoord. Want ieder aandachtig lezer heeft zeker reeds bij zich zelven gezegd, dat en uchten volkomen gelijk staat met het boven in verscheiden voorbeelden aangehaalde Ags. an uhtan of Osaks. an uhtûn. De sluit-n in nuchten is dus de n van den datief enk. van het zwakke vrouw. subst. uchte, geregeerd door 't voorzetsel en, vroeger an.

Maar hoe laat zich nu uit dezen adverbialen datief van het oude vrouwelijke uchte het ontstaan van het thans gebruikelijke mannelijke uchtend (ochtend) verklaren? Doodeenvoudig op de volgende wijze. Toen men eens nuchten, omdat men 't niet meer begreep, in nuchtens had veranderd, kwam men, zoo als 't gaat, van de eene dwaling tot de andere en begon - denkelijk verleid door de analogie van 's morgens, 's avonds, 's daags en 's nachts - ook 's nuchtens te gebruiken. Ja, men ging ('t zij, zooals Dr. Cosijn gist, naar 't model van avond,¹¹⁾ 't zij ten gevolge van de aan de Duitsche taaltakken eigene neiging om een sluit-n door een tongletter te versterken), niet alleen 's nuchtens maar zelfs 's nuchtents en 's nuchtends bezigen. Intusschen bestond uchten nog altijd in uchten- maal uehten- stond en andere zamenstellingen; en 't was dus zeer natuurlijk, dat men naast 's nuchtens, 's nuchtends of 's nuchtens ook wel 's uchtens gebruikte. Zegt Jan van Brabant in zijn door Dr. Eelco Verwijs, Bloemlezing III, 126 vs. 9., medegedeeld gedicht:

Al den dach.

Van nuchtens toter respertijt,

in een mij door Dr. Eelco Verwijs aangewezen plaats uit Willem van Hillegaersberch (van den sacrementen vs. 254.) bl. 177, heet het:

Sanderdachs des uchtens vroeg,

en ook Kiliaan geeft 's ochtens; terwijl Hooft (zie Woordenboek der N.T. onder ochtend) nu eens des nuchtens en dan weer 's nuchtends of 's nuchtents bezigt.¹²⁾ Toen het echter eens zoover was gekomen, toen was ook het oogenblik verschenen, dat het, behalve in zamenstellingen en bijwoordelijke uitdrukkingen,

11) Is ochtend werkelijk een nabootsing van avond, dan vindt het een waardigen tegenhanger in 't Engelsche morning. In Ags. geschriften vindt men naast aefen wel reeds ook aefnung, maar naast morgen of morn geen morgenung of mornung. In Cap. gr. Chron. 45 staat voluit morowning een nabootsing van eve-ning, waaruit blijkt, dat wegens het uit oesen verkorte eve de combinatie ning voor den uitgang werd aangezien. In Wyeleffe's bijbelvertaling (van circa 1389) lezen we Marc. 1. 35: in the moreweinge d.i. morrow-ing naar de analogie van even-ing; terwijl Tyndale in zijne vertolking van den bijbel 1526, op dezelfde plaats moorninge bezigt uit den verkorten vorm morn-ing, dat sedert in gebruik is gebleven en de splitsing heeft beverderd van de begrippen cras en mane, vroeger in morrow vereenigd.

12) Men zal nu in het door Dr. A.C. Oudemans (Woordenboek op de gedichten van Bredero in voce) uit het Moortje aangehaalde nochtent wel iets anders zien dan ochtent plus klem-n, zooals ZWEZGel. het verklaart. Huye nochtent staat zeker voor huiden en ochten gelijk Kiliaan's morgen nochten voor morgen en ochten. In huye zouden we een voorbeeld van 't wegvallen der slot-n hebben, zoo die n van heden niet zulk een raadselachtig wezen was, waaraan dit woord reeds zeer vroeg ook al bij nabootsing schijnt gekomen te zijn.
In plaats van:
De blanken uchtendt met haar schoon gebloosde kaken...
zooals in den Geraerdt van Velsen staat gedrukt, had de Drossaart ook wel: ‘De blanke nuchtendt’ kunnen schrijven, daar hij ook des nuchtendts schreef. Maakt Hooft uchtend hier alleen vrouwelijk, omdat hij personifieert, of komt dit woord anders ook bij hem met dit geslacht voor? Schrijft hij ‘van den ochtendt’ enkel om den hiatus te vermijden? Met het geslacht sprongen die Ouden, die geen heerleger van geslachtslijsten ten dienste stond, soms al heel zonderling om. Bij Jan Luyken staat pag. 10 der Duytse Lier (uitgave 1738), niet meer of minder dan:

Dit wou den goeden Hemel wreken,
Zij deed hem 's uchtens voor den daauw,
Zoo hij zich spiegelde in de beeken,
Verlieven op zijn eygen schaauw.

[p. 128]

geheel of bijna geheel in onbruik geraakte oude vrouwelijke uchte onder een geheel nieuwe gedaante en met een veranderd geslacht tot een nieuwen werkkring zou worden geroepen.

Immers wat lag nu meer voor de hand dan dat men de adverbiale uitdrukkingen 's nuchtens, 's uchtens, 's nuchtends, 's nuchtents aanzag voor genitieven van een mannelijk substantief nuchten, uchten, nuchtend of unchtent. En alzoo is het ook geschied. Omtrent het midden der 17^e eeuw, of misschien wel vroeger, leeft het mannelijke substantief uchtend reeds als een hart.

Immers zegt reeds Hooft N.H. 45: Zij blokten meenigmaals ... heele daaghen van den uchtent tot den avond; en Meijer verklaart in zijn Woordenschat matutin door uchtendtstondigh en aweit door uchtendzang. En zoo hebben dan die door velerlei vergissing in de wereld gekomen adverbiale uitdrukkingen nuchten, nuchtens, 's nuchtens, 's nuchtens, 's nuchtents en 's nuchtends, geholpen door 't uchten der zamenstellingen ochten- maal etc., in plaats van het vroegere vrouwelijke uchte een vonkelnieuw mannelijk substantief uchtend of ochtend in het aanzijn geroepen.

Dat juist uchtend (ochtend) het gebruikelijke woord werd, is grootendeels toeval: 't had natuurlijk ook wel nuchten, uchten of nuchtend kunnen worden.

't Zou dus ook wel mogelijk zijn, dat hier of daar een nominatief uchten (ochten) werd aangetroffen; maar die is dan noodzakelijk op de boven uiteenzette wijze bij vergissing uit een bij vergissing geboren 's uchtens of zamenstellingen als uchten-maal ontstaan, en 't zijn dus altoos deze adverbiale uitdrukkingen en en zamenstellingen, die men aan een onderzoek naar den oorsprong van het mannelijk uchtend ten grondslag moet leggen.

Dat nuchten of nuchtend in den struggle for life, die ook op 't gebied der taalvormen steeds gaande is, werkelijk een poos de zege aan uchtend heeft bewist, dat blijkt ten duidelijkste daaruit, dat naast ochten- maal ook nochten- maal in gebruik kwam, en dat Hooft, N.H. 419, het krieken des nuchtends, dat is den genitief van een nominatief nuchten bezigt; ja, in de woordenlijst van meergemelde Bloemlezing wordt nuchten als grondvorm van nuchtens opgegeven.¹³⁾ Uchtend is echter in 't eind alleen

13) Dat die parasitische tongletter nog dadelijk zoo vast niet zat, blijkt uit het zooevengemeld boek van Jan Luyken, waarin pag. 2 boven: ochtent, onder: 's uchtens, op pag. 4 morgen uchtend, pag. 10 's uchtens, pag 16 uchtend staat: zoodat Jan de d voor s niet noodig oordeelde.

[p. 129]

meester van het slagveld gebleven, en nochten-maal is niet zoo gelukkig geweest als de Hd. Nebenmensch en Nebenchrist, die de Mhd. ebenmensch en ebenchristen volkomen hebben verdrongen.¹⁴⁾

Misschien zal het dezen en genen lezer, die zich met de voortgaande ontwikkeling der taalvormen niet zoo opzettelijk heeft bezig gehouden, niet zoo geheel aannemelijk voorkomen, dat uit zulk een nog wel bij vergissing in de wereld gekomen genitief 's uchtends of 's ochtends, dat, in sommige streken van ons land onder het volk zoo veelvuldig gebezigde, ochtend in gebruik kon raken. Om aan de gemoedsbezwaren van die dezen en genen eenigzins te gemoet te komen, merk ik op, dat hoe dieper men doordringt in de geschiedenis der taal- en begripsontwikkeling, het hoe langer hoe duidelijker begint te blijken, dat vergissing een der hoofdhefboomen dier ontwikkeling is geweest, en dat het een zeer gewoon en door tal van voorbeelden te staven verschijnsel is, dat door vergissing uit een verbogen vorm een nieuwe grondvorm (d.i. bij een werkwoord een nieuwe infinitief, bij een zelfst. naamwoord een nieuwe nominatief) in gebruik komt. 't Is door dusdanige vergissing, dat uit het imperf. wrochte (van werken) een nieuw infinitief wrochten is ontstaan, die Holtrop nog niet, maar Bomhoff wel heeft; zoo is uit het imperf. däuchte (van dünken) een nieuwe infinitief däuchten geboren, welk bij vergissing gevormde nieuwe infinitief reeds op weg is een splitsing van het begrip door dünken, uitgedrukt tot stand te brengen Maar wat voor ons geval hoogst leerzaam is, dat zijn die talrijke Nhd. nominatieven op n (gen. ens) als Balken, Ballen, Bogen, Braten, Daumen, Garten, Haufen, Husten, Kasten, Magen, Riemen, Spaten etc. etc. etc., die alle in 't Mhd. nog den nom. enk. op e en alle overige naamvallen op en hadden. Waaraan hebben die hunnen Nhduitschen nom. enk. op n te danken. Immers enkel en alleen hieraan, dat de verbogen n-vorm, die, gesteld dat alle naamvallen in 't gebruik beurt om beurt evenvaak voorkomen, zevenmaal vaker moest gehoord worden dan de onverbogen vorm op e, eindelijk voor den grondvorm werd aangezien, zoodat men niet Balke, Balle etc. etc. voor den eigenlijken nominatief hield, maar Balken, Ballen enz., enz. en ze ook als zoodanig behandelde, dat wil

14) In 't voorbijgaan vestig ik er de aandacht op, dat in de woordenlijst van Dr. De Vries en Dr. Te Winkel evenmensch en evenbeeld, die Holtrop beide en waarvan Kiliaan het tweede heeft, niet zijn opgenomen.

[p. 130]

zeggen, deze reeds verbogen vormen, als waren 't echte onverbogen n-vormen, gelijk b.v. Morgen, Ofen etc., nog eens verboog, en in plaats van een genitief op n, die hun toekwam, een nagelnieuwen op ns gaf, waarop ze eigentlijk geen recht meer hadden.¹⁵⁾

Andere voorbeelden van grondvormen, die aan de veelvuldig voorkomende verbogen naamvallen hun ontstaan te danken hadden, levert ons de Fransche taal in woorden als sermon, tuteur, amour, ambition etc. etc., die alle deels door vorm en klem (amour, ambition), deels door den klem verraden, dat zij op de verbogen vormen amóris, tutóris, sermónis, ambitiónis en niet op de onverbogen vormen ámor, tútor, sermo en ambitio berusten. De inwoners van Gallië namen de Latijnsche woorden onder dien vorm over, dien ze 't meest hoorden en zagen. Ook zijn in 't Latijn zelf de nominatieven honos, arbos etc. door den invloed der verbogen honoris, arboris etc. in honor, arbor etc. overgegaan.

Deze voorbeelden waren gemakkelijk met vele andere uit verwante talen te vermeerderen, doch de gegevene zullen wel voldoende zijn, om te bewijzen hoe licht de spraakvormende gemeente bij vergissing uit een verbogen vorm een nieuwen grondvorm in 't leven roept.

En hiermede geloof ik, dat het opkomen van het tegenwoordige mannelijke uchtend of ochtend in plaats van het vroegere vrouwelijke uchte genoegzaam is in 't licht gesteld.¹⁶⁾

Ten slotte moet ik nog opmerken, dat het geheele beloop mijner bovenstaande redeneering meebrengt, dat ik ochend niet door inlassching uit ocht, maar door de clisie der t uit ochtend geboren acht; te meer daar het uitstooten der t uit cht in den volksmond zulk een gewoon verschijnsel is. De analogische gevallen door Dr. Cosijn op dit punt aangehaald zijn volkomen gezond ondanks de j in zuchtjes etc.; want in de gemeenzame en gewestelijke uitspraak gaat die j in i over, en toch blijft de elisie bestaan. Immers hoort men voor ‘wacht eens’ wel wach'ies, voor ‘zachtjes’ veel zach'ies, voor ‘wichtje’ wel wich'ie onder anderen in het welbekende

Lieve wichie!
God verlich'ie!

15) 't Is door een dergelijke vergissing dat Herz aan zijn genitief Herzens is gekomen. Men hoorde Herzen veel vaker dan Herz of Herze, hield Herzen voor den hoofdvorm, verboog dien, en Herzens werd de blijvende genitief, schoon Herz als nominatief het veld behield Dr. Cosijn ziet dus de zaak verkeert in, als hij op pag. 17 zijner vergelijkende spraakleer beweert, dat Herzens de eenige vorm is, die den buigingsuitgang na de n behouden heeft. Reeds in het Oudh. (herzin) had die genitief zijn s verloren, en heeft ze eerst laat, op de uiteengezette wijze, bij ongeluk weer aangenomen.

16) Nacht heeft ten opzigte van zijn geslacht in de Nederlandsche taal dezelfde geschiedenis als ochtend: het dankt zijn mannelijk genus aan dezelfde, door 't adverbiaal gebruik te weeg gebragte, vergissing. Oorspronkelijk is nacht in alle verschoven en onverschoven Indogermaansche talen vrouwelijk: zoo 't Vedische nakti, 't Gr. νόξ, Lat nox, Lit. naktis, Let. nekts, Oudslav. nosjti, Goth. nahts, Ags. neaht, niht, Ohd. Mhd. naht, Ofris. nacht, Oudn. nâlt of nótt. Doch in de Oudduitsche talen had nacht een, zeker overouden, in 't Goth reeds onregehnatigen, genitief nahts of nahtes, Ags. nihtes etc., die dikwijls adverbiaal met dages werd verbonden: zoo b.v. Kero 24: tages indi nahtis, Ags. bijbel Mare. IV, 27: dages and nihtes, Ofri. nachts ieftha deis etc Toen men nu dages met 't lidwoord begon te verbinden, kreeg nahtes, ook wegens zijn vreemden vorm, waardoor het al het voorkomen van een mannelijken genitief had, dat lidw. eveneens en men zei nu b.v. in 't Ofri. thes deis ieftha thes nachts, zoodat nacht er nu werkelijk als een mannelijk woord uitzag Buiten dit adverbiaal gebruik handhaafde het echter zijn vrouwelijk geslacht en zei men b.v. in 't Ags.: on thaere nihte, in den Hêliand: ‘dia tiorda tîd therâ nahtes’, Ofri. fon dere nachte, thiu thiustera nacht, en ook in 't Nhd. is Nacht, ondanks des Nachts, vrouwelijk gebleven. Alleen in 't Nederlandsch heeft nacht zijn geslacht ook buiten de bijwoordelijke spreekwijs veranderd, en dat reeds vroeg, want in het Abel spel van Esmoreit (handschrift ± 1500de eeuw) uitgave van Prof. Moltzer vs. 514 staat reeds: van enen nacht ten anderen. Intusschen is het bij ons nog lang tusschen beide geslachten blijven weifelen. Zegt Kiliaan adverbiaal, ‘des nachts’ hij zegt tevens ‘in de voornacht, ‘in de nanacht’, ‘bij duystere nacht’, en Jan Luyken in zijn Duytse Lier, pag. 15, zingt van ‘het diepste der nacht’ en op pag. 29 van: ‘Ter middernacht’. Midder is hier klaarblijkelijk de sterke dat. enk. vrouwelijk, en toch wordt het uit deze adverbiale spreekwijze, evenals uchtend uit nuchtends, geboren subst. middernacht in de Woordenlijst van Dr. De Vries en Dr. Te Winkel, gelijk nacht zelf, uitsluitend als mannelijk opgegeven, dat zich laat verdedigen door 't welbekende taalseit, dat substantieven in bijwoordelijke uitdrukkingen dikwijls een ander geslacht hebben dan anders, welk verschijnsel echter altijd uit vroeger verschil of later vergissing voortvloeit Bij Holtrop word middernacht nog als vrouwelijk opgegeven en nacht zelf als S.C., dat beteekent subst, communis generis, zooals ook uit de daar gegeven uitdrukkingen het vallen van de nagt’, ‘in het holste van den nagt’ etc etc blijkt. Het Hd. Mitternacht, op dezelfde wijze als het onze geboren, heeft zijn geslacht, even als Nacht zelf, behouden. Anders is het gegaan met Mitwoche, dat volkomen langs denzelfden weg als om uchtend aan zijn mannelijk geslacht is geraakt. In een goed Hd. Woordenboek in 1798 te Leipzig bij Christ. Gottl. Rabenhorst uitgekomen, wordt Mitwoche enkel als vrouwelijk opgegeven.
Maar wat gebeurt er? Naar de analogie van (des) Sontags, (des) Montags begon men Mitwochs (of ook Mitwochens) te zeggen, en uit dezen genitief vloeide na een nom. mannelijk Mitwoch even natuurlijk voort, als uit 's uchtends etc. ons tegenwoordig manuelijk uchtend.

[p. 131]

en wat daar meer volgt in de studentikoze vertaling van:

Fille chère!

Dien 't éclaire etc.

Vele andere punten in den loop mijner uiteenzetting ter sprake gekomen, als ook den oorsprong van het woord uchte, dien ik meen gevonden te hebben, wil ik deels in een reeks aanteekeningen deels in een vervolg trachten af te handelen. Nu wil ik alleen nog een oogenblik stilstaan bij het ook bij Kiliaan voorkomende nuchte in plaats van nuchten. Men zou zich van dit nuchte naast nuchten kunnen afmaken door te zeggen, dat de n van nuchten door den invloed van het Hollandsch dialect verloren ging. Doch daar zou nog al iets tegen zijn in te brengen.

Ten eerste vertegenwoordigt Kiliaans Glossarium geenszins bij uitnemendheid, laat staan bij uitsluiting, het Hollandsche taaleigen, maar voces Brabantis in primis usitatas; zoodat we niet weten of nuchte wel een Hollandsche vorm is. Ja, 't is welhaast zeker, dat nuchten geen speciaal Hollandsche vorm is, aangezien de n van nuchten, voordat het wegvallen der slot-n in dezen tongval veld won, deels door de adverbiale s, deels door de aangehechte tongletter voor wegvallen werd behoed. Immers is ten tijde van Hooft, en dus meer nog voor Hooft, zelfs in 't Hollandsch volksdialect, blijkens de proeven ons daarvan in den Warnar van genoemden schrijver en in Bredero's Spaanschen Brabander en Moortje bewaard, het wegvallen der slot-n, behalve in attributief gebruikte bijv. uw. en verled. dlw., een tamelijk zeldzaam verschijnsel. Alle bezwaren vervallen echter, zoo we aannemen, dat uchte, schoon gewoonlijk zwak, toch ook, zooals zoomenig ander woord, wel sterk werd verbogen; zoodat men in plaats van het gebruikelijke en uchten soms ook en uchte bezigde, waaruit dan op dezelfde wijze nuchte voortsproot als uit en uchten later nuchten ontstond. Ten opzichte van deze veronderstelling kan ik met Newton zeggen: hypotheses non fingo; want zij steunt op vers 3463 van den Hêliand, waar niet zwak an uhtan maar sterk an uhta staat te lezen.