Streven. Jaargang 78

[p. 492]

IJskoud Amerika
Het klimaatprobleem in The Day After Tomorrow

Er vaart een Russische tanker door de straten van Manhattan. Degenen die de stad nog niet hebben verlaten, kijken er nauwelijks meer van op. Ze hebben grotere zorgen: de vloedgolf die de stad heeft getroffen en alle straten blank heeft gezet, is gevolgd door een vernietigend koufront. Het leven in de stad is vrijwel onmogelijk geworden, er zijn miljoenen doden gevallen. Wolven die ontsnapt zijn uit de dierentuin bedreigen de verkleumde en uitgehongerde overlevenden. New York is een schim van wat het ooit was. Het eind van de westerse beschaving lijkt in zicht. Dit is het decor van The Day After Tomorrow (2004), de beroemde rampenfilm van regisseur Roland Emmerich.

Emmerich, die voordien op weinig maatschappelijk engagement betrapt kon worden, laat zich in deze film kennen als klokkenluider voor het probleem van de opwarming van de aarde. In Independence Day (1996) liet hij New York en andere wereldsteden zuchten onder de gevolgen van een buitenaardse invasie, en in Godzilla (1998) stuurde hij een megahagedis op The Big Apple af, maar daarna koos Emmerich voor het ‘reële gevaar van de klimaatcatastrofe’ als basisingrediënt voor zijn volgende rampenfilm. De hoofdpersoon zorgt voor een pseudowetenschappelijk tintje aan de film - Jack Hall is een klimaatwetenschapper die eerder dan wie dan ook begrijpt welk natuurgeweld de wereld zal teisteren. We maken kennis met hem als hij met zijn collega's op Antarctica boringen verricht die inzicht moeten opleveren in de gang van zaken tijdens de laatste ijstijd. Voor de eerste keer in de film hangt zijn leven aan een zijden draadje wanneer uitgerekend onder zijn voeten de ijsvlakte begint te scheuren. Hij maakt een reuzensprong en weet daardoor ternauwernood te voorkomen dat hij in de kloof stort die ontstaat op het moment dat een gigantisch ijsplateau afbreekt. Die breuk moet een gevolg zijn

[p. 493]

van de wereldwijde opwarming, en Hall is degene die in de extreme weersomstandigheden die zich in de dagen daarna voordoen, de samenhang doorziet. Het afbreken van een deel van de ijskap heeft een reeks rampzalige effecten ontketend, die in hoog tempo de wereld in de richting van een ultieme catastrofe sturen. In Tokio richten hagelstenen zo groot als tennisballen enorme verwoestingen aan, New Delhi wordt geteisterd door sneeuwstormen, en in Los Angeles woeden vernietigende tornado's. Jack Hall heeft begrepen dat de warme Golfstroom is stilgevallen, waardoor drie sneeuwcyclonen ontstaan die het begin van een nieuwe ijstijd inluiden. Actie is vereist; er is geen tijd te verliezen. Wanneer zijn optreden tijdens een Kyoto-achtige klimaatconferentie niet het beoogde effect sorteert, vervoegt hij zich met zijn noodtijding bij de vicepresident van de Verenigde Staten - niet toevallig een look-alike van Dick Cheney. Die betoont zich een waar politicus: cynisch en onverschillig. Het is niet opportuun om maatregelen te treffen, zo meent hij, immers ‘our economy is every bit as fragile as the environment’.

De vicepresident krijgt ongelijk. Binnen een week tijd wordt het noordelijk halfrond getroffen door ongekende overstromingen en extreem lage temperaturen. Wanneer de politiek de waarheid onder ogen ziet, is het voor een deel van de VS te laat: de zuidelijke staten worden halsoverkop geëvacueerd (dat Mexico de grenzen moet sluiten voor de stroom Amerikaanse klimaatvluchtelingen geeft een pikante politieke ondertoon), maar voor het noorden is geen redding meer mogelijk. De miljoenen in de noordelijke staten worden aan hun lot overgelaten. Hun rest slechts een tot mislukken gedoemde vluchtpoging of de dood door bevriezing ter plekke. Ook New York valt in de reddeloos verloren zone - en hier haalt Emmerich alles uit de kast om met behulp van de digitale trukendoos zeer overtuigende, angstwekkende beelden van een overspoelde en diepgevroren stad te presenteren.

‘De mensheid overleefde de laatste ijstijd. We kunnen ook deze zeker overleven. Alles hangt af van de vraag of we in staat zijn te leren van onze fouten.’ In die quote van Jack Hall wordt de boodschap van de film handzaam samengevat. Emmerich beoogde met zijn film die boodschap aan een breed publiek over te brengen, en zo het debat over het klimaatvraagstuk te stimuleren. Maar wetenschappers, politici en klimaatactivisten dachten verschillend over de vraag of Emmerichs poging daartoe verdienstelijk mocht heten. In die kringen werd volop gesproken over de plausibiliteit en de maatschappelijke betekenis van het scenario van de klimaatramp in The Day After Tomorrow.

De filmmakers, die kennelijk de pretentie hadden een film te maken met een wetenschappelijke relevantie, organiseerden speciale voorvertoningen voor wetenschappers - maar niet met het gewenste resultaat. De centrale plot van de film werd met de grond gelijk gemaakt. De film bouwt weliswaar voort op het in wetenschappelijke kringen algemeen

[p. 494]

aanvaarde inzicht dat de mondiale opwarming leidt tot extreme weersomstandigheden en daarmee tot zeer ingrijpende gevolgen voor de wereldbevolking, maar het is volstrekt ondenkbaar dat er binnen een week tijd een nieuwe ijstijd aanbreekt. En het is evident dat een hele reeks andere dramatische klimaateffecten in de film alleen wordt opgevoerd om het verhaal meer impact te geven. Dit werd door wetenschappers ervaren als een zeer dubieuze keus. De artistieke vrijheid van de regisseur moet natuurlijk worden gerespecteerd, maar als het hem erom te doen was alarm te slaan over de klimaatverandering, diende dat dan niet op basis van feiten en wetenschappelijke inzichten te gebeuren?

Klimaatactivisten namen het minder nauw met de waarheid. Zij grepen de beroering die The Day After Tomorrow veroorzaakte met graagte aan om hun boodschap kracht bij te zetten: de angst die de film oproept, is behulpzaam bij het kweken van het nodige bewustzijn en de daaruit voortvloeiende actiebereidheid, zo meenden zij. Zo koos bijvoorbeeld Al Gore, de klimaatapostel van An Inconvenient Truth (2005), ervoor om in zijn beroemde CO₂-speech bij The Day After Tomorrow aan te sluiten. En Greenpeace gebruikte de film als campagnemateriaal. Heiligt het doel dan toch de middelen? Met veel andere critici meende Jozef Keulartz van niet. In zijn oratie aan de Radboud Universiteit Nijmegen (2005) sprak hij zijn zorg uit over goedkoop effectbejag en ongenuanceerde paniekzaaierij rond het klimaatprobleem. Het aandikken van de feiten, ook in de culturele sector, speelt in de huidige gepolitiseerde en gepolariseerde context klimaatsceptici in de kaart - zij kunnen, verwijzend naar onrealistische toekomstscenario's, elke aansporing tot bewustwording of politieke actie afdoen als propaganda - en het grote publiek raakt er eerder door afgestompt dan dat het tot een reële inschatting van de ernst van de zaak komt, zo stelde hij. De claim van de filmmakers dat ‘there is more truth than hype’ in The Day After Tomorrow doet aan dat gevaar niets af.

Vanwege hun verschillende omgang met ‘de waarheid’ lijken een cultureel fenomeen als de rampenfilm en de wetenschap dus met elkaar op gespannen voet te staan. Maar filosoof Hub Zwart signaleert in zijn recente boek De waarheid op de wand (2010) ook een belangrijke overeenkomst tussen de twee. Hij analyseert dat zowel wetenschap als cultuur een fascinatie kennen voor de dreiging van een mondiale catastrofe. Wetenschap en rampenfilm putten uit eenzelfde bron: het beeld van de wereldwijde ramp en de dreiging van het vergaan van de wereld (veelal geprovoceerd door natuurverschijnselen als water, vuur of kou) zijn van alle tijden en culturen. In de christelijke cultuur hoeven we maar te denken aan de Bijbelse verhalen over de zondvloed, of aan de eindtijdverwachting die aan het eind van het eerste millennium Europa in haar greep hield.

Zo bezien is het niet toevallig dat binnen het genre van de rampenfilm de wetenschapper vaak een centrale rol speelt: hij (ook in fictie zijn wetenschappers veelal mannen) is de ont-

[p. 495]

dekker en aanzegger van het gevaar, en vaak ook degene die de redding moet bieden. The Day After Tomorrow continueert dit archetypische scenario van de rampenfilm, en dat geldt ook voor een film als I am Legend (Francis Lawrence, 2001), waarin een viroloog figureert als een van de laatste overlevenden van een door mensen ontwikkeld virus. In een uitgestorven New York werkt hij aan het ontwikkelen van een serum, een onderneming waarin hij slaagt, maar die hij met zijn leven moet bekopen.

Ook in een ander opzicht passen deze beide films in een binnen het genre gebruikelijk schema, dat ontleend wordt aan universele voorstellingen. In de apocalyptische beelden die uit verschillende culturen zijn overgeleverd, zo stelt Zwart, valt op dat de mens steeds een dubbelrol speelt. Hij is zowel de veroorzaker van het onheil als de redder van de mensheid. Dat is de grond van de aantrekkingskracht én de afschrikking die tegelijkertijd met de catastrofe verbonden zijn. Met instemming haalt Zwart hier het inzicht van Sofokles aan: ‘Niets is zo onrustbarend als het onrustbarende dat door onszelf wordt voortgebracht’.

In rampenfilms als The Day After Tomorrow of I am Legend vervult de wetenschapper die dubbelrol: hij staat voor het verderf, de zelfgemaakte ramp van de mens die in zijn hybris de doos van Pandora heeft geopend, én hij representeert de redder van de mensheid of van de weinigen die daarvan overgebleven zijn.

In The Day After Tomorrow is de redding aan weinigen voorbehouden - maar anders dan de grote massa slachtoffers van de vrieskou krijgen de fortuinlijke overlevenden wél een gezicht. Zoals in elke rampenfilm heeft het verhaal een gepersonifieerd drama nodig; de kijker moet zich vooral kunnen identificeren met de voortgang van het verhaal en dus met personages die met moeite aan de catastrofe weten te ontsnappen of hem zelfs weten te verijdelen. In de subplot van dit verhaal gaat het om de tienerzoon van Jack Hall, die zich ten tijde van de ramp blijkt te bevinden in het hart van de getroffen zone. Sam heeft zich met enkele lotgenoten verschanst in de National Library van New York, waar zij zich warm weten te houden door het opstoken van de boekenvoorraad. Daarbij worden overigens Nietzsche en de Gutenberg Bijbel ontzien vanwege het cultuurhistorisch belang ervan (de titel van de film lijkt ontleend te zijn aan de inleiding van Nietzsches De Antichrist, waar hij suggereert dat weinigen zijn waarheid zullen begrijpen: in het Engels luidt de betreffende passage ‘Only the day after tomorrow belongs to me’). Vanwege zijn carrière heeft Jack Hall zijn zoon nooit veel aandacht gegeven, maar dat gaat hij nu goedmaken. Wanneer hij verneemt waar Sam zijn toevlucht heeft gezocht, besluit hij om vanuit het zuiden de tocht naar New York te ondernemen om de jongen te gaan redden. Met twee kompanen trekt hij per auto en later te voet door de ijscyclonen over de eindeloze ijsvlaktes. In een queeste die te onzinnig is om na te vertellen (wie overnacht bijvoorbeeld in een tentje wanneer de bevriezingsdood wacht voor wie zich buiten waagt?),

[p. 496]

bereiken zij ten slotte het geheel bevroren New York, en weten zij in een weeïge slotscène de vluchtelingen uit de bibliotheek per helikopter af te laten voeren naar het veilige zuiden. Eind goed, al goed, zeker omdat de liefdesaffaire waarin zoon Sam zich in de National Library voorzichtig begeeft, een goede afloop kent.

Het is niet bepaald deze subplot van The Day After Tomorrow die de film onsterfelijk zal maken. Dat de film een blockbuster werd, is toe te schrijven aan de slimme aansluiting bij de sluimerende maatschappelijke onrust over het klimaatvraagstuk en aan de opmerkelijke special effects die het publiek kundig de stuipen op het lijf wisten te jagen, veeleer dan aan het artistieke gehalte ervan. De verdienste van deze rampenfilm lijkt vooral te liggen in de vragen die hij oproept over de verhouding tussen kunst, wetenschap en maatschappelijke actie. De nieuwe ijstijd is nog niet aangebroken. Maar tot die tijd zal de discussie over die vragen verdergaan.

□ Elianne Keulemans