Streven. Jaargang 78

[p. 532]

Catastrofen en onze plaats in de natuur

Niets is schokkender dan massa's mensen te zien omkomen in natuurrampen. Mediabeelden ervan stromen onze huiskamers binnen en roepen de hallucinante strijd op van ‘mens en natuur’. De reacties zijn eerst afschuw en ontzetting, dan medelijden en daarna het zoeken naar de schuldige. Maar geen mens denkt eraan dat wij dringend naar nieuwe wegen moeten zoeken om met de natuur om te gaan. De overstromingen in Queensland, Australië, in januari 2011 tonen aan dat men het zelfs in hoogontwikkelde landen nog moet afleren in overstromingsgebieden te bouwen.

De laatste twintig jaar hebben we in de Filippijnen meer dan een dozijn reusachtige overstromingen en grondverschuivingen gekend en een twintigtal kleinere rampen. We reageren hierop met zorgverstrekking en medelijden, maar doen voor de rest weinig of niets om toekomstige catastrofen af te wenden. Ik geef een voorbeeld.

In september 2009 werd de Filippijnse samenleving door elkaar geschud door het schokkende feit dat een intense, aanhoudende regenval, als in een zondvloed, grote delen van Manilla onder water zette. Niemand was voorbereid op dat natuurgeweld. Zelfs in de vooruitstrevende randstad Marikina moest men toegeven dat de voorzieningen die men tegen een mogelijke overstroming van de Marikinarivier getroffen had, totaal ontoereikend waren. Het dodental was enorm. Maar ook toen bestond de respons in individuele wederopbouw of verhuizing van de slachtoffers. Er werd geen aandacht besteed aan de studies van geologen en klimaatdeskundigen en evenmin kwam het bestuur tot een gewetensonderzoek betreffende de manifeste tekortkomingen.

Zonde en straf in het culturele bewustzijn

Ik zelf bestudeer de regenval, de geomorfologie, de hydromorfologie en het grondverzakkingspatroon in dit soort catastrofen. Hierbij leg ik mijn oor te luisteren bij de plaatselijke bevolking, om te vernemen hoe zij die rampen ervaren. Dit levert stof tot nadenken. In februari 2006 had een modderstroom in Guinsaugon op het

[p. 533]

eiland Leyte honderden levens gekost en duizenden mensen op de vlucht gejaagd. Een paar dagen nadien was ik bij een groep die 's avonds laat met geëvacueerden zat te praten op de blauwe plastic matten van een opvangcentrum. Bij de bespreking van de werkzaamheden voor de volgende week zei een van hen plots: ‘Het is gebeurd omdat er immoraliteit heerst in onze gemeenschap. Hoe is het anders te verklaren dat God de enorme grondverschuiving liet gebeuren die het hele dorp heeft bedolven, waaronder een schooltje vol kinderen?’

In de Filippijnen betekent gaba bestraffing wegens een overtreding van taboes. Van de slachtoffers wordt dikwijls gezegd: ‘Hun overtreding heeft hen in het ongeluk gestort’. Slachtoffer te zijn van een ramp wordt beschouwd als een straf van God. Maar hoe weten we dat God zo oordeelt en dat wij het juist hebben met ons oorzakelijk verband tussen zonde en rampspoed? Cultureel is het blijkbaar gemakkelijker om naar de schema's zonde-vergelding en oorzaak-effect te grijpen dan aan het lijden een diepere betekenis te geven.

Men heeft de neiging te denken dat persoonlijke daden gelieerd zijn aan wat iemand overkomt; er zou een soort ‘rechtvaardigheid’ zitten in een dodelijk ongeluk. Heel wat mensen klampen zich aan dit rechtvaardigheidsargument vast en zeggen bij zichzelf ‘Ik ben niet zo slecht: mij zal wel niets overkomen’. Maar hoe deugdelijk is dit argument? Ook als heel wat mensen in tijden van natuurrampen ethisch wakker worden geschud en een enorme hulpvaardigheid ontwikkelen, weegt dit niet op tegen het brutale en zinloze verlies van zoveel mensenlevens. Dit brutale verlies kan niet worden gerechtvaardigd, ook niet door het idee dat uit een ongeluk een groter goed zou kunnen voortkomen.

De obsessie met zonde en straf wordt in de Filippijnen aangescherpt door stedelingen die bijvoorbeeld op het platteland mensen brandhout zien kappen: ‘Hout kappen in het bos is vragen om jullie ongeluk’. Of: ‘Als je de natuur tergt, slaat ze terug’. Het brandhout wordt langs de weg verkocht en naar de stad gebracht, waar de armen goedkope brandstof nodig hebben. Landelijke gemeenschappen graven boomstronken uit om er rustieke meubelen van te maken, of hakken in afspraak met staatsambtenaren bomen om. Men mag niet vergeten dat op de Filippijnen, vooral onder de inheemse bevolking, miljoenen mensen nog altijd geen rechten hebben op gebruik van land of niet over de nodige middelen beschikken om duurzaam in hun levensonderhoud te voorzien. Zo worden ze in ‘goddeloosheid’ en illegaliteit gedreven.

Nood aan een structurele aanpak

Marginale milieus hebben gewoonlijk een lage productiviteit; gronderosie wordt op de koop toe genomen, als dit maar de productie en de concurrentiekracht wat versterkt. De bossen op de bergen mogen de steden dan al van water voorzien en een recreatiegebied vormen voor de stedelingen, de lokale bevolking mist de nodige stimuli om deze natuurlijke rijkdommen te cultiveren. De armen hebben het hard te

[p. 534]

verduren, aangezien de wetgeving betreffende het beheer van de natuurlijke rijkdommen de armoede en de milieuverloedering in de hand werkt.

Dit is een van de talloze problemen die het gevolg zijn van een complex kluwen van factoren: het ontbreken van een echt milieubeheer, de eis van de armen om in hun levensonderhoud te kunnen voorzien, de miserie veroorzaakt door de verouderde Bosbouwwet van 1975. Het ministerie van Milieu en Natuurlijke Hulpbronnen doet niet veel meer dan de concessies bijhouden die aan houtbedrijven verleend zijn, in plaats van met de plaatselijke gemeenschappen samen te werken en deze tegen betaling bij het onderhoud van het beboste heuvelland te betrekken.

Ngo's en de kerk komen al decennia lang op voor hervormingen in het bosbeleid en stellen het desastreuze commerciële kappen van bomen aan de kaak. Die massale houtkap is nu gestopt, er zijn trouwens geen uitgestrekte bossen meer, maar het probleem dat we nu hebben, zit veel dieper. De rijke families die het in de Filippijnen voor het zeggen hebben, gaan door met langs slinkse wegen aan illegale houtkap te doen, terwijl de grote massa van de bevolking zich niet bewust is van de rol die ze wel degelijk kan spelen in het afdwingen van sociale rechtvaardigheid en ecologische duurzaamheid.

Natuurrampen en de menselijke respons

Natuurrampen zijn fenomenen die uitmonden in sociale catastrofen; deze hadden vermeden kunnen worden door een correcte interactie met het milieu. Rampen die massa's mensenlevens kosten, komen voor wanneer langdurige en intense regenval massieve grondverschuivingen en modderstromen veroorzaakt waartegen zelfs solide hardhoutbomen geen verweer hebben. De gebieden waarin zulke catastrofen zich kunnen voordoen, kunnen in kaart worden gebracht. Bij gebrek aan zo'n inventarisering wonen heel wat mensen op plaatsen waar ze het best weg zouden blijven, zoals aan de oevers van rivieren of aan de voet van steile berghellingen. Maar arme mensen hebben nu eenmaal geen keuze; ze beschikken niet over andere grond waarop ze veilig een huisje kunnen bouwen.

Geconfronteerd met natuurgeweld stellen de mensen zich meer en meer de vraag waarom God dat toelaat. Sommigen houden God niet verantwoordelijk voor deze catastrofen, omdat ze de mechanismen ervan verstaan en inzien dat hierin een heel aantal menselijke factoren meespeelt, zoals het ontbreken van een degelijke ruimtelijke ordening. Anderen zitten, zoals gezegd, met een ‘schuldcomplex’; terwijl ze God graag willen liefhebben, zien ze hem de facto als de straffende rechter wiens toom ze van zich weg proberen te houden.

Dieper gezien maakt het natuurgeweld ons bewust van onze sterfelijkheid. De figuur die hier model staat, is Job, de man die door de ene catastrofe na de andere getroffen wordt. Zijn kennissen willen hem helpen door hem tot de bekentenis te brengen dat hij gezondigd heeft en daarom gestraft

[p. 535]

moet worden. Hij moet de heilzaamheid van die straf inzien. Maar in een visionaire ervaring van de natuur ziet Job in dat wat in deze natuur gebeurt, niets te maken heeft met goed of kwaad of met beloning of straf. Het geweld en de pracht van de natuur zijn van die aard dat ze de mens onttronen als de spil waarom alles draait. Dit inzicht bevrijdt Job van al zijn tobben over beloning en straf. De confrontatie met de ongetemde natuur doet hem de waarde en de diepte aanvoelen van de levensimpuls die alom naar boven breekt.

De natuur wordt opnieuw gezien als goed in zichzelf en niet als iets dat zijn plaats en rechtvaardiging moet krijgen voor het tribunaal van de menselijke rede. Noch de zeemonsters die God geschapen heeft, noch de vernielende stormen die we vandaag meemaken, laten zich inpassen in menselijke schema's van doelmatigheid en juiste orde. Het geweld van de stormen en God zelf zijn niet te meten met menselijke maatstaven. De wetenschap kan wel het optreden van die stormen verklaren, maar is blijkbaar niet in staat een halt toe te roepen aan die manifestaties van Gods scheppende almacht en aanwezigheid. De ervaring van Gods overweldigende almacht doet ons op onze grondvesten daveren en laat ons, paradoxaal genoeg, aanvoelen dat het in ons vermogen ligt, recht te laten wedervaren aan de armen, dus aan de bevolkingslaag die in het huidige sociale bestel het kwetsbaarst is en het meest aan natuurrampen is blootgesteld.

De jeugd als baken van hoop

In mijn contacten met de dorpen in Mindanao, waar nog tal van inheemse gemeenschappen leven, heb ik de jeugd leren waarderen. Het is trouwens met hen dat ik workshops rond het milieu organiseer. De jongeren worden sterk aangesproken door menselijke tragedies. Ze zijn de eersten die de slachtoffers bijstaan en met hen bidden, ook als ze het zelf niet goed zien zitten. Hun contact met menselijk lijden tijdens natuurrampen geeft hun een ernst die men enkel van volwassenen zou verwachten. Maar zij verliezen daarbij hun elan niet.

Omdat ze door de miserie van anderen in hun diepste kern worden geraakt, zijn jongeren voor een stuk ook weerloos, maar hierin liggen juist de kiemen voor de veelal ongrijpbare kwaliteit die solidariteit heet. Al het goede dat ze doen in de gemeenschap, zal de wereld materieel niet veranderen - zulks ligt niet in hun macht. Maar het verandert de manier waarop de mensen tegen toestanden en omstandigheden aankijken: het verlevendigt het besef van wat de gemeenschap is en waarvan die werk moet maken.

De vaststelling dat er weinig of geen verandering komt in de bestaande politieke instellingen die over de middelen beschikken om catastrofen effectief tegen te gaan, kan voor de jongeren een harde slag zijn. Maar ze blijven wegen zoeken om trouw te zijn aan hun waardenbeleving en zich inzetten voor een rechtvaardiger sociaal bestel. De overtuiging die ze uitdragen en de acties die ze ondernemen, werken aanstekelijk op hun

[p. 536]

ouders en op de hele gemeenschap. Ook die beginnen in te zien dat de zaak waarvoor de jongeren opkomen, een zaak is van rechtvaardigheid en morele verantwoordelijkheid.

Verbondenheid met de aarde

De inzet van de jongeren steekt de ouderen een hart onder de riem. Als de jongeren hoop wekken, is het omdat ze een ethische gevoeligheid voor solidariteit ontwikkeld hebben. Deze solidariteit stelt de mensen in staat zin en betekenis te geven aan de rampspoed die hen treft. Hoe belangrijk nationale en internationale hulpverlening ook is - geldinzamelingen, schenkingen, het zenden van voedsel en kleren - het herstel van het sociale weefsel in de gemeenschap gebeurt in de eerste plaats door lijfelijke aanwezigheid en reële zorg en bekommernis. Die warmte kan door niets anders worden vervangen. Ze is de krachtbron die mensen in catastrofen doet overleven en, als de tijd er rijp voor is, doet opstaan en hen ertoe brengt om maatregelen af te dwingen die dergelijke tragedies moeten voorkomen.

Wanneer ik het heb over de krachtbron van de solidariteit, denk ik in de eerste plaats aan de inheemse bevolking van de Filippijnen. Zij hebben hun eigen cultuur, hun eigen taal, hun eigen verhaalstof en genealogieën en hun eigen waardenbeleving. Die cultuur en die waardenbeleving kenmerken zich door een sterke verbondenheid met de aarde. De inheemse bevolking woont trouwens meestal in de beboste bergstreken, waar hun voorouders van de jacht en de visvangst leefden. In dat bestaan worden ze nu bedreigd door multinationals die neerstrijken om mineralen en andere natuurlijke rijkdommen te exploiteren.

Tegenover de westerse cultuur van het exploiteren en onderwerpen vormt de inheemse bevolking als het ware een tegencultuur, waarin zorg, solidariteit en verbondenheid met de zwakken centraal staan. Die waarden betekenen heel veel. Ze verlenen aan die mensen de spankracht om gevoelsmatig met natuurrampen in het reine te komen. De bewoners van de technisch hoog ontwikkelde landen kunnen hen alleen maar benijden. Want waar zullen zij, gevoelsarm als ze zijn geworden, de spankracht vinden om zich te weer te stellen, mocht hen een soortgelijke catastrofe treffen? De opwarming van het klimaat sluit zo'n rampenscenario niet uit.

Uit het Engels vertaald door Georges De Schrijver en Roger Lenaers.

□ Pedro Walpole