Streven. Jaargang 78

[p. 497]

Manuel Sintubin
Planeet Aarde, een levende planeet

I consider the Earth to be a super-organism and that its proper study should be by physiology
James Hutton, voor de Royal Society of Edinburgh, 1785

Een onveranderlijke wereld?

In de media wordt de toestand van de planeet vaak geïllustreerd met een aantal gedramatiseerde iconen: de met uitsterven bedreigde ijsberen, de gedoemde atollen in de Stille Oceaan, de terugtrekkende gletsjers in de Himalaya of de afkalvende Antarctische ijskap. Elke overstroming, elke hittegolf, elke sneeuwstorm wordt vandaag kritiekloos in de schoenen van de klimaatverandering geschoven. De wijze waarop wordt omgegaan met elke afwijking - klein of groot - van ‘wat we gewoon zijn’, toont aan dat de mens een uitermate statisch beeld heeft van zijn natuurlijke omgeving. Seizoensvariatie aanvaarden we nog, maar met langetermijnveranderingen in onze natuurlijke omgeving hebben we het moeilijk. De mens heeft voor zichzelf een standaardwereld gecreëerd, de wereld zoals deze was aan het einde van de negentiende eeuw. Dit was een wereld met een ijskap op zowel de Noord- als de Zuidpool, met een zeker zeeniveau, met een relatief gematigd, stabiel klimaat, met ijsberen en tijgers, en met een atmosferische koolzuurgasconcentratie van ongeveer 270 ppmv.

Maar bestaat er zoiets als een ‘standaardwereld’? Is de huidige atmosferische koolzuurgasconcentratie van bijna 400 ppmv dan zo uitzonderlijk? En zijn de poolkappen er altijd geweest?

De mensheid heeft een zeer kort geheugen dat amper enkele generaties teruggaat in de tijd. Ook de mondelinge overlevering en de geschiedschrijving lijken aan geheugenverlies te lijden wanneer het gaat over al-dan-niet-dramatische veranderingen in onze natuurlijke omgeving. Met

[p. 498]

betrekking tot het klimaat lijkt de opmerkelijke klimaatstabiliteit tijdens het Holoceen (de laatste 11.000 jaar) een onuitwisbare stempel te hebben gedrukt op de menselijke psyche. Maar doordat de mens zich een waanbeeld van een onveranderlijke wereld voorhoudt, is hij niet meer op zijn hoede. We zijn immers vergeten dat we te gast zijn op een ‘levende planeet’. Leven op Planeet Aarde is en blijft een risicovolle onderneming.

Systeem Aarde, een wereld in verandering

De aardwetenschappen hebben hun wetenschappelijke revolutie gekend in de eerste helft van de twintigste eeuw. Deze revolutie werd ingeluid door Alfred Wegener die voor het eerst alle toenmalige geologische kennis trachtte te integreren in één theorie, de toen verguisde theorie van de continentendrift. Pas vijftig jaar later, in de jaren zestig en zeventig, zou de paradigmaverschuiving van een ‘fixistisch’ naar een ‘mobiel’ wereldbeeld echt plaatsvinden bij het tot stand komen van het paradigma van de platentektoniek, waarin alle geodynamische processen in de vaste aarde - de geosfeer - een verklaring vinden. Het dynamische wereldbeeld dat uit deze paradigmaverschuiving is voortgekomen, heeft echter ook de geesten gerijpt om een volgende stap te zetten in het aardwetenschappelijke denken, waarbij de ‘vaste aarde’ wordt geïntegreerd in een meer holistische visie op onze planeet. Het is deze holistische benadering van Planeet Aarde die de aardwetenschappen heeft voorbereid op de globale uitdagingen van de eenentwintigste eeuw, waaronder de klimaatverandering, die ook een globale aanpak vereisen.

Een kantelmoment voltrok zich alvast op 24 december 1968, toen tijdens de Apollo 8-missie de memorabele foto Earthrise werd genomen. Op deze foto is te zien hoe onze planeet boven het doodse maanlandschap opkomt als een heldere ‘blauwe knikker’. Dit moment is vereeuwigd in de woorden van de astronaut William Anders: ‘We came all this way to explore the Moon, and the most important thing is that we discovered the Earth’. Voor het eerst zag de mens hoe nietig en breekbaar zijn planeet eigenlijk wel is. Vertrekkende vanuit deze meer ‘externe’ globale visie op onze planeet, lanceert James Lovelock het concept ‘Gaia’, de ‘levende planeet’, als een ‘super-organism’, zoals een van de grondleggers van de geologie, James Hutton, het al suggereerde in 1785. Voor Lovelock vormt de aarde een zelfregulerend systeem met één doel: de oppervlakteomstandigheden voor het leven op aarde zo comfortabel mogelijk houden.

Systeemdenken

Een ‘systeem’ is een geïntegreerd geheel dat bestaat uit een aantal onderdelen die met elkaar in wisselwerking treden. Een systeem is ge-

[p. 499]

scheiden van zijn omgeving en kan op verschillende manieren in relatie staan met zijn omgeving. In een open systeem worden materie en energie uitgewisseld met de omgeving; in een gesloten systeem is er enkel een energie-uitwisseling met de omgeving; een geïsoleerd systeem kent geen uitwisseling met de omgeving. Een geïsoleerd systeem evolueert onvermijdelijk naar een thermodynamisch evenwicht, terwijl open en gesloten systemen een toestand trachten te onderhouden weg van het thermodynamische evenwicht. De holistische aanpak van het systeemdenken legt zich net toe op de wisselwerkingen tussen de onderdelen van het systeem en tracht zo de interne dynamiek van het systeem te doorgronden. Essentieel in deze interne dynamiek zijn nu net de gekoppelde processen, vervat in terugkoppelingen. Het principe van deze terugkoppelingen is dat een deel van het resultaat van een proces opnieuw dienstdoet als invoer van dit proces. Een positieve terugkoppeling zal dan leiden tot een versterking van het proces. Een negatieve terugkoppeling zal het resultaat van het proces trachten tegen te werken en heeft een stabiliserend effect. Negatieve terugkoppelingen vormen dan ook de essentie van elk zelfregulerend systeem. Zelfregulerende systemen kennen tenslotte verschillende functioneringstoestanden, waarin een dynamisch evenwicht onderhouden wordt door het stabiliserend effect van negatieve terugkoppelingen. Als echter door toedoen van een positieve terugkoppeling een bepaalde drempelwaarde in een omgevingseigenschap wordt overschreden, is het mogelijk dat het systeem snel naar een andere functioneringstoestand omslaat.

‘Systeem Aarde’ of ‘Planeet Aarde’ kan worden beschouwd als een gesloten systeem. De uitwisseling van materie met de ruimte is immers verwaarloosbaar - afgezien van het ruimtepuin dat op aarde terechtkomt en de ontsnapping van gassen uit de atmosfeer naar de ruimte. Systeem Aarde wisselt nagenoeg alleen energie uit met zijn omgeving. De zon levert energie, terwijl de aarde warmte verliest. Systeem Aarde kent ook twee functioneringstoestanden: een broeikaswereld en een ijskelderwereld.

Systeem Aarde, de componenten

Systeem Aarde bestaat uit vier subsystemen of ‘sferen’: de geosfeer, de atmosfeer, de hydrosfeer en de biosfeer. Elk van deze systemen zijn reservoirs van materie en energie die onderling kunnen worden uitgewisseld. Deze uitwisselingen zijn vervat in geofysische en biogeochemische cycli. Het zijn net deze cycli die verantwoordelijk zijn voor ‘global change’, de toestand van permanente verandering. De ‘geosfeer’, de vaste aarde, is het traditionele onderzoeksonderwerp van de geoloog.

[p. 500]

Schematische weergave van Systeem Aarde met de vier sferen en een aantal cruciale terugkoppelingen © ACCO, Sintubin 2009.

Het belangrijkste proces waarmee de geosfeer bijdraagt aan het functioneren van Planeet Aarde, is de ‘platentektoniek’, d.i. het onderling verschuiven van stijve aardschollen over het aardoppervlak. Platentektoniek blijkt een bijzonder efficiënte manier waarop de aarde de interne warmte afgeeft aan de ruimte. Een bijproduct van platentektoniek zijn de ‘continenten’, die uiteindelijk een belangrijke rol spelen in de evolutie van het leven. Zonder continenten was de aarde een echte waterwereld. De aanwezigheid van een vloeibare buitenkern ligt dan weer aan de basis van het dynamische ‘aardmagnetische veld’, dat het leven op aarde beschermt tegen schadelijke zonnewinden en kosmische straling.

De ‘atmosfeer’ is eigenlijk de buitenste schil (ongeveer 100 km dik) van de concentrisch opgebouwde aarde. De huidige atmosfeer bestaat voor 78% uit stikstof en voor 21% uit zuurstof. In de hogere luchtlagen reageert zuurstof met de ultraviolette straling van de zon ter vorming van ozon. De ‘ozonlaag’ is cruciaal voor de evolutie van het landleven - en dus de mens - omdat het de schadelijke ultravioletstraling wegfiltert. De belangrijkste bijdrage van de atmosfeer tot Systeem Aarde is echter het ‘broeikaseffect’, veroorzaakt door een aantal atmosferische gassen, zoals koolzuurgas, lachgas, methaan en waterdamp, aanwezig in uiterst kleine concentraties. Zonder het broeikaseffect zou de gemiddelde globale temperatuur op aarde schommelen rond -18 graden Celsius, meer dan 30 graden kouder dan nu. Vloeibaar water - en dus leven - zou onmogelijk zijn zonder het broeikaseffect. De ‘hydrosfeer’ verwijst naar het vloeibare water op aarde. Planeet Aarde had misschien beter Planeet Oceaan genoemd kunnen worden. Immers, 70% van het aardopper-

[p. 501]

vlak is ingenomen door oceanen. Water is cruciaal voor het functioneren van de aardse systemen, niet alleen voor het leven op aarde, maar ook voor geodynamische processen, zoals platentektoniek en vulkanisme, en voor de globale klimaatregeling. Het zijn inderdaad de gekoppelde oceaanatmosfeercirculaties die instaan voor een herverdeling van warmte over de aarde. Alles wijst erop dat al zeer vroeg in de aardse geschiedenis oceanen aanwezig waren. De oorsprong van al dat aardse water blijft nog steeds enigmatisch. Ten slotte is er de ‘biosfeer’, de wereld van het leven op aarde. Het is uiteindelijk de biosfeer die Planeet Aarde heeft gemaakt. Ook leven was hoogstwaarschijnlijk al vroeg in de aardse geschiedenis aanwezig, diep in de prille oceanen, mogelijk al meer dan 4 miljard jaar geleden. Het heeft echter meer dan 3 miljard jaar geduurd voor het leven op aarde kon evolueren van eenvoudige eencellige organismen zoals bacteriën, tot complexe meercellige organismen zoals planten en dieren. Het leven op aarde maakt ‘amper’ 600 miljoen jaar geleden ‘de grote sprong voorwaarts’, ten tijde van de ‘Cambrische Explosie’. Juist het feit dat meer dan 3 miljard jaar de omstandigheden op aarde vrij stabiel zijn gebleven om onze planeet leefbaar te houden en zo evolutie mogelijk te maken, en dat onze planeet bovendien gespaard is gebleven van al te grote planetaire catastrofen, maakt van het aardse verhaal iets unieks.

Systeem Aarde, de drijvende krachten

Systeem Aarde wordt aangedreven door twee energiebronnen: interne warmte en zonne-energie. De interne warmte is in belangrijke mate een overblijfsel van de ‘oerwarmte’ die diep in de aarde is opgeslagen bij haar ontstaan zo'n 4,5 miljard jaar geleden. De interne warmte is nog voldoende groot, zodat mantelgesteenten kunnen ‘vloeien’. De interne warmteoverdracht gebeurt dan ook door grootschalige warmtestromingen in de aardmantel, wat vervolgens de plaatbewegingen aandrijft. Deze interne motor speelt vooral een rol in de langetermijnevolutie - over een tijdspanne van miljoenen jaren - van het aardse systeem. De externe energie, geleverd door de zon, stuurt voornamelijk kortetermijnveranderingen - over een tijdspanne van jaren tot honderdduizenden jaren - aan. De zon is een helderwitte dwergster met een levensverwachting van ongeveer 10 miljard jaar. De 4,5 miljard jaar oude zon is dan ook op middelbare leeftijd. De zon wordt echter steeds helderder. Berekeningen wijzen uit dat de vroege zon tot 30% zwakker was dan de zon vandaag. Dit zou betekenen dat met de huidige atmosferische samenstelling de gemiddelde globale temperatuur op aarde onder het vriespunt zou zijn gebleven tot ongeveer 2 miljard jaar geleden. Geologische waarnemingen wijzen echter uit dat vloeibaar water zeker al 3,8

[p. 502]

miljard jaar geleden aanwezig geweest moet zijn. Deze schijnbare tegenstrijdigheid kennen we als de ‘zwakkezonparadox’. Hoe is Planeet Aarde met deze gestage toename van zonne-energie omgegaan om de levensomstandigheden relatief stabiel te houden?

De natuurlijke thermostaat

De manier waarop Planeet Aarde dit ‘probleem’ heeft aangepakt, illustreert de betekenis van de metafoor ‘levende planeet’ zeer goed. De complexe terugkoppelingen, eigen aan de aardse systemen, hebben er immers voor gezorgd dat Planeet Aarde functioneert als een ‘natuurlijke thermostaat’. De vroegste atmosfeer bestond immers voornamelijk uit koolzuurgas, methaan - beide krachtige broeikasgassen - en stikstof. De hoge concentratie broeikasgassen compenseerde toen de weinige energie die ons vanuit de zwakke zon bereikte. Maar een dergelijke broeikasatmosfeer zou door de toenemende helderheid van de zon onvermijdelijk tot een uit de hand gelopen broeikaseffect hebben geleid. Om Planeet Aarde te doen overleven moesten dan ook massaal broeikasgassen uit de atmosfeer worden vastgelegd. Water en leven hebben hierbij een cruciale rol gespeeld. Enerzijds is er de ‘continentale silicaatverwering’, d.i. de langzame afbraak van silicaatmineralen door de inwerking van water. Deze verwering van continentaal korstmateriaal verbruikt immers koolzuurgas, dat uiteindelijk wordt vastgelegd in kalkgesteenten. Bedenk dat de kalkstenen waarmee wij onze gebouwen sieren, voor Planeet Aarde niets meer zijn dan vastgelegd koolzuurgas. Deze verweringsreactie is temperatuurafhankelijk. Dus als het warmer wordt, verloopt deze reactie veel sneller en wordt dus meer atmosferisch koolzuurgas verbruikt, wat dan weer een afkoelend effect heeft. Dit is een typisch voorbeeld van een negatieve terugkoppeling met een globaal stabiliserend effect. Wordt het daarentegen kouder, dan verloopt de reactie veel trager en blijft uiteindelijk meer koolzuurgas in de atmosfeer hangen, wat dan weer een opwarmend effect heeft. Dit is uiteindelijk de kern van de ‘natuurlijke thermostaat’ die Planeet Aarde is. Anderzijds heeft ook het leven een manier gevonden om koolzuurgas te verbruiken: ‘fotosynthese’. Ook zo wordt koolzuurgas vastgelegd in de vorm van begraven organisch materiaal, wat ons nu steenkool, aardgas en aardolie oplevert. Maar bij fotosynthese komt ook een afvalproduct vrij dat de wereld voorgoed heeft veranderd: het toxische en zeer reactieve zuurstof. Het vrijkomen van massale hoeveelheden zuurstof heeft zo'n 2,2 miljard jaar geleden de grootste milieucatastrofe veroorzaakt die Planeet Aarde ooit heeft meegemaakt: de geleidelijke omvorming van de primaire atmosfeer in een stikstofzuurstofatmosfeer. Het toenmalige anaerobe leven, dat niet op contact met zuurstof was gebouwd,

[p. 503]

heeft deze zuurstofcrisis niet overleefd. Maar de zuurstofrijke atmosfeer heeft ook nieuwe evolutionaire paden geopend, al is het maar door het ontstaan van de beschermende ozonlaag. Onze huidige atmosfeer is dan ook het resultaat van enerzijds het massaal vastleggen van broeikasgassen en anderzijds de constante productie van zuurstof. En hierin ligt ook de oplossing van de zwakkezonparadox.

Global change

De manier waarop Planeet Aarde als een ‘natuurlijke thermostaat’ functioneert, illustreert hoe het systeem reageert op een onomkeerbare verandering in de randvoorwaarden van het aardse systeem. Het is ook meer dan duidelijk dat Planeet Aarde deze ‘overlevingsstrijd’ ooit zal verliezen. Immers, als zo goed als alle broeikasgassen uit de atmosfeer zijn gehaald, wat dan?

Het merendeel van de veranderingen is echter het resultaat van wijzigingen die optreden in de fysische, chemische en biologische parameters binnen het zelfregulerende systeem zelf. Veranderingen in een van de sferen zetten immers automatisch positieve of negatieve terugkoppelingen in gang in een of meer van de andere sferen. Het systeem streeft immers permanent naar een globaal evenwicht binnen een bepaalde functioneringstoestand. Deze eerder cyclische veranderingen kennen ook weer een interne of externe sturing.

Een typisch voorbeeld van een externe sturing is de kosmische sturing, veroorzaakt door de variatie in zonneactiviteit. Deze variatie drukt zich uit in het aantal zonnevlekken. In het laatste millennium zijn er opvallende overeenkomsten tussen zonneactiviteit - het aantal zonnevlekken - en klimaatvariatie. Het meest gekende is het zogenaamde Maunderminimum. Deze periode, tussen 1645 en 1715, is gekenmerkt door het bijna ontbreken van zonnevlekken. Deze periode valt samen met de koudste periode van de ‘Kleine IJstijd’, die Europa en Noord-Amerika in zijn greep hield tussen de zestiende en de negentiende eeuw. De oorzaak van deze opvallende overeenkomst is waarschijnlijk te zoeken in de ruimte. De hoogenergetische kosmische straling heeft immers een ioniserend effect in de atmosfeer, waarbij atmosferische moleculen worden geladen. Deze geladen moleculen vormen de kern van fijne aerosoldeeltjes, die op hun beurt fungeren als condensatiekernen voor wolken. Intensere kosmische straling leidt tot meer wolkenvorming en zodoende tot meer weerkaatsing van zonnestraling; het heeft dus een globaal afkoelend effect. Verhoogde zonneactiviteit - ten tijde van een zonnevlekkenmaximum - geeft aanleiding tot een sterke heliosfeer en dus een efficiëntere afscherming tegen kosmische straling; minder kosmische straling betekent een lagere

[p. 504]

wolkenproductie en dus een globaal warmer klimaat. Verlaagde zonneactiviteit - ten tijde van een zonnevlekkenminimum - betekent een zwakke heliosfeer, meer kosmische straling, een hogere wolkenproductie en uiteindelijk een kouder klimaat, zoals ten tijde van de ‘Kleine IJstijd’. Het feit dat we sinds de twintigste eeuw een algemeen verhoogde zonneactiviteit kennen, wordt door kosmoklimatologen dan ook gebruikt om de huidige klimaatopwarming ten dele te verklaren.

Een voorbeeld van een interne sturing is de ‘supercontinentcyclus’, aangedreven door de warmtestromingen in de mantel en de verschuiving van de aardschollen. Op bepaalde momenten in de aardse geschiedenis versmelten alle continenten in een groot supercontinent. We kennen allemaal Wegeners supercontinent Pangaea, dat zo'n 250 miljoen jaar geleden tot stand kwam. Zo'n 600 miljoen jaar geleden waren alle zuidelijke continenten verenigd in het supercontinent Gondwana, en zo'n miljard jaar geleden kende de aarde zijn eerste supercontinent, Rodinia. De supercontinentcyclus vormt als het ware de ‘hartslag van Planeet Aarde’. In tijden van een supercontinent heerst er immers een ijskelderwereld: een koude, schrale wereld met relatief lage concentraties atmosferische broeikasgassen, een lage zeespiegel en een lage biodiversiteit. Dit zijn ook de periodes van de belangrijke ijstijden. In periodes van maximale continentale dispersie heerst er een broeikaswereld, een warme wereld met hoge concentraties atmosferische broeikasgassen, hoge zeespiegels en een grote biodiversiteit. Broeikaswerelden kennen geen ijskappen. Dit zijn immers tijden van verhoogde tektonische activiteit tussen vele, relatief jonge aardschollen. Dit betekent veel vulkanische activiteit, dus een verhoogde aanvoer van koolzuurgas in de atmosfeer. Jonge oceanen zijn ook ondiep, wat dan weer aanleiding geeft tot een relatief hoge zeespiegel. Grote delen van de continenten overstromen, hetgeen resulteert in een grote variatie in leefmilieus, wat op zijn beurt dan weer een versnelde soortvorming en verhoogde biodiversiteit veroorzaakt. Uit de aardse geschiedenis blijkt nu dat een broeikaswereld eigenlijk de norm is en een ijskelderwereld de uitzondering. Geologische aanwijzingen voor belangrijke ijskappen en gletsjers geven aan dat slechts 5 à 10% van de aardse geschiedenis als ijskeldertijden kunnen worden beschouwd.

De modi operandi van de geologische tijd

De aarde is meer dan 4,5 miljard jaar oud. Al meer dan 4 miljard jaar lang zorgen de wisselwerkingen tussen de verschillende sferen voor ‘global change’, gestuurd door veranderingen binnen de sferen of interne energievoorziening (interne sturing) of door veranderingen in de kosmische context of externe energievoorziening (externe sturing). Deze veranderingen doen zich

[p. 505]

op verschillende manieren voor in de tijd. We noemen dit de ‘modi operandi’ van de geologische tijd: als een stroom, als een golf, of als een puls.

Tijd als een stroom verwijst naar die processen die slechts één richting uit kunnen gaan en dus onomkeerbaar zijn. Voorbeelden hiervan zijn de ontwikkeling van de secundaire atmosfeer, de evolutie van het leven, of de groei van continenten. Belangrijker voor Planeet Aarde is echter de onomkeerbare evolutie van de drijvende krachten van het systeem, enerzijds de gestage afkoeling van de aarde en anderzijds de gestage toename in de helderheid van de zon. Deze onomkeerbare evoluties zullen uiteindelijk het lot van onze ‘levende planeet’ bezegelen... al is dit iets voor binnen enkele miljarden jaren.

Tijd als een golf verwijst naar aardse processen die een cyclisch patroon vertonen. Al deze geofysische cycli (bv. gesteentecyclus, hydrologische cyclus, supercontinentcyclus, atmosfeer-oceaancirculatie) en biogeochemische cycli (bv. koolstofcyclus) vormen de meest sprekende illustraties van de terugkoppelingsmechanismen die het zelfregulerende systeem draaiende houden, op zoek naar dat delicate evenwicht tussen de verschillende sferen. Dit is ‘global change’. Klimaat, zeeniveau, atmosferische broeikasgasconcentraties, gletsjers en ijskappen beantwoorden dan ook allemaal aan het basisprincipe van cyclisch gedrag: ‘what goes up must come down’. Elke zeespiegelstijging zal gevolgd worden door een zeespiegeldaling, elke klimaatopwarming door een klimaatafkoeling, een ijskap zal dan weer aangroeien, dan weer afkalven.

De voor de mensheid meest problematische modus operandi van de geologische tijd is wellicht de tijd als een puls. Hier gaat het over de onvoorziene gebeurtenissen die het aardse verhaal kleuren. Deze gebeurtenissen vinden hun weg naar de media wanneer ze catastrofale proporties aannemen: vulkaanuitbarstingen, aardbevingen, tsunami's, overstromingen, orkanen, enz. Al deze aardse fenomenen hebben een bijzonderheid gemeenschappelijk: zij vertonen een omgekeerde verhouding tussen de sterkte van het fenomeen en de frequentie van voorkomen. Gebeurtenissen die geregeld voorkomen (hoge frequentie) hebben een lage magnitude, terwijl gebeurtenissen die uiterst zeldzaam voorkomen (lage frequentie) gekenmerkt zijn door een hoge, vaak catastrofale, magnitude.

‘Back to the future’

James Hutton, gevolgd door Charles Lyell - beiden grondleggers van de geologie - hebben het geologische denken gemarkeerd door het formuleren van het concept van het ‘uniformitarianisme’, waarbij ervan wordt uitgegaan dat aardse processen zoals we ze vandaag waarnemen ook actief waren in het verleden, kortom ‘the present is the key to the past’. Maar dit concept gaat niet altijd op, vooral in het geval van extreme

[p. 506]

veranderingen, zoals de hyperthermische gebeurtenissen zo'n 55 miljoen jaar geleden, of catastrofale gebeurtenissen als de meteorietimpact die zo'n 65 miljoen jaar geleden het einde betekende van het tijdperk van de dinosauriërs. Het is net door terug te kijken in het ‘diepe verleden’ van de aardse geschiedenis dat de geoloog zo een cruciale bijdrage levert in de maatschappelijke debatten die vandaag worden gevoerd rond bijvoorbeeld klimaatverandering, vanuit de gedachte ‘the past is the key to the future’. Zo zijn er bijvoorbeeld heel wat parallellen te trekken tussen de huidige klimaatverandering, die uiteindelijk zal leiden naar een broeikaswereld op het einde van de eeuw, en de hyperthermische gebeurtenissen zo'n 55 miljoen jaar geleden. Het hoe en waarom van deze gebeurtenissen kan ons heel wat leren over wat de volgende generaties te wachten staat.

Een goudlokjeplaneet

Uit dit alles blijken drie elementen cruciaal voor het functioneren van Systeem Aarde: platentektoniek, vloeibaar water en leven. Neem een van deze drie elementen weg en het systeem zal stilvallen en evolueren naar een doodse wereld. Dit wordt het beste geïllustreerd in de biogeochemische koolstofcyclus, de kern van de ‘natuurlijke thermostaat’. Koolzuurgas wordt in deze cyclus uit de atmosfeer gehaald, voornamelijk door oplossing in de oceanen (water), continentale silicaatverwering (water) en fotosynthese (leven), en voorgoed vastgelegd in kalkgesteenten en organisch materiaal in sedimentgesteenten (platentektoniek). Koolzuurgas wordt weer vrijgegeven aan de atmosfeer door vulkanisme en metamorfose (platentektoniek), of door ademhaling en ontbinding (leven). Neem platentektoniek weg en de voornaamste toevoerbron van atmosferische broeikasgassen valt weg. Het verder vastleggen van koolzuurgas zou de aarde in een permanente ijskelderwereld storten, waarin uiteindelijk alle water zou bevriezen en leven niet meer mogelijk zou zijn. Zonder leven was onze atmosfeer nu nog steeds een verstikkende broeikasatmosfeer geweest. De aarde was al lang ten prooi gevallen aan een uit de hand gelopen broeikaseffect. Een levenloze, totaal uitgedroogde, verschroeiende wereld zou zijn achtergebleven. En zonder vloeibaar water was leven nooit mogelijk geweest.

Planeet Aarde, met haar drie sleutelelementen, blijkt ‘just right’ te zijn om leven mogelijk te maken en te laten evolueren. Geïnspireerd door het kinderverhaal van Goudlokje en de drie beren - in 1837 voor het eerst neergeschreven door de Engelse dichter Robert Southey - ziet James Lovelock de gelijkenissen met Planeet Aarde, zeker in vergelijking met zijn buurplaneten Mars en Venus. Planeet Aarde heeft de juiste

[p. 507]

omvang om voldoende interne warmte te hebben om warmtestromingen in de mantel en dus platentektoniek toe te laten. Dit in tegenstelling tot Mars, dat veel te klein is en dus snel zijn interne warmte verliest omwille van een te grote oppervlakte-massaverhouding. Mars is ‘too cold’. Planeet Aarde bevindt zich ook op de juiste afstand van de zon - in de ‘bewoonbare zone’ - om vloeibaar water en dus leven toe te laten. Zowel Mars als Venus liggen buiten de bewoonbare zone. Venus ligt veel te dicht bij de zon. Venus is ‘too hot’. En Planeet Aarde is ‘just right’. Planeet Aarde is een goudlokjeplaneet.

Maar betekent dit nu dat alle aardachtige planeten in de bewoonbare zone rond hun ster ‘levende planeten’ zijn? Het aardse verhaal suggereert dat meer dan 3 miljard jaar stabiliteit nodig is geweest om evolutie toe te laten de stap te zetten naar complex meercellig leven. Deze stabiliteit is echter niet alleen te wijten aan de opmerkelijke werking van Planeet Aarde. Ook een hele reeks astronomische factoren heeft een cruciale rol gespeeld: de aanwezigheid van de maan, verantwoordelijk voor de stabiliteit van de aardas, maar ook voor seizoensvariaties en getijden; de aanwezigheid van Jupiter, die dienst doet als ‘asteroïdevanger’ en ons zo spaart van al te grote planetaire catastrofes die al het leven op aarde zouden wegvegen; de specifieke massa van de zon, die voldoende tijd garandeert om de ontwikkeling van een ‘levende planeet’ toe te laten... De lijst van kosmische toevalligheden is uiteindelijk zo lang dat de kans zeer groot is dat wij alleen zijn in het universum. Planeet Aarde is ontegensprekelijk een uniek, niet-reproduceerbaar kosmisch experiment.

Planeet Aarde op mensenmaat

Op een aardse tijdschaal leven wij in uitermate uitzonderlijke tijden: we leven immers in een tussenijstijd (Holoceen) gekenmerkt door opmerkelijke stabiele klimaatomstandigheden, te midden van de Pleistocene ijstijden, in een ijskelderwereld met een relatief lage zeespiegel, lage atmosferische broeikasgasconcentraties en ijskappen op zowel Noordals Zuidpool. De mens, homo sapiens, is het kind van de ijstijden. Meer dan 80% van de menselijke geschiedenis speelde zich immers af tijdens ijstijden. Leven in een broeikaswereld heeft de mens nog nooit meegemaakt... het zal dus aanpassen worden.

De eenentwintigste eeuw luidt immers een nieuw tijdperk in voor de mensheid. De huidige tekenen van klimaatverandering vormen ontegensprekelijk de voorbode van veranderingen in de natuurlijke omgeving van de mens, mogelijk zelfs dramatische veranderingen. Alles lijkt erop te wijzen dat we op weg zijn naar een broeikaswereld op het einde van de eenentwintigste eeuw en de eeuwen die daarop vol-

[p. 508]

gen. Geologisch gezien is dit echter niets bijzonders. Gaan we 55 miljoen jaar terug in het geologische archief, naar het vroege Eoceen, dan ontdekken we een wereld die ons veel vertelt over de wereld van de toekomstige generaties. Alleen is zo'n broeikaswereld ongekend in de menselijke geschiedenis. Onze geglobaliseerde, overbevolkte wereld zal zeker onder grote druk komen te staan. De vraag kan inderdaad gesteld worden of onze globale maatschappij dergelijke veranderingen in haar natuurlijke omgeving wel aankan. Drastische maatschappelijke veranderingen zullen onontkoombaar zijn voor het overleven van de mensheid, of we het nu graag horen of niet. De titel van het recentste boek van James Lovelock liegt er niet om: The Revenge of Gaia: Why the Earth is Fighting Back - and How We Can Stilt Save Humanity. En hierin ligt een ‘ongemakkelijke waarheid’ - ‘an inconvenient truth’. Planeet Aarde laat niet met zich sollen. Als leerling-tovenaar grijpt de mens in op de aardse systemen zonder stil te staan bij de gevolgen. De mens vindt het vanzelfsprekend dat hij al wat Planeet Aarde te bieden heeft naar eigen goeddunken kan - en mag - ontginnen zonder er al te veel bij stil te staan dat al deze natuurlijke rijkdommen eindig zijn. En nu krijgen we de rekening van onze ongebreidelde hebzucht voorgeschoteld. Als een levende planeet reageert Planeet Aarde immers op elke externe en interne verandering, dus ook op de menselijke ingrepen op de aardse systemen. Het meest verontrustende is nog dat de aardse systemen op een totaal andere tijdschaal werken, vergeleken met de menselijke tijdschaal.

Planeet Aarde is een uniek, niet-reproduceerbaar kosmisch experiment. Als een zelfregulerend systeem heeft Planeet Aarde haar oppervlak voor miljarden jaren bewoonbaar gehouden om leven toe te laten en te laten evolueren. De mens, als succesvol zoogdier, is echter een integraal onderdeel van dit systeem, en kan zich dan ook niet onttrekken aan de wetten van Planeet Aarde. Planeet Aarde heeft koorts, en de mens is het virus. In een ‘overlevingsreflex’ vecht Planeet Aarde terug door de wereld steeds meer onleefbaar te maken voor de mens. De boodschap is meer dan ooit: ‘Adapt or perish, now as ever, is nature's inexorable imperative’ (Herbert G. Wells).