De taal- en letterbode. Jaargang 1

[p. 165]

Is oom kool een Geldersche bastaard?
door W. Bisschop.

Op bl. 48 vlg. van dit Tijdschrift tracht prof. De Vries aan te toonen dat Oom Kool eene verbastering is van om koud, gelijk deze uitdrukking het op hare beurt is van het Deensche omkuld.

Het zij mij geoorloofd eene kleine bedenking tegen het eerste gedeelte van die uitspraak in het midden te brengen. Ik onderwerp haar met volle gerustheid aan het oordeel van mijnen hooggeachten vriend zelven.

Prof. de Vries zegt t.a.p. ‘Wanneer iemand op straat onverhoeds struikelt en valt, dan hoort men wel eens spottend aanmerken: daar ligt Oom Kool.’ en een weinig verder ‘Nevens deze oorspronkelijke opvatting wordt Oom Kool ook overdrachtelijk toegepast. Wie valt en op den grond te recht komt, zoodat hij niet kan opstaan of voortgaan, maakt een mal figuur, zit in deerlijke verlegenheid. Vandaar, dat Oom Kool ook als zinnebeeld geldt van iemand die verlegen of beteuterd is, die niet weet wat hij doen of zeggen zal.’

Mijns inziens is de eerste toepassing d.i. op iemand die valt, van veel later dagteekening dan de tweede.

De oudste Schrijver bij wien ik Oom Kool ontmoet heb, is Brederode. In de Griane vindt men (bl. 60 v.) een gesprek tusschen Bouwen langhlijf en Sinnelijke Nel. Eerstgenoemde

[p. 166]

klaagt op de volgende wijze over de lastige zindelijkheid zijner vrouw:

Men wijf het sucke vervaerlijcke hempjes, jy soutse deur een ringetje trecken,
Mit ien kleurde paerse spriet, die wy ast pase-pronck is, decken.
Ja wy hebben so reynen huysraetje, trots ymet in de buurt.
In as me wijf heur vaten, en heur tinne-werck schuurt,
Je gruwt dat gyt siet, so besuckt tentigh en klaer isse,
Dat de pispot niet gheloocht en was, sy en souw niet kunnen pissen.
Miestendeel leyt sy en schuyrt, en wrijft, en wast, en plast, en boent,
O 't macher schier niet beuren, dat sy men een reys soent.

waarop Nel antwoordt:

Maer daerom raeckt mijn oom-kool oock altemets op rollen,
En treckt altemets op met lichte koyen, of mit snollen,
Tot dat sy hum kumt halen, en dat sy de witten uytwrijft,
Wat vraeght hyer na, of sy wat onbenierlijck kijft.

Hier is, men ziet het, geene sprake van vallen of struikelen in den eigenlijken zin. Evenmin bij den bekenden v.d. Venne. In de Belacchende Werelt laat hij Tamme Lubbert tot Fijtje Goris zeggen:

Laet ons gaen, mijn goelyck diertje,
Om een lecker Dellifs-biertje
Mom dat prijstme boven al.

Fijtje houdt zich alsof ze er niets van weten wil en antwoordt:

Swygh noom kool, hoe, benje mal?

Ook in de kluchten van later tijd dient Oom Kool voornamemelijk ter aanduiding van spot of schimp. Een paar voorbeelden mogen dit bewijzen. In de malle wedding of gierige Geeraard. Amst. 1727 voeren Eduard en zijn broer Geeraard het volgende gesprek (bl. 17).

Hoe heet die Haarlemmer, daar gy haar mee wilt trouwen? -
Joachim Jolius..... Ho, ho, ist Jochem Jool,
Die ouwe saggelaar, ik ken hem, die oom kool.

In de bedroge geldgierige koppelaars zegt Hille tot Pieter, die zin in Lijsje heeft en door haar vader de deur is uitgezet:

Wat zal ik zeggen, Piet, je bent een droge schol,
't Is veel geschreeuw met jouw, maar egter luttel wol.
Daar staje nou, noom kool! stak ik eens in die kleren,
Je vat het niet, ik zou jouw nog het vreyen leren.

Diezelfde rol speelt Oom Kool ook in de straatdeuntjes. In de

[p. 167]

verzameling, getiteld het vrolijk zingende melk-meisje staat een vermakelijke klugt van een die zijn eigen kwalijk behandelt heeft. Na het ondergaan eener zware pijniging

Hoe stond Oom Kool en keek
Als hij door 't bloeden schier bezweek.

Eindelijk, in een dergelijken zin is Oom Kool ook naar het Noorden van ons vaderland overgewaaid. In de Bijdragen tot den Bildtschen Tongval door B.L. Van Albada in het Archief van Dr. De Jager medegedeeld (IV 62-67) lees ik: Awaer Oudsje! Daer is nou de heele voddeboel. Krelis struunt alles of, om 't papier weer te krijjen; maer omkool begriipt niet, dat dit jodekum nou oefte voor Gels is enz.

Al deze plaatsen bewijzen, meen ik, voldoende dat de opvatting ‘een mal figuur maken door vallen’, niet de oudste, niet de oorspronkelijke van Oom Kool is en dat derhalve de afleiding door prof. De Vries gegeven, door hem in nadere overweging moet worden genomen. Mag ik ten slotte eene gissing wagen, hoe die beteekenis, welke tegenwoordig zeer zeker de algemeen gebruikte is, ontstaan zij, dan zoek ik ze bij J. Van Breen klucht van de bedroge Jalousy. Ik lees daar (bl. 8).

Een vrouw die ging haar zin op vreemde vrijers stellen,
De man kreegt in de neus, hij om dees groote schand
Te bannen uit zijn huis, verstak hem in een mand
Die op de bedstee stond. De pol die kwam daar weder.
Oom Kool keek uit de korf, maar viel van boven neder,
Mits hij te topzwaar was, van al 't getaakte goed,
Daar lag hij als Piet snot met neus en beck aan bloed,
Zijn jager die ging deur enz.

Hoogstwaarschijnlijk ligt aan dit verhaal, waarvan ook in verscheidene straatdeuntjes melding gemaakt wordt, een of ander bekend voorval ten grondslag. In elk geval heeft het stuk van Van Breen veel opgang gemaakt en is de uitdrukking ‘Daar ligt Oom Kool’ voor zoover mij bekend is, eerst na dien tijd in gebruik gekomen.