Streven. Jaargang 79

[p. 1024]

Podium

We hebben nog niet alles gezien!
De speelse ernst van Alain Resnais

‘Ik maak films als een knutselaar die met betekenissen en beelden bezig is zonder aan vorige films te denken’, zei Alain Resnais tijdens het jongste Festival van Cannes. ‘Ik tracht nooit in herhaling te vallen, dus als ik had gezien dat er iets in Vous n'avez encore rien vu zat dat een testament kon lijken, dan had ik de film nooit gemaakt’. De ondertussen negentigjarige Franse cineast wil niet alleen van geen ophouden weten (na zijn door de media als afscheidsfilm voorgestelde nieuwste werk sleutelt hij aan het scenario van de komedie Aimer, boire et chanter, vanzelfsprekend ‘iets compleet anders’), hij weigert ook om zich te laten opsluiten in een ‘verklarend’ vakje.

Uiteraard is Vous n'avez encore rien vu geen eindpunt, samenvatting of toelichting van zijn oeuvre. ‘Met mijn acteurs probeer ik een laboratorium-ervaring te creëren’, stelt Resnais, ‘een beetje zoals men chemische producten mengt zonder te weten wat er gaat gebeuren. Het resultaat is dat men fragmenten van leven, emoties en herinneringen ontdekt waarvan men het bestaan zelfs niet vermoedde’. De knutselaar is ook een tovenaar, maar dan een die ruimte laat voor het toeval. ‘Testament’ klinkt bij een kunstwerk verdacht veel als een geplande boodschap en daar wil Resnais niet van weten: ‘François Truffaut zei: “ik heb veel dingen te tonen maar weinig zaken te zeggen”. Dat is een uitspraak die ik graag o verneem’.

[p. 1025]

De Fransen zijn, dat weten we, geen verhalenvertellers. Zelfs de hele Comédie Humaine van Balzac onderscheidt zich eerder door de fijne karaktertekening dan door een krachtige verhaallijn. De Franse cinema is allesbehalve rijk aan sterke, boeiende verhalen. Wat dat betreft is Alain Resnais een typisch Franse regisseur. Zijn films vertellen geen verhalen, ook al draaien ze om verbeelding en geheugen. Toch is hij tegelijk ook een bijzonder atypische Franse filmmaker. Een einzelganger die steeds een outsider is gebleven in de Franse film-wereld. Zijn uit 1959 daterende Hiroshima mon amour groeide wel uit tot een referentiewerk van de nouvelle vague, maar toch werd Resnais nooit opgenomen in de ‘groep’ rond Rohmer, Truffaut en Godard. Terwijl ook de scheldterm ‘cinéma de papa’ (de oubollige klassieke Franse cinema waarmee de nouvelle vague-cineasten afrekenden) niet op zijn werk geplakt kon worden. Zeker na het wonderlijke extremisme van L'année dernière à Marienbad, een werk dat zijn beloftes (‘De film die u gaat zien kan uw gewoontes verstoren’) waarmaakte. Resnais stond zowat overal buiten, werd door zijn landgenoten lang beschouwd als een ‘vreemd lichaam’, en het duurde twintig jaar voor hij - met het (omwille van de theorieën van Henri Laborit) omstreden Mon Oncle d'Amérique - de status van filmkunstenaar verwierf.

Dat was een status die gepaard ging met grijze haren bij ‘de oude meester’ maar niet met een consensus onder filmliefhebbers. Ook na La vie est un roman, L'amour à mort, Mélo, Smoking/No Smoking, On connait la chanson, Pas sur la bouche, Coeurs en Les herbes folies blijft Resnais de meningen verdelen. Bij Vous n'avez encore rien vu stonden opnieuw twee kampen lijnrecht tegenover elkaar. Zij die Resnais uitspuwen als een ‘intellectueel filmmaker’ (vanwege de theatrale taal, literaire bronnen en ernstige thema's) en zij die in de wolken zijn omwille van het opgevoerde speelse spektakel dat tegelijk een meditatie is over leven, dood en creatie.

Zelf was Resnais steeds een cineast van contradicties. Zo is hij overduidelijk iemand met een heel eigen filmisch universum maar beschouwt hij zich toch niet als een auteur. Films maken doe je volgens Resnais immers samen met scenaristen, musici en acteurs. ‘Je moet aannemen wat elkeen je geeft’, klinkt het. En ‘de regisseur moet niet proberen geheimen te doorprikken maar in tegendeel de persoonlijkheid beschermen van de mensen waarmee hij werkt’. Een houding die je meer verwacht bij iemand van de Hollywoodschool dan bij een avant-garde filmmaker. Het is geen toeval dat Resnais altijd tegendraads leek. Hij roeide tegen de stroom in, door voor nouveau roman-films zoals L'année dernière à Marienbad (met schrijver Alain Robbe-Grillet) en het ‘drama over de gelukscrisis’ Muriel ou le temps d'un retour (met scenarist Jean Cayrol) de studio in te duiken op een ogenblik dat nouvelle vague-cineasten de straat op trokken om realistische films te maken. Terwijl hij het persoonlijke, romantische Je t'aime, je t'aime draaide op een moment dat politiek engagement vereist was.

[p. 1026]

De films zelf fungeren eveneens via tegenstellingen. Ze vloeien voort uit enerzijds een poging om de wereld beter te begrijpen en anderzijds het besef dat dit eigenlijk onmogelijk is. Terwijl ze denk- en kijkstereotypen trachten te doorbreken maar toch constructies blijven. ‘Ik geloof niet dat je een publiek in een filmzaal kunt houden zonder beroep te doen op een of andere vorm van orde’, benadrukt Resnais. Hij kiest voor een spel van aantrekken en afstoten: ‘Ik gebruik identificatie en vervreemding door elkaar, je kunt via de montage een beweging tussen beide creëren. Het is mijn droom om de kijker afwisselend bij de film te betrekken en hem nadien opnieuw afstand te laten nemen, hem het ene moment dichtbij te halen, om hem vervolgens op het beeld zelf en op de constructie te wijzen. Ik wil dat hij aan beide aspecten plezier kan beleven’.

Er ontstaat in het werk van Resnais dan ook een spanning tussen een soort brechtiaanse vervreemding en een vorm van klassiek entertainment. Tussen een ludieke en speelse stijl en een donkere, barokke toon. ‘Die tweedeling was niet mijn doelstelling’, zei Resnais naar aanleiding van Vous n'avez encore rien vu, ‘maar ik wil haar wel aanvaarden. In de barokke kunst waarmee ik vertrouwd ben, met name muziek en beeldhouwkunst, is er altijd een verontrustend element aanwezig’. Heel vaak gaat het om elementen uit de realiteit die een kunstmatig universum, verbonden met fantasie én herinnering, verstoren. Alsof de buitenwereld in de wereld van Resnais binnendringt. Een wereld die overduidelijk een theatrale constructie is. ‘Ik zoek in mijn films steevast een theatrale taal’, bekent Resnais, ‘een muzikale dialoog die acteurs uitnodigt om zich te verwijderen van het realisme van de dagelijkse werkelijkheid en uit te komen bij een vervormde realiteit’.

Dit maakt de films van Resnais wonderlijk, magisch, vernieuwend en complex. Extreem, uitbundig en ingewikkeld. Maar ‘ik heb nooit bewust getracht om moeilijke films te maken’. Zijn imago van intellectueel filmmaker speelt Resnais echter parten. Of liever, het zorgt ervoor dat toeschouwers de neiging hebben verkrampt naar zijn films te kijken. Volgens scenarist Jean Gruault ‘hebben mensen schrik om naar een Resnaisfilm te gaan kijken. Ze trekken er gespannen naartoe, alsof ze naar een misviering gaan, en reageren vanuit een minderwaardigheidscomplex’. Resnais wordt veel te ernstig benaderd en daardoor mist men de humor die aanwezig is. Zeker in Providence, Mon Oncle d'Amérique, La vie est un roman, Smoking/No Smoking, On connait la chanson, Pas sur la bouche, Coeurs en Les herbes folies. En Vous n'avez encore rien vu mag dan wel Jean Cocteau's idee illustreren dat kunst de dood aan het werk toont; Resnais maakt er een spektakel van dat eerder frivool dan macaber is.

Resnais ziet film als een theatraal medium dat toelaat om thema's zoals tijd, geheugen, verbeelding, dood en liefde te combineren met vreugde en plezier. Voor hem is het ‘plezier van het beeld’ cruciaal. Net zoals Cocteau stelt hij zich bij creatie maar één vraag: ‘Is dit opwindend voor de ziel?’ In tegenstelling tot wat vaak wordt ge-

[p. 1027]

dacht, wil Resnais geen idee uitdrukken maar vorm geven aan emoties. ‘Ik blijf trouw aan (surrealist) André Breton, voor wie het imaginaire leven deel uitmaakte van het reële leven’, aldus Resnais, ‘als er een met het leven verbonden waarheid bestaat die je van buitenaf kunt zien, dan zit er ook een waarheid en echtheid in het leven die aanwezig is in ieder van ons. Film kan dat inwendige leven evoceren maar de moeilijkheid is een beeld te creëren dat de kijker onbewust en bijna ondanks zichzelf emotioneel raakt’. Het verklaart waarom Resnais de formule van de koning van het melodrama, Douglas Sirk, toepast: ‘Men maakt geen films over dingen, maar wel films met dingen’. Waarbij ‘dingen’ staat voor emoties, ideeën en personages.

De jonge Alain Resnais kampte met een fragiele gezondheid die hem veel thuis hield en gevoelens van eenzaamheid, een zwak voor fantasie en een passie voor beeldverhalen bezorgde. Een droom om acteur te worden kwam niet uit, maar een levenslange fascinatie voor toneel en respect voor acteurs bleef. Daarom benadrukt hij de theatrale aspecten van film en hecht hij veel belang aan stemgeluiden. Daarom ook pakte hij tijdens de persconferentie van Votis n'avez encore rien vu uit met een sterke liefdesverklaring: ‘Ik wil de enorme affectie benadrukken die ik heb voor deze vijftien acteurs in het bijzonder en voor het theater en de cinema in het algemeen’.

Toch verzet Resnais zich tegen ‘een vooroordeel dat opduikt in interviews met acteurs en regisseurs: de tegenstelling die er zou bestaan tussen toneel en film. Alsof theater een nobele kunst zou zijn en film iets bijkomstigs. Het verschil is dat men, net als bij een trapeze-artiest in het circus, bij toneel steeds het gevoel heeft dat men iemand op zijn gezicht kan zien gaan. Je kunt wijzen op dergelijke verschillen, maar je kunt ook praten over de zaken die theater en film dichter bij elkaar brengen. Zo kun je op het to-

[p. 1028]

neel een scène, als die fout loopt, niet opnieuw beginnen; je moet doorgaan. In de bioscoop kun je evenmin vragen een scène te herbekijken. Vanaf mijn eerste film koos ik voor een theatrale stijl zonder pejoratieve bijklank, heel direct en authentiek’.

Die keuze vloeit voort uit het feit dat voor Resnais de film als vorm primeert op de boodschap en niet wordt beschouwd als een ondersteunende omkadering. Film is een volwaardig expressiemiddel, onderdeel van het discours.

De opvatting dat nieuwe ideeën enkel kunnen ontstaan uit nieuwe vormen, impliceert een nood aan vernieuwing. Daardoor worden de films van Resnais vaak als moeilijk ervaren. ‘Waarom doet Resnais er toch alles aan om het publiek af te schrikken?’, kloeg een journalist na de première van het op twee toneelstukken van Jean Anouilh gebaseerde Vous n'avez encore rien vu in Cannes. Het verhaal is opnieuw geen echt verhaal: dramaturg Antoine d'Anthac nodigt zijn voormalige acteurs uit om na zijn dood te oordelen over de opvoering van ‘hun’ Eurydice door een modern gezelschap. Wanneer ze video-opnamen bekijken, raken de acteurs in de ban van hun herinneringen en door die plotse bezetenheid veranderen ze in hun personages.

Resnais creëert een gelaagdheid (hij laat acteurs zoals Michel Robin, Anne Consigny, Michel Piccoli, Hippolyte Girardot en Lambert Wilson zichzelf spelen in een huis dat oogt als een theaterdecor én introduceert een film in de film via opnamen van een opvoering), speelt met ideeën over creatieve malaise en artistiek nalatenschap, introduceert thema's uit de Griekse mythologie (via het liefdesverhaal van Orpheus en Eurydice) en ensceneert een terugkeer uit de dood. Toch werd het geen zwaarmoedige en oerernstige film, maar eerder een vrolijk spektakel, een speelse meditatie over leven en dood. Op smaak gebracht met een snufje melancholie en een portie poëtisch realisme.

[p. 1029]

Deze film is, kortom, ernstig, maar met een knipoog. Zoals de titel, een terloopse uitspraak van Resnais tijdens de montage (‘we hebben nog niets gezien vandaag’), die bleef hangen en op filmdozen belandde. ‘Langzaam legden we de link met bespiegelingen zoals “wat weten we eigenlijk van wat er zich op aarde afspeelt, wat er in ons gebeurt” en “we zijn niet in staat ultraviolet te zien, laat staan infrarood; wat ons niet belet om oordelen te vellen”’, zegt Resnais, en ‘wisten we wat ons allemaal te wachten staat, dan zouden we zeggen “vous n'avez encore rien vu”. Elke toeschouwer mag zijn eigen betekenis geven aan de titel. Eigenlijk is die de mascotte van de film’.

Het zou ook de lijfspreuk kunnen worden van Alain Resnais, een cineast waarvan we inderdaad nog niet alles hebben gezien.

□ Ivo De Kock